Бу күннэргэ өрөспүүбүлүкэбитигэр Ийэ нэдиэлэтэ, онтон Аан дойдуга Тыа дьахталларын күнэ бэлиэтэнэр. Онно сөп түбэһиннэрэн, 5 оҕо ийэтэ, улахан дьиэ кэргэн далбар хотуна – хаһыаппыт ыалдьыта.
Елена Степановна СОЛОВЬЕВА Муома улууһун Улахан Чыыстай бөһүөлэгин олохтооҕо, хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар (эбээннэр)"Эрикит" (Зовущая река) көһө сылдьар общинатыгар чуум үлэһитэ. Кини олоҕун ыстаадаҕа, табаһыт олоҕор анаабыт тыа сирин хоһуун дьахтара. Еленалыын алтыһа олорон, тыа сирин уустук олоҕор хайдах курдук хорсун санаалаах, үлэһит дьахталлар олороллорун, үлэлииллэрин-хамсыылларын сөҕө истэн, ытыктабылыҥ күүһүрэр, кинилэринэн киэн туттар санаа үөскүүр.
– Елена, билсэн кэбиһиэх.
– 2000 сыллаахха кыыс оҕолонон, кэргэммин кытары кыыһым 3 ыйдааҕар “Искра” 10-с ыстаадаттан табанан көһөн барбыппыт. Оннук ыал буолан, холбоһон ТХПК “Малтан” 5-с ыстаадатын чуумун үлэһитэ буолбутум. Онтон 2013 сыллаахха “Малтан” общинаттан арахсан, билигин “Эрикит” община чуумун үлэһитэбин. Биһиги дьиэ кэргэн 5 оҕолоохпут. Улахан кыыһым Уруйдаана – ХИФУ устудьуона, иккис оҕом Владимир, суоппар үөрэҕин бүтэрэн, табаһыттыыр. Үһүс уолум Леонид Нерюнгри куорат “Арктика” оскуолатын 11-с кылааһыгар үөрэнэр. Икки кырам Глафира 3-с, Иван – 1-кы кылаас үөрэнээччилэрэ.
– Хас сааскыттан ыстаада олоҕун билбиккиний?
– Ыстаадаҕа кыра эрдэхпиттэн сылдьабын. “Бурхатымнан”, “Нэгэин” көс оскуолаҕа үөрэммитим.
– Төһө табалааххытый, хас буолан көрөҕүтүй?
– Билиҥҥи туругунан 1450 табалаахпыт. Кэргэним Василий Викторович общинабыт бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир. Ыстаадабытыгар дьиэнэн – кэргэним, улахан уолум, мин буолан үлэлиибит, маны сэргэ 2 табаһыттаахпыт уонна өссө биир чуум үлэһиттээхпит. Ол эбэтэр 4 табаһыт, икки чуум үлэһитэ баар. Сайыҥҥы өттүгэр элбиибит. Оҕолорум, балтым, быраатым оҕолорунуун кэлэн көмөлөһөллөр.
Таба тириитин таҥастааһын түгэнэ
– Чуум үлэһитин күннээҕи “хамсаныытын” билиһиннэриэҥ дуо?
– Хара сарсыардаттан хамсаныы-имсэнии, биир да мүнүүтэ халтайга барбат. Эрдэ туран, тимир оһохпутун оттобут. Табаһыт эрдэ туран, тото-хана аһаан, сып-сылаастык таҥнан-саптан үлэлии барар, онон кинилэри атаарабыт. Ол кэннэ сибээскэ араассыйанан тахсабын. Тиэстэ мэһийэн, килиэп буһарабын. Күн сырдыгын баттаһа тирии имитэбит, таба тыһыттан таҥас тигэбит. Саас, сайын оттук мас дьаһаныыта, ыҥыыр, һэрук, балаакка тигиитэ. Дьэ, ити курдук күн бокуой суох.
– Табаһыт олоҕор-дьаһаҕар туох ыарахаттары көрсөрүй? Хамнаскыт хайдаҕый? Үлэлииргэ, олорорго усулуобуйаҕыт хайдаҕый?
– Биллэн турар, ыарахан элбэх. Сыана үрдээн, тиэхиньикэ, саппаас чаас ылар уустугурда. Ас-үөл сыанатын этэ да барыллыбат... Эдэр үлэһит, табаһыт тиийбэт. Хамнаһы киһи киһиэхэ үөрэ-көтө, киэн тутта кэпсээбэт. Ыстаадабыт эрэ эстибэккэ, баар буоллун диэн мөхсөөхтүүр буоллахпыт. Онон сибиэһэй салгыҥҥа үөрэ-көтө олоробут, үлэлиибит. Кыһынын дьиэ туттан, базаҕа олоробут. Дьыл атын кэмигэр – балааккаҕа.
– Эдэр дьон ыстаадаҕа тохтооботтор диэн аһардыҥ.
– Ыстаада олоҕор олох таласпат буоллулар. Дьиҥинэн, хас биирдии ыстаадалаах община олорорго, үлэлииргэ син үчүгэй усулуобуйаны бэйэбит күүспүтүнэн тэрийэ сатыыбыт ээ. Интэриниэт, база эҥин диэбит курдуктары. Ыстаада үлэтин ыарырҕаталлар.
Сиэдэрэй бэйэлээх таба тириититтэн тигиллибит саҕынньах бэлэм
– Бэйэҥ тускунан ыйыталастахха...
– Дьэ, балыктыырбын сүрдээҕин сөбүлүүбүн. Тирииттэн араас таҥаһы бары тигэбин, си-дьүгээр олорбоппун. Оҕолорбун барыларын кыра эрдэхтэриттэн ыстаадаҕа илдьэ сылдьан үлэлиибин. Таба тыһын имитэн унтуу, этэрбэс тигэбин. Онтон чубуку бултаатахтарына, ол тириититтэн дудика (түүлээх сон), кэһиэччик, бэргэһэ иһэ, тыстарынан үтүлүк, оҕо этэрбэһэ тигэбин.
– Ханнык үрэххэ балыктыыгыт?
– Сайыныгар Явтак, Сахындьаа, Чотловэ үрэхтэргэ, күһүнүн улахан Эрикит диэн үрэххэ балыктыыбыт.
– Барыта түүлээҕинэн, тириинэн иистэнэр буоллаҕыҥ?
– Таба тириитэ барыта туһаҕа тахсар. Ол курдук, таба тириитин имитэн, түү ыстаан, бэргэһэ, бырааһынньыкка кэтиллэр эбээннии таҥастар тигиллэллэр, атахтарын туйаҕын аллараа өттүттэн “һатика” диэн этэрбэс уллуҥаҕа тигиллэр. Маны тэҥэ таба тириититтэн ыҥыыр, оттон уучахха “инучэхэ” тигэбит. Маны барытын сылы быһа чуум үлэһитэ оҥорор – сүлэр, хатарар, имитэр, тигэр.
Сайынын 7х8-таах, муннуктарынан арахсар бириһиэн балааккалары илдьэ сылдьабыт. Онтон күһүнүгэр табаһыт сиргэ илдьэ сылдьарыгар анаан кыра дьоҕус балааккалары барытын бэйэбит тигэбит.
– Бастаан хатаран, субалаан, тоһутан, кэрдэн, онтон бүтэһигэр имитэн, тигэн саҕалыыр буоллаххыт.
– Оннук. Барыта чуум үлэһитин дьарамай санныгар сүктэриллэр.
Ыҥыыр тигиитэ
– Сыл аайы маннык ыарахан үлэттэн сылайбаккын, салгыбаккын дуо?
– Суох. Үөрэнэн хаалбыппын. Сылдьан эрэ хаһан тугу имитэрбин, тигэрбин, хаһан туох бэлэм буолуохтааҕын, ким таҥаһа, ыҥыыра эргэрбитин көрө-истэ, билэ сылдьаҕын.
– Удьуор табаһыттар сыдьааннараҕын дуо?
– Аҕам – эбээн, табаһыт этэ, ийэм – саха, балыыһаҕа үлэлээбитэ.
– Эһигини солбуйар көлүөнэ баар дуу?
– Оҕолорум солбуйуохтара диэн бигэ эрэллээхпин, бачча сылы быһа өрө тутан кэлбит үлэбитин ыспаттар ини.
– Улахан Чыыстайга олохтоох эбээннэр элбэхтэр дуу?
– Бөһүөлэккэ 503 киһи олорор, ол иһигэр оҕото – 213. Олохтоох 90%-на эбээн.
– Судаарыстыба өттүттэн туох эмэ чэпчэтии баар дуу?
– Улахан туох даҕаны чэпчэтиини туһаммаппыт. 2013 сыллаахха грант суруйаммыт, Арктика министиэристибэтин өттүттэн бураан, күн панелын ылан турабыт. Ол кэннэ граҥҥа киирсэ иликпит. Министиэристибэлэр сирбитин оҥорторорго, көмүскүүргэ көмөлөһөллөр, этнологическай эспэртиисэ оҥорторон, туох бырааптаахпытын сүбэлииллэр.
Таба этиттэн "хотини" хатараллар
– Оҕолор эбээн тылын билэллэр дуу?
– Кырдьаҕас көлүөнэттэн ыраастык эбээннии саҥарар дьоммут хаалбатылар. Онон оҕолорбутугар эбээн тылын үөрэтии уустук. Бэйэбит, тылы син билэр дьон, үөрэтэ сатыыбыт даҕаны, туһата кыра.
– Ас-үөл, бородуукта сыаната хайдаҕый?
– Ыарахан бөҕө буоллаҕа. Ол иһин сүрүн аһылыктарбытын – мокоруону, чэйи, бурдугу – эрдэттэн Дьокуускайтан атыылаһан хааччынабыт.
– Елена, эн таба тириитинэн саҕынньах тигэр эбиккин. Ону маастар-кылаас курдук түһүмэхтэринэн быһааран биэриэҥ дуо?
– Тирии хаппытын кэннэ бастаан субатын ылаҕын, куочайдыыгын. Онтон уоттуйбат сиргэ тириини ыйыыгын. Ол кэннэ дьэ тоһутабыт. Кыратык сиигирдэн кэбиһэ-кэбиһэ, үөһэ-аллара тарбыыбыт, оччоҕо тирии тостор, кыра килиэккэлэринэн тэнийэр. Ол кэннэ тириибитин буспут таба быарын эрийэн, пүрүө курдук оҥорон, бүтүннүү тилэри биһэбит. Рулет курдук эрийэ, суулуу тутан, сөрүүн сиргэ суукка устата сытыарабыт. Дьэ, ол кэннэ быарынан биһиллибит тириибитин куочайынан ыраастыыбыт уонна хатыар диэри дайбыыбыт (кэрдэбит). Оннук дайбаатахха, тирии маҥхайар, үчүгэйдик имиллэр буолар. Бу үлэ барыта оҥоһуллан бүппүтүн кэннэ, тирии тигэргэ бэлэм буолар. Биир саҕынньаҕы тигэргэ 3 тирии сөп буолар.
Сиэдэрэй бэйэлээх таба тириититтэн тигиллибит саҕынньах бэлэм
– Эн оччотугар сылы быһа ыстаадаҕа олорор буоллаҕыҥ? Бөһүөлэккэ наадаҕытыгар эрэ кэлэҕит дуо?
– Оннук. Сылы эргиччи олоробун. Бөһүөлэккэ оҕолорбун көрсө уонна Саҥа дьылга киирэбин. Оттон сайын үөрэх бүтүүтэ, оҕолорум, дьэ, сайылыы кэлэллэр. Күһүн оскуолаҕа киллэрэн, олорор дьиэлэрин тэрийэн, ыстаадабар төннөбүн. Бу күннэргэ ыстаадаҕа таҕыстым. Интэриниэт ситимэ үчүгэй, онон аан дойду сонунун барытын билэ-истэ олоробут.
– Елена, уустук үлэҕитигэр ситиһиини баҕарабын. Табаларгыт элбии турдуннар, кэнчээри ыччаккыт дьарыккытын утумнаан, сайыннаран истиннэр.
Саргылаана БАГЫНАНОВА
