Нарыйаана Данилова: "Бойобуой доҕотторун туһугар олоҕун толук уурда"

1996 сыллаахха хаһыат эйгэтигэр саҥардыы сыстыбыт эдэр үлэһит Чечня сэриитигэр сиэртибэ буолбут эдэркээн саллаат ийэтин кытта кэпсэтиим хаһыакка бэчээттэммитэ. Хараҕын уутунан сууммут ийэ барахсан аһыытын үллэстибиттии, бачча тухары чэлгийэн турбут кыһыҥҥы сибэккилэр кэхтибиттэрэ курус этэ. Оччолорго ити кэпсэтии мин олохпор бастакы уонна бүтэһик буоларын саарбахтаабат этим. Сыыспыппын...

Иннибэр эдэркээн кыыс олорор. Бөҕөхтүк туттан кэпсиирин быыһыгар тулуйбакка, хараҕын уутун соттор. “Мин Васям дьоруойдуу быһыытын, биһиги көҥүл олохпут туһугар толук уурбут олоҕун киэҥ эйгэҕэ биллэрэр баҕам эһиэхэ аҕалла...” – диир Нарыйаана. Кини тапталлаах кэргэнэ, икки кырачаан кыргыттарын аҕата, бойобуой хамандыыр, саха хорсун уола Василий Васильевич Данилов анал байыаннай эпэрээссийэҕэ сылдьан, баара эрэ 33 сааһыгар суорума суолланна. Нарыйааналыын кэпсэтии эйэлээх олох, дьиэ кэргэн күндүтүн, киһи туһунан сырдык өйдөбүл суолтатын өссө төгүл бигэргэтэригэр эрэллээхпин.

“Эн таскар буолаары...”

– Өйдүүбүн, эйиэхэ олус ыарахан күннэр-дьыллар тураллар... Василийы кытта хайдах билсибиккиний? Кини туох дьоннооҕуй?

– Васям 1989 сыл олунньу 19 күнүгэр Уус Алдан улууһун Бороҕонугар төрөөбүтэ. Аҕата Василий Агитович Данилов ойуур хаһаайыстыбатыгар үлэлээбит. 2002 сыллаахха олохтон туораабыта. Ийэтэ Лидия Егоровна, сааһын тухары буҕаалтырынан үлэлээн, биэнсийэҕэ олорор. Васялаах бииргэ төрөөбүт үһүөлэр. Кини – саамай кыралара. 2006 сыллаахха Мүрү оскуолатын бүтэрэн, СГУ устуоруйаҕа салаатыгар үөрэнэ сылдьан, аармыйаҕа ыҥырыллыбыт. Уссурийскайга салгыннааҕы десант сэриитигэр сулууспалаабыт. 2012 сыллаахха, аармыйаттан кэлбитин кэннэ икки сыл буолан баран, билсибиппит. Ааппын да билэ илигинэ “кэргэн ылабын” диэн соһуппута. Төһө даҕаны сэҥээрэ, таптыы көрдөрбүн, сэттэ сыл аҕа уолтан толло санаабытым. Сарсыныгар оччотооҕу социальнай ситимҥэ булан суруйбута. Таптал хааччаҕы билбэт – көрсүһэр буолбуппут. Оччолорго доҕотторун кытта тутууга үлэлиирэ. Олорор дьиэлэри, гараастары туталлара.

Эрдэттэн соҕуруу куорат үөрэҕин кыһатыгар үөрэнэр баҕалааҕым. Хабаровскайга Уһук Илиҥҥи салайар институкка юрист үөрэҕэр киирбитим. Васям баҕа санаабын туорайдаспатаҕа. Доҕорбун ахтан, “Дьокуускайга үөрэммэккэбин” диэн кэмсинэр санаалар кииртэлээбиттэрэ. Ону сэрэйбит курдук, Васям тиийэн кэлбитэ. Төннөрүгэр “эн таскар буолар инниттэн хантараак баттаһар эбиппин” диэбитэ. Салгыы докумуоннарын эккирэтиһэн, Хабаровскайга анатан, икки ыйынан көһөн кэлбитэ. Ол кэлэн, икки эрэ хоноот, Князе-Волконское диэн куорат таһынааҕы бөһүөлэккэ баар байыаннай чааска “Школа выживания” дэнэр анал үөрэххэ биир ый сылдьыбыта. Онтон Хабаровскайга 74854 14 №-дээх анал соруктаах туспа гвардейскай биригээдэҕэ анаммыта.

– Учуутал буолуохтаах киһи идэтин тосту уларытыытын хайдах быһаарарай?

– Ити идэ киниэнэ буолба­таҕын эрдэ өйдөөбүт этэ. Өссө аармыйаҕа сулууспалыыр кэмигэр хантараагынан сулууспалыырга этэ сатаабыттар. “Дьиҥэр, барыахпын баҕарбытым эрээри, бука, эйигин көрсөр быабар батыннаҕым” диирэ. Ардыгар “мин ыҥыраммын, бу эйгэҕэ кэллэ” диэн, бэйэбин буруйданарым. Ону саба саҥарара.

– Уруугут ханна буолбутай?

– Сиэр быһыытынан, дьоммутуттан көҥүл ылан, бииргэ олорбуппут. Саҥа үлэлээн эрэр буолан, байыаннай дьиэ кэргэннэри кытта кыттыһан, үс хостоох кыбартыыраҕа хос куортамнаһан олорбуппут. Васям дуоһунаһа, хам­наһа үрдээбитигэр, ыал ыал курдук туһунан олорорго быһаа­рыммыппыт. Биир хостоох кыбартыыраны булбуппут. Көһүү сүпсүлгэнигэр кумааҕы харчытын, каартатын уордаран, түүнү быһа полицияҕа олорбуттаахпыт. Сол курдук, харчыбыт көстүбэтэҕэ. Санаата олус түспүтүн көрөн: “Харчы бүгүн баар, сарсын суох. Онон биһиги дьоллоох олохпутун атыыластахпыт”, – диэн уоскуппутум. Ити тыллары эбэбиттэн өйдөөн хаалбыппын. Чахчы да оннук. Васябын кытта олоҕум – саамай дьоллоох кэмнэрим. Ол киэһэ аһыы олорон көрбүтүм – доҕорум биһилэхтээх хоруопканы тутан олороро. Сааһым эдэринэн уонна үөрэнэрим да иһин кыратык уһатан, 20 сааспар кэргэн тахсарга сөбүлэспитим. Ол – 2013 сыл кыһына этэ.

Ити кэнниттэн сыл аҥаарын устата хомондьуруопкаҕа барбыта. Онтон атырдьах ыйыгар Дьокуускайга кэлэн, “Белые ночи” баҥкыаттыыр саалаҕа 200-тэн тахса киһилээх урууну тэрийбиппит. Ыҥырбыт дьоммут бары кэлэн, алгыс маанытын анаан, ырыа бөҕөтүн ыллаан, үҥкүүлээн, ханна да суох үчүгэй уруу буолбута.

Туохтааҕар да бойобуой доҕотторун өрө тутара

– Байыаннай олох сыанан аҕаабата биллэр. Хайдах этэй?

– Бииргэ олорбуппут тухары хас хомондьуруопкаҕа атаарбыппын ааҕан сиппэппин. Кыччаабыта үс ыйга барара, мин соҕотох хааларым. Хомондьуруопка суох буоллаҕына, полигоҥҥа, нэрээккэ, дьуһуурустубаҕа түүнүн-күнүһүн ыҥырыллара. Хайыахпытый, байыаннай эйгэ ирдэбилэ оннук. Ити күһүн ыарахан буолбуппун билбитим. Төрөөбүт күммүн бииргэ ылыах буолбуппут да, кинини эмиэ хомондьуруопкаҕа ыыппыттара. Васям уоппускатын туһанан, бастакыбытын Саха сиригэр оҕоломмуппут. Дайаанабыт төрөөбүтүгэр үөрдэ да этэ! Оҕотун бастакы ыйдарыгар олоччу бэйэтэ көрбүтэ. Түүнүн бэйэтэ көрөрө, таҥаһын-сабын сууйара, өтүүктүүрэ. Үлэлээх буолан, эрдэ Хабаровскайга барбыта. Оҕом үс ыйыгар биһиги тиийбиппит.

Салалтата Волочаевскай байыаннай куоракка икки хостоох дьиэни анаабыта. Васям сатаабата диэн суоҕа. Тугу баҕарарбын булан-талан, таҥан, өрөмүөннээн, толору хааччыйбыта. Оҕом улаатыыта полицияҕа накаастабылы толорор федеральнай сулууспаҕа үлэҕэ киирбитим. Иккиэн погуоннаах, дьиҥнээх байыаннай дьиэ кэргэн буолбуппут.

– Байыаннай дьон, оҕо­ҕутун хайдах көрөн сылдьыбыккытый?

– Саамай абыраабыт дьоммут – байыаннай доҕотторбут. Оҕобут уһуйааҥҥа сылдьар этэ эрээри, үлэбит өрөбүлгэ түбэстэҕинэ, ыалга хаалларан, ол кыаллыбатаҕына, хонтуорабытыгар илдьэ сылдьарбыт. Үлэбэр икки олоппоһу кэккэлэһиннэри ууран утутарым. Кэргэним үлэтигэр илтэҕинэ, байыаннай саппаас чаас хоруопкатыгар сон тэлгээн утутара. Күөх байыаннай таҥастаах дьон быыстарыгар оруосабай таҥас харахха тута быраҕыллара үһү. Бары биир өлүүгэ сылдьар дьон өйдүүллэрэ, сибигинэһэн кэпсэтэллэрэ. Биһиги оҕобутун киһи барыта билэрэ, уочаратынан бүөбэйдииллэрэ.

– Байыаннай олох тугу тосхойуон сөбүн өйдүүр этэ буоллаҕа. Эйигин хайдах бэлэмниирэй?

– “Туох сыаллаах-соруктаах үлэний? Тугу гынаҕытый?” – диэн ыйытыыбар судургутук “сэриигэ бэлэмнэнэбит” диирэ. “Бу үлүгэр сайдыылаах 21-с үйэҕэ туох сэриитэ кэлиэй? Үлэ чааһын кэтэспэккэ, сарсыарда 4 чааска туран дьарыктанар туохха нааданый?” – диэтэхпинэ, “туох барыта буолуон сөп” диирэ. Байыаннай куоракка олорор буоламмыт, дьарык хайдах барарын көрөрбүт. Сэрии күн сарсын буоларын курдук дьарыктаналлара. Үксүн үлэтигэр сылдьарын иһин, дьиэтигэр баар хас биирдии сөкүүндэтин туһалаахтык атаара сатыырбыт.

“Бу биһиги сэриибит буол­батах” диирбин кытта сөбүлэс­пэтэ. “Биһиги барбатахпытына, бэйэбитигэр кэлиэхтэрэ. Ону тохтотобут”, – диирэ. “Ону эн хантан билэҕин?” диэбиппэр “билэбин” диэбитэ. Олохтоох дьон махтаналларын, көмөлөһө сатыылларын этэрэ.

Бу саас хантараагынан тиийбит саха уола өлбүт этэ. “Якут погиб” диэн уопсай биллэриинэн бары Васяны санаабыттар. Тыыннааҕын көрөн, доҕотторо оҕолуу ытаспыттарыттан уйадыйбыт этэ. Эрдэ дьон өлүтэлииллэрин истэр этибит да, дириҥник ылыммакка сылдьыбыппыт. Арай кыра кыыспын оҕоломмуппар кэлэ сылдьыан иннинэ өр алтыспыт чугас доҕоро өлбүтэ. Үһүө буолан окуопаҕа олордохторуна, Вася туора сыҕарыйыытыгар миинэ кэлэн түспүт. Ол түгэнтэн бу иэдээн биһигини эмиэ таарыйыан сөбүн өйдөөбүт этэ. “Өлбүтүҥ буоллар, мин тулуйуом суоҕа этэ” диэбиппэр, “киһи санаата туолар, ол туһунан санаама даҕаны” диэн хоруйдаабыта. Сулууспатын туһунан тугу даҕаны кэпсээбэт этэ. Уоттан хас да киһини таһаарбытын, госпитальга тиксэрбитин эмиэ дьонтон истэбин. “Ким хайдах сылдьарын бары көрө-билэ сылдьаллар” диэччи.

– Василий бастыҥ хаачыстыбата туох этэй?

– Сахалыы сэмэйэ, идэтигэр олус бэриниилээҕэ, бойобуой доҕотторун өрө тутара, сыаналыыра. Итуруп арыытыгар үөрэнэ сылдьан, таһаҕас таһар байыаннай массыынанан айаннаан иһэн саахалга түбэспиттэр. Ону миэхэ эппитэ эрээри, дьиҥнээх чахчыны хойут дьонтон билбитим. Атаҕын улаханнык эчэппитин үрдүнэн түҥнэстибит массыынаттан хас да киһини ороон таһаарбытын кэннэ, массыыналара эстибит. Байыаннайдар түмсүүлээхтэр, бэйэ-бэйэлэригэр олус бэриниилээхтэр. Элбэх доҕордооҕо. Биир да Саҥа дьылы бэйэбит эрэ ылбыппыт диэн суоҕа. Ыалдьытымсах, элэккэй буолан, дьон кэлэ тураллара.

– Байыаннай куоракка олорор дьон майгыта-сигилитэ хайдах буолар эбитий?

– Сэрии саҕаланыаҕыттан байыаннай куоракка дьахталлар уонна оҕолор эрэ хаалбыппыт. Дьон араас. Ким эрэ айманар, ким эрэ саҥатыттан матар, ким эрэ холкутуйа сатыыр. Барыларыгар ыарахан. Ол көстөр. Аҕыйаҕы үлэлиир байыаннай диэн суох. Бары олоччу бэринэн үлэлииллэр. Васям миигин күүстээх буоларга үөрэтэрэ. Бу сайын оҕолорбутун утутан баран, болкуоҥҥа тахсан, өр кэпсэппиппит. “Ол-бу буолар түгэммэр оҕолор тустарыгар тулуйуохтааххын, уйуохтааххын” диэбитэ. Байыаннай дьиэ кэргэннэр дьон күүһүн, сомоҕолоһуутун, дьиэ кэргэн сыаннаһын суолталыыллар. Ол да иһин ыал барыта туруктаах.

Ханна баралларын билбэккэ хоҥнубуттара

– Хаһан эмэ бу үлэтиттэн тохтуур былааннааҕа дуо?

– Бу дьыл сэтинньи 15 күнүгэр хантараага бүтүөх­тээҕэ. Кини да хантараагын боруостаан, бүтүөн, сынньаныан баҕарара эрээри, бойобуой доҕотторун хаалларар санаата суоҕа. “Кинилэр – мин дьиэ кэргэним” диирэ. “Оттон биһиги?” диэн хардары ыйыппытым. “Бэйэҥ погуоннаах киһи, итини өйдүөхтээххин” диэн хоруйдаабыта. Хантараага бүтэрэ кылгас кэм хаалбытын кэннэ, мобилизация саҕаламмыта. Онно хантараактара бүтэн барбыт дьон эмиэ ыҥырыллыбыттара. Бэрт кылгас кэминэн болдьоҕор тиийбэккэ, сэрии саҕаламмыта олус кыһыылаах.

– Анал эпэрээссийэҕэ баран эрэрин сэрэйэрэ дуо?

– Байыаннай куоракка олорор буоламмыт, пуойаһынан байыаннай тиэхиньикэ барарын көрөн, туох эрэ буолаары гыммытын сэрэйбитэ эрээри, чопчу туох буоларын ким да билбэтэ. Хомондьуруопкаҕа элбэхтик айанныыр буолан, аймаммакка атаарбытым. Переяславка диэн бөһүөлэккэ тиийбиттэрэ. Кыра кыыспын ыарахан сылдьан, улахаммыныын аҕабытыгар ас астаан таһарбыт. Бэйэм санаабар, Казахстан байыаннай дьайыыларын күтүрүүрүм. Онтон Белоруссияҕа барбыттара. Онуоха диэри икки нэдиэлэ пуойаһынан айанныылларыгар күн аайы сибээскэ баара. Ол тухары Украинаҕа баран эрэллэрин биһиги да, кинилэр да билбэппит. Төрөөбүт күнүнэн эҕэрдэлээбиппит. Онтон сибээстэн сүппүтэ.

Олунньу 24 күнүгэр бэрэсидьиэн Путин саҥарарын истэн эрэ баран, туох буолбутун өйдөөбүппүт. Дьиҥэр, бастаан киин сир байыаннайдара бараллара буолуо дии санаабытым. Онтум биһиэннэрэ бастаабыттара. Тэлэбиисэртэн сонуннары истэ-истэ “итиннэ кинилэр эрэ суох буоллуннар” диэн таҥараҕа үҥэрим. Кулун тутар бүтүүтэ атын нүөмэртэн эрийэн, “Киевкэ чааһынай дьиэҕэ баарбыт, сэрии буола турар” диэбитэ. Байыаннайдар кэргэттэрэ бэйэ-бэйэбитин кытта билсэ, күммүтүн ааҕа олорбуппут.

Биир-биир бөлөхтөр барыталаан испиттэрэ. Олорунан ыытаары баһыылка хомуйбуппут. Киһиэхэ биирдии киилэ баһыылка көҥүллэнэрэ. Ити кэмҥэ сахаттан соҕотох хаалбытым. Маҕаһыыҥҥа мунан, айманан хаалбыт дьахталлар эмиэ ас-таҥас хомуйар түбүгэр сылдьаллара. Ол ыыппыппын Белгород таһыгар кыл мүччү туппут этэ. “Азиаттыы баһыылка” диэн күлбүттэр үһү. Ирдэбили таһынан балачча элбэҕи хомуйан ыыппытым. Тута доҕотторунуун үллэстибит этэ.

– Хайдах сибээстэһэр этигитий?

– Ыйга биирдэ-иккитэ эрэ байыаннай араадьыйа ыстаансыйатыттан тахсара. Барыта иһиллэр буолан, элбэҕи ыйыттарбата. “Оҕолор хайдахтарый? Бэйэҥ хайдаххыный?” – диэн, үрүт-үөһэ ыйыталаһара. “Ханна бааргыный? Хайдаххыный?” – диэтэхпинэ, хоруйдаабата. Хайа да тыл тылбаастанар буолан, киһи толору, астынар гына кэпсэппэт.

– Оҕоломмутун хайдах биллэрбиккиний? Хаһан кэлбитэй? Уларыйбыт этэ дуо?

– Бу сайын бэс ыйын 6 күнүн сарсыардатыгар иккис кыыспын оҕоломмутум. Былааннаммыт төрөөһүн буолан, эрдэ дьонунан тиэрдибитим. Ол күн эбиэттэн киэһэ Арассыыйаҕа киирбиттэрин, биһиэхэ айаннаан иһэрин биллэрбитэ. Бэс ыйын 8 күнүгэр түннүгүм анныгар кэлэн, эҕэрдэлээн, оҕотун балыыһаттан бэйэтэ көтөҕөн таһаарбыта. Дьиэбитигэр атын орон суоҕар дылы, бары бииргэ утуйа сылдьыбыппыт. Итии туочукаттан дьон өй-санаа, эт-хаан өттүнэн сатарыйан кэлэрин истэр буоллаҕым. Васям туга да уларыйбатах этэ. Хайдах көҥүллэппитин сатаан санаабаппын. Биһиги олорор куораппытыгар ким даҕаны оҕотун балыыһаттан таһаара кэлбэтэҕэ. Онон кэргэним дьиҥнээх бойобуой быһыытынан биһигинниин бииргэ буолар түгэни ситис­пит буолуон сөп.

“Өссө олоро түһүҥ...” диирдии дьылҕабыт болдьоҕу уһаппыта...

– Бүтэһик көрсүһүүгүт, атаарсыыгыт хайдах этэй?

– Сокуон быһыытынан ба­йыаннай киһи оҕотун үс ыйыгар диэри дьиэтигэр олорор бырааптаах. Кырачааммытын Сайнаара диэн ааттаан, докумуоннарын эккирэтиспитэ. Муораҕа баран, сынньанан кэлбиппит. Улахан кыыһын кытта дойдутугар кэлэн, дьонун көрсөн барбыта. Барар болдьоҕо чугаһаан, хомунан олордоҕуна, ыалынан бары хамсыкка хаптарбыппыт. Анаалыспыт үчүгэй буолбутун кэннэ, аны мин массыынаҕа саа­халламмытым. Ити түгэннэр бииргэ буолар кэммитин өссө уһатан биэрбиттэрэ. Дьахтар быһыытынан, кэргэммин ыытымаары, мин эмиэ араас албаһы толкуйдуу сатыырым. Ону адьас сөбүлээбэтэ. “Уолаттар онно олунньуттан сылдьаллар. Оттон мин сынньана олоробун. Бардахпына, кинилэр эмиэ дьонноругар кэлэн барыа этилэр”, – диирэ. “Тыыннаах эргиллиэм” диэн бөҕөх санаалааҕа. Оҕолорбун кытта бэйэм эрэ хааларбыттан санааргыыра. “Саха сиригэр барыҥ” диирэ. Оннук түгэҥҥэ аҕабытыттан өссө ыраатар курдукпут. Онон дойдубар кэлэр туһунан санаабатаҕым.

Тиһэх айаныгар туохтара эрэ табыллыбакка, аэродромтан уончата төннүбүтэ. Ол кэмҥэ кутталым ааһа быһыытыйбыта. Барар күнүгэр сарсыарда 7 чааска көтүөхтээхтэрин түүн 3 чааска ыҥырбыттара. Атааран баран, болкуонтан көрөн турбутум. Аттынааҕы дьиэлэртэн байыаннайдар тахсаннар, бары бииргэ барбыттара. Васябын ити тиһэх көрүүм этэ...

– Ити тиийэн, тугу эмэ биллэрбитэ дуо?

– Дуоһунаһа, чыына үр­дээ­битин биллэрбитэ. Поли­ция үлэһитэ ааты-суолу болдьо­ҕунан ылар буолла­ҕына, байыаннай киһи тус көрдөрүүтүнэн ылар. Василий прапорщик буоларын олус кэтэспитэ. Ону ыларын таһынан бөлөх хамандыырын солбуйааччыта буолуохтааҕа. Бу саас хамандыыра “Эр санаа” (За мужество) уордьанын тэҥэ Жуков мэтээлигэр түһэрбит этэ. Хомойуох иһин, олору тыыннааҕар баттаспата...

Бэйэтин көрө иликпинэ итэҕэйбэппин

– Куһаҕан сураҕы ким иһитиннэрбитэй?

– Уот ортотугар алтынньы бүтүүтэ киирбиттэр. Икки нэдиэлэ сибээстэн сүппүтэ. Тапталлаах кэргэним, күндү Васям, сэтинньи 11 күнүгэр мэлдьи туруулаһарын курдук, бойобуой доҕотторун быыһыы сылдьан, суорума суолламмыт. Доҕотторо тута билбиттэр эрээри, соҕотох олорорбунан, бастаан Дьокуускайга ийэлээх аҕабар биллэрбиттэр этэ. Арай сарсыарда ийэбин кытта Васям табаарыстара киирэн кэлбиттэрэ. “Ийэм соһуччу үөрдэн, оҕо көрсө кэллэҕэ” дии санаабытым. Итинник түмүк буолуо диэн өйбөр суоҕа. Ыар сураҕы доҕотторо иһитиннэрбиттэрэ. Ити – сэтинньи 12 күнэ этэ. “Бэйэтин көрө иликпинэ итэ­ҕэй­бэппин” диэбитим. Ити сурах сымыйа буолуон олус баҕарабын, үөрбүтүнэн-көппү­түнэн киирэн кэлиэ диэн күүтэ­бин. Васям туһунан куһаҕан сураҕы истибитим кэннэ, кини дьиэтигэр баар харытын ча­һы­та тохтообутун бэлиэтии көрбүтүм.

11 мобилизацияламмыты кытта 30-ча бэйэтин бөлөҕүн салайан илдьэ сылдьыбыт этэ. Олор ортолоругар сахалар бааллар эбит. Васям элбэх киһи тыынын өрүһүйбүтүн эттилэр. Бүтэһигэр мобилизациянан барбыт саха уолун таһаарбыт. Васям дьону уоттан быыһыыр, бааһырбыттарга бастакы көмөнү оҥорор, эр санаалыыр, ыллыктарын ыйар дьиҥнээх бойобуой доҕор, муударай, талааннаах хамандыыр эбит. Ону доҕотторун суруктара да туоһулуур. Мин санаабар, ити быһыытын иһин кини “Арассыыйа Дьоруойа” аакка түһүөхтээх. Ону элбэх киһи бигэргэтэр. Малын-салын, биһиги хаартыскаларбытын булбуттар, ылбыттар этэ. “Оҕолорбун, кэргэммин наһаа аҕынным” диэн хаста да эппитин, хаартыскаларбытын көрдөрөрүн доҕотторо ахталлар.

“Атын дьону быыһыы сылдьыбыт. Биһиги туспутунан санаабатах”, – диэн ардыгар хом санаа кииртэлиир. Онтон тута киэн туттуу санаата кэлэр. Васям чугас доҕотторо-атастара онуоха тирэх, күүс-көмө буолаллар. Кинини үйэтитиигэ кыаҕым тиийэринэн үлэлэһиэм.

– Билигин дойдугар кэллиҥ. Өр олорбут куораккын, дьиэҕин-уоккун хаалларан кэлбит курус санааҕын үллэстэбин...

– Хабаровскайы дойдубутуттан итэҕэһэ суох таптыырбыт. Кырыы хараҕынан көрүллүбэккэ, тугунан да күөмчүлэммэккэ, олус үчүгэйдик олорбуппут. Олоҕун толук ууран туран, тоттук, холкутук олорор усулуобуйабытын тэрийэн барда. Билигин анал байыаннай эпэрээссийэ кыттыылаахтарыгар, байыаннайдарга ананар төлөбүрү кэтэһэбит. Кэргэним эт илиитинэн тутан-хабан оҥорбут, таҥмыт, туттубут малларын, миэбэлбитин Саха сиригэр көһөрөн аҕалар санаалаахпын. Онно кини тыына, санаата иҥэн сылдьарынан, биһиэхэ олус күндү. Билиҥҥитэ турбутунан кэллибит.

– Ыҥырыыттан куотунар дьоҥҥо хайдах сыһыанна­һаҕын?

– Кэргэним “маннык түгэҥҥэ бары сомоҕолоһуохтаахпыт, оччоҕуна кыайыахпыт” диирэ. Биллэн турар, киһи суолун бэйэтэ быһаарар, дьылҕатын бэйэтэ талар. Гражданскай дьону, кэргэннэрин эмиэ өйдүү­бүн. Ол эрээри “маладьыас­тар, сөпкө гыммыттар” диир кыа­ҕым суох.

Кими да буруйдаабаппын эрээри, мобилизацияламмыт дьоҥҥо тэҥнээтэххэ, байыаннайдар хааччыллыылара ситэтэ суоҕун билэбин. Мин кэргэним, атын сиртэн барбыт саллаат буолан, Саха сирин көмөтүн туһамматаҕа. Онон хантараагынан сулууспалааччылары эмиэ болҕомтоҕо ылыахтарын баҕарабын.

– Сэрии хаһан түмүктэ­нэрэ биллибэт. Кэргэттэрин атаарбыт, атаарар дьылҕа­лаах кэрэ аҥаардарга тугу сүбэлиэҥ этэй?

– Васям Константин Симонов “Жди меня и я вернусь...” диэн хоһоонун мэлдьи ааҕара. Кинини кытта бииргэ олорор кэммэр куһаҕан санааны кыйдаан, үчүгэйи эрэ санаан, күүттүм уонна өссө төгүл күүттүм. Атаарбыт дьон оннук эрэ дьылҕалаахпыт. Хайдах да буолбутун иһин, син биир эрэнэ күүтүҥ.

// Матырыйаал бэлэмнэнэр кэмигэр саха хорсун буойуна Василий Данилов көмүс уҥуоҕун Сахатын сиригэр аҕалан, Маҕан кылабыыһатыгар бэтэрээннэр аллеяларыгар ийэ буоругар тиксэрдилэр. Василий чугас дьонугар, бойобуой доҕотторугар дириҥ кутурҕаммытын тиэрдэбит.