Олоҥхоҕо этиллэринии, айылгытынан даҕаны, эр киһи норуотун эрэйин чэпчэтэр, байылыат олохтуур иһин туруулаһар хорсун киһи буоллаҕа. Эр киһи диэн, бастатан туран, дьиэ кэргэнин көмүскүүр, харыстыыр, араҥаччылыыр, ырааҕы-киэҥи толкуйдуур, эппиэтинэстээх, олоҕу сыаналыыр буолуохтаах. Эр киһи оруола уопсастыбаҕа үрдүкү туруохтаах. Ханнык да быһаарыылаах түгэҥҥэ – аҕа тыла ыйааһыннаах, олоххо көрүүтэ дьахтартан таһыма үрдүк буолуохтаах диэн тус бэйэм көрүүлээхпин. Хайа да омукка баһылыыр-көһүлүүр оруолу, күүс-уох, өй-санаа, майгы-сигили өттүнэн эр дьон ылара биллэр.
Тапталлаахтар күннэрэ эҥин араас эгэлгэ эҕэрдэлэринэн, тапталга билиниинэн, дьиэ олоҕун өрө тутар сыаннастарынан бэлиэтэнэн син ааста бадахтаах. Аны иннибитигэр дурда-хахха буолар дьоһун дьоммут бэлиэ күннэрэ – Аҕа дойду көмүскээччи күнэ буолаары турарынан, кэккэ ыйытыктаах дьону кытта алтыспыппын таһаарыым дуу...
Ыал тутула, туруга
Марина Платонова, Дьокуускай куорат:
– Устудьуоннуу сырыттахха элбэх кыыс омукка кэргэн тахсыбыта, сорохтор оҕоломмуттара. Сааһыран баран көрсүһүүгэ: “Саха уолаттара өһүргэстэр. Бардылар, сүттүлэр. Онтон омуктары үүрдэххэ, түннүгүнэн киирэллэрэ... Оннук ситиһэллэрэ...” Онон, эр дьон, үүрүлүннүбүт диэн тутатына тахсан барбакка, сааһыттан тутулуга суох, ханна баҕарар санааҕытын этэргит ордук. Дьахталлар “матырыйархааттыы” сатыырбытыгар бас бэриммэккэ, саха ыала элбиирин туһугар, эһиги эппиккит этириэс буоллун.
Миэхэ биирдэ “Эргин онно-манна илдьэ бардаххына, соҕотох дьиэҕэр төннүөххүн сөп”, – диэн турардаахтар. Ханна даҕаны кыыс да, сулумах кэрэ аҥаар диэн кырыы-кырыытынан элбэх ээ. Ол оннугар, эр киһи “кэмчи” буолбута ыраатта эрээри, билигин бассаабынан билсиһии көрүҥэ үөдүйбүт. Мин “персонам” тугунан угуйара буолла? Кыра, хара, иһэ-таһа да тэҥ соҕус үөннээх да, дьээбэлээх да барахсаммын. “Штукатурката” суох кэммэр арбайан-сарбайан дьүһүн-бодо буоллаҕа. Оттон, сэбэрэни биирдэ киэргэттэххэ, гламурнай сурунаалтан түспүт курдук түгэннэр эмиэ бааллар ээ. Эбиитин, этэллэринии, “состорууктарым” да элбэҕэ.
Кэлиҥҥи кэмҥэ биһиги кийииттэрбитин хайҕааччы баһаам. Биир үтүө күн толкуйдаан көрбүтүм, уолаттарбыт киһи быһыытынан бары өттүнэн бэрт буолан, ойохторо олох ортотун булан, тас көстүүлүүн кэрэтийэн, дьон хараҕын сымнаталлар. Өссө дириҥээн анаарбытым, ЫАЛ тутула аҕа баһылыктан тутулуктааҕын ханарытан, “ыал ийэтинэн” дэнэрэ, дьахтар былаас былдьаһыытын (матриархат) биир көрүҥүн быһаарыыта эбит. Дьиҥинэн, хаһаайын хайдаҕый даҕаны, дьиэ ис-тас тыына оннук буолар. Эр киһи истиҥ сыһыана, сүрэҕин таптала дьахтартан таҥараны таҥар.
Эр киһи сүрүн-кутун,
кыаҕын туһаныаҕыҥ.
Дьахтар дууһатын
намын-имин таптыаҕыҥ,
Кэнчээри төлкөтүн,
ыйааҕын, дьылҕатын түстүөҕүҥ,
Ыал тутулун, туругун,
тускутун тупсарыаҕыҥ.
Дьол төрдө – дьиэ кэргэн түмсүүтүгэр
Лена Николаева, Дьокуускай куорат, элбэх оҕолоох ыал ийэтэ:
– Саха эр киһитин хорсун санаата кини иитиитигэр олоҕурар. Ол эбэтэр, хайдах тутуллаах дьиэ кэргэҥҥэ улааппыта, хайдах эйгэҕэ сылдьыбыта. Ол эрээри олоххо араас буолар. Улахан төрүтэ да суох ыалга бэрт оттомноох, күүстээх санаалаах, кыахтаах уонна таһымнаах уолаттар, охтон-самнан биэрбэккэ, бэйэлэрин тус олохторун салайына үөрэнэллэр, иннилэрин “бөрөбүөттэнэллэр” диэххэ сөп.
Кыыстыын билсиһиигэ эр киһи бастакы хардыыны оҥороро сөп. Кини кэрэ аҥаары аҥаардастыы, бэйэтин эрэ буолбакка, инникитин ыраҥалаан, толкуйдаан, дьиҥ чахчы, кэргэн ылабын эрэ диир буоллаҕына билсэн, санаатын үллэстэн, кэргэн кэпсэтэрэ хайҕаллаах. Кини, бастатан туран, ыал ийэтин, оҕолорун амарах сүбэһитин, бэйэтин сырдык суолдьутун уонна олох устун бииргэ айанныыр сүрэҕин доҕорун буллаҕына, дьэ, ситиһиилээх ыал төрдө итиннэ сытар. Оччоҕо бу ыал тута былаан оҥостон, инники олохторун ырытан, суолларын торумнаан, бииргэ буолар суолу тобулар, үгүһү ситиһэр кыахтанар. Таптал иэйиитэ дьиҥнээх уонна уохтаах буолан чаҕылхай түгэннэри үөскэтэргэ ыраас суол бэйэтэ бэйэтинэн тэлэллэн, арыллан кэлэр. Ол чахчы. Истиҥ сыһыан хара маҥнайгыттан суох буоллаҕына: этиһии уонна өйдөспөт буолуу төрдө сыл ахсын дириҥээн, бу ыал инники дьылҕата быстар.
Биһиги ыал аныгы кэм буолан, интэриниэт ситимин нөҥүө билсибиппит. Хас да ый суругунан эрэ кэпсэтэр этибит. Ол эрээри, билиҥҥи курдук, инстаграм, ВК, бассаап буолуо дуо, боростуой ситим. Мин ити ситимҥэ соччо итэҕэйбэт буолан, бииргэ үлэлиир уолаттарым, арааһа, дьээбэлииллэр дии саныыр этим. Ол эрээри суруйсарбын тохтоппотоҕум. Суруйсууга араас тиэмэлэри ырытар этибит. Кини миэхэ анаан хоһоон, атын да айымньылары ыытарын умсугуйан туран ааҕарым. Биир үтүө күн киинэҕэ ыҥырбытыгар, бастаан аккаастаары гынан баран, сөбүлэһэн, билсэ барбытым. Аны туран хаартыскабытын да бэрсэ илик буолан, хайдах дьүһүннээҕин билбэт этим эрээри, көрөөт да “Кини” диэн санаа элэс гынан ааспыта.
Ол күнтэн ыла доҕордоһон, билсэн, дьоммутун кытары бириэмэни бииргэ атаарар этибит. Күн-дьыл балай эмэ ааспытын кэннэ, дьоммут икки өттүттэн “хайа муҥун маннык сылдьыаххытый, ыал буолаҕыт дуу, суох дуу?” диэн саҥа аллайан аймаммыттарыгар биирдэ, сыбаайба туһунан толкуйдаммыппыт. Ыал буолуу туһунан этии да суоҕа, барыта буолуохтааҕын курдук этэ.
Оччотооҕу билсиһии арамаантыката диэн – дыргыл сыттаах сибэкки дьөрбөтө, кэмпиэт арааһа, аккырыыккаҕа кистии-саба баҕа санааны суруйуу, айылҕаҕа тахсан “пикник” тэрийии, сир астааһына, сайыҥҥы айаҥҥа турунуу, доҕоттору кытары көрсөн күрэх тэрийиитэ. Саныырга түгэн элбэх буоллаҕа дии. Аҥаардас теплоходунан да айан үгүс үтүө түгэни бэлэхтээбитэ. Атын да дойдуларга сырыылар элбэх өйдөбүлү хаалларбыттара. Билигин да мэлдьи араас, үгэс буолар тэрээһиннэри ыытабыт. Дьиэ кэргэҥҥэ бары биир санаалаах, түмсүүлээх буоларга дьулуһуохха наада.
Дьол төрдө ол буоллаҕа.
Хорсун-хоодуот, эппит тылыгар турумтуо
Света Ксенофонтова, Өктөм, Хаҥалас улууһа:
– Мин кэргэммин кытта 2001 сыллаахха эдэр ыччат көрсүһүүтүгэр билсибиппит. Кини ол кэмҥэ саҥа аармыйаттан кэлбит этэ. Ол биэчэргэ “Бастыҥ паара” оонньууга оонньоон кыайбыппыт. Оонньуу саҕаланыытыгар, ыытааччы: “Оонньооччулар паараларгытын булунуҥ”, – диэн саҕалаабытыгар Владислав мин таспар кэлэн турунан кэбиспитэ. Уочаратынан атын пааралар оонньуулларын кэтэһэ туран, билсибиппит. Кини хараҕын утары көрөөт, “уруккуттан билэр курдук эбиппин” диэн санаа киирбитэ.
Миигин сөбүлүү көрбүтүн күрэх бириэмэтигэр биллэрбитэ. Күрэххэ оонньуубут быраабылата “ыраас лиис былаһын тухары уос суола хаалыахтаах” диэн этэ. Мин кини уоһун памаадалыыбын уонна ыраас лииһи ытыспар ууран турабын. Кини хараҕын, мин харахпыттан араарбакка эрэ көрөн туран, кумааҕылаах ытыспыттан уураа да уураа буолан, “поцелуй” бөҕөтө хаалларбыта. Дьэ, ол аптаах көрүүтэ миигин олоҕум 20-чэ сылын устата сылааһынан, тапталынан арыаллаан кэллэ. Бу күрэххэ кыайан, бирииһин барытын миэхэ биэрбитэ. Ол бирииспит – сакалаат этэ. Ону үөрэ-көтө, дьүөгэбин кытта үллэстэн сиэн кэбиспиппит. Күрэх кэннэ дискэтиэкэ бириэмэтигэр кэпсэтэн, бииргэ үҥкүүлээн атаарбыппыт. Тэрээһин бүтээтин, кинилэр атын дэриэбинэттэн кэлбит буолан, дойдуларыгар төннүбүттэрэ.
Онтон биир нэдиэлэ буолаат, иккистээн, аны успуорт күрэхтэһиитигэр кэлбиттэрэ. Ол онно Владиславым: “Миэхэ кэргэн тахсыаҥ дуо?” – диэн эмискэ ыйыппытыгар, соһуйан эрэ хаалбытым. Онон, “толкуйдуом” диэн нэһиилэ хардарбытым эрэ. Аҕыйах ый суругунан, төлөпүөнүнэн кэпсэппиппит. Оччолорго кыракый дэриэбинэ буолан, төлөпүөн дьаһалтаҕа уонна биир эрэ ыалга баара. Дьэ, ол ыалга төлөпүөннээн “бачча чааска баар буоллун, эрийиэм” диэн илдьиттээн, кэпсэтээччибит.
Бэйэм инники олохпун харыстаан, оҕолорум аҕата буолуохтаах киһи арыгы иһиэ, табах тардыа суохтаах диэн санаалааҕым. Эдэр сылдьан, бары даҕаны оннук саныыр буолуохтаахтар. Владиславы чугастык көрсөн, кэпсэтэн билсибитим, табах тарпат, арыгы испэт уол буолан үөрдүбүтэ. Арааһы бары кэпсэтэрбит, ыйытык бөҕөнөн көмөн кэбиһэрим, инники олоҕун хайдах толкуйдуурун, былааннааҕын ыйыталаһарым. Онно эппиэтэ барыта оттомноох, оруннаах буолара. Эр киһи быһыытынан уонна инникитин оҕолорум аҕалара буолуон сөптөөх диэн эйэҕэс, истиҥ сыһыанын, олоҕу оттомноохтук толкуйдуур, былаанныыр хаачыстыбаларын сөбүлүү көрбүтүм. Маны сэргэ бэйэтэ да кырасыабай, бааһынай, от күөх харахтаах, спортивнай көрүҥнээх, аармыйаттан саҥа кэлбит, киһиргэһэ, куһаҕан дьаллыга суох уол буолан, сүрэхпэр түргэнник киирбитэ. Онон, дьэ, саҥа дьыл кэннэ “Ороһуоспа күн кэлэн илдьэ бардаххына, барсыам” диэн сөбүлэҥмин биэрбитим. Ол курдук да буолбута. Табаарыһын кыһыл өҥнөөх “Нива” массыынатынан кэлэн, сүгүннэрэн илдьэ барбыта.
Эдэр сылдьан улахан “романтик” буолбатах этэ. Онтон билиги-иин, олорон истэхпит аайы “күн аайы эйигин эрэ үөрдүөхпүн баҕарабын” – диэн көһүтүллүбэтэх өттүттэн соһуччу оҥорор бэлэҕэ элбээн, эдэригэр түһэн иһэр. Саха эр киһитэ хорсун-хоодуот, эппит тылыгар турумтуо, эйэҕэс, кэрэ аҥаары харыстыыр санаалаах диэн өйдөбүлүнэн, 9 оҕолонон, быр-бааччы этэҥҥэ олоробут. Оҕолорум аҕаларын холобуругар көрөн, инникитин олорор олохторун дьоһуннук оҥостуохтара диэн эрэнэбин.
Аҕа холобуругар иитиллэр оҕолор
Ника Васильева, Майа, Мэҥэ Хаҥалас:
– Кэргэмминиин өссө оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан билсибиппит. Мин 8-с кылааска үөрэнэрим, кини оскуоланы бүтэрбит сыла этэ. Ол сайын хас да кыыс буоламмыт, атын дэриэбинэҕэ лааҕырга сынньана тиийбиппит. Оччолорго дэриэбинэ ыччата кэлэн, биһигини кытта волейболлууллара, түүнүн “уоран” матасыыкылынан хатааһылата илдьэ бараллара. Ол сайын билсэн баран, суругунан суруйсан, суруктар хотоҕостуу субуллубуттара. Онтон биир кэмҥэ бэйэ-бэйэбитин сүтэрсэ сылдьыбыппыт. Мин улаханнык болҕомтоҕо ылан, аахайбатаҕым. Онтон кини умнубакка саныы сылдьыбыт.
Хас да сыл буолан баран, ол лааҕырга сылдьан билсибит доҕотторбут урууларыгар, олунньу 14 күнүгэр көрсүбүппүт. Аны сүтэриэм суоҕа диэбит быһыылаах, онтон ыла арахсыбатахпыт. Ыал буолбуппут быйыл 18 сыла буолла. 4 уол, 1 кыыс оҕолоохпут. Аҕабыт эр киһи холобурунан улаатан эрэр уолаттарын иитэр, булка-алка илдьэ сылдьар, дьиэ ис-тас үлэтин үлэлэтэр. Чөл олоҕу тутуһара, уолаттарыгар үтүө холобур буолар. Ыал олоҕун дьоло-соргута эр киһиттэн улахан тутулуктааҕын бэйэбит олорор олохпутугар көрөбүт.
Саргылаана БАГЫНАНОВА
