Саха сиригэр оҕо хирургиятын анал отделениета аһыллыбыта 55 сылынан
Саха сиригэр 1967 сыл ахсынньы 1 күнэ оҕо доруобуйатын харыстабылыгар биир кэрэ-бэлиэ күнүнэн буолар. Бу күнтэн саҕалаан күн бүгүнүгэр диэри, 55 сыл устата хас да уонунан тыһыынча кырачааннарга уустук операциялары оҥорон үтүөрдэн, күн сиригэр оҕо буолан улаатар, киһи буолан сириэдийэр дьолу биэрбит оҕо хирургиятын анал отделениета аһыллыбыта.
Сахаларга былыр-былыргыттан «дьолуҥ – оҕоҕор» диэн олус дириҥ ис хоһоонноох мындыр этии баар. Эн удьуор утумҥун уонна тус бэйэҥ бу сирдээҕи олоххун салҕыыр, орто дойдуга ситэ олорботоххун олоруохтаах, ситиспэтэххин ситиһиэхтээх, төрүт киһи төрүөҕэ, ытык киһи ыччата диэн үтүө ааккын ааттатыахтаах кыра киһиҥ, оҕоҥ барахсан буоллаҕа. Онон биһиги омукка оҕоҕо сыһыан, кини чэгиэн, өйдөөх, үлэһит киһи буола улаатарыгар баҕа санаанан салайтаран оҕоҥ туһугар олох олорууҥ – бу сахаларга халбаҥнаабат уонна саамай тутуһуллар олох суруллубатах сокуона буолар.
Оҕо барахсаны төрүөҕүттэн доруобуйатын көрөр-истэр, эмтиир-томтуур дьонунан аанньал курдук көрүллэр оҕо быраастара, хирурдара буолаллар.
Мин бүгүн, Саха сиригэр оҕо хирургиятын анал отделениета тэриллибитэ 55 сыла бэлиэтэнэринэн сибээстээн, уһулуччулаах биир дойдулаахпыт, Саха сирин уонна Арассыыйа медицинатын биллиилээх учуонайа, оҕо хирургиятын профессора, Естественнай наукалар Европатааҕы Академияларын академига, оҕо хирурдарын Арассыыйатааҕы Ассоциацияларын Президиумун чилиэнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх бырааһа, Үөһээ Бүлүү улууһун бочуоттаах гражданина Ахмед Романович Варфоломеев, эмчиттэр этэллэринэн, дьон-сэргэ билинэринэн «таҥараттан хадаҕаланан бэриллибит чэпчэки илиилээх» буолан, 53 сыл устата хас да тыһыынчанан кырачааннарга, ол иһигэр саҥа төрөөбүт оҕолорго олус уустук операциялары оҥорон өлүү дэгиэ тыҥырахтарыттан быыһаан ылбыт, төрөппүттэргэ, норуотугар тугунан да кэмнэммэт үтүөнү оҥорбут, айылҕаттан дьону-сэргэни өлөр өлүү айаҕыттан быыһыырга айыллан төрөөбүт, биһиги, үөһээ бүлүүлэр, киэн туттар, олус ытыктыыр, таптыыр киһибит туһунан күндү ааҕааччыларбар кини олоҕун, үлэтин туһунан кылгастык билиһиннэриэм.
Ахмед Романович 1939 с. балаҕан ыйын 30 күнүгэр Үөһээ Бүлүү оройуонун ытык Нам нэһилиэгин Балаҕаннааҕар сулууспалаах дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ, дьоллоох, умнуллубат оҕо-уол, ыччат саастара тапталлаах Үөһээ Бүлүүтүн сэлиэнньэтигэр ааспыттара. Ахмед 1958 с. Саха сиригэр киэҥник биллэр, аатырар-суолурар Үөһээ Бүлүүтээҕи Исидор Барахов аатынан орто оскуоланы үөрэнэн бүтэрээт, көхтөөх комсомолец быһыытынан, оччотооҕуга бүтүн Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн киэҥник тарҕаммыт «Орто оскуола – производство – үрдүк үөрэх» диэн Ленинскэй комсомол Киин кэмитиэтин ыҥырыытыгар эппиэттээн, Үөдүгэй нэһилиэгин Карл Маркс аатынан холкуоһун производствотыгар икки сыл үлэлээн баран, Благовещенскайдааҕы медицинскэй институкка киирии эксээмэннэрин «4», «5» сыаналарга туттартаан үөрэнэ киирбитэ.
Ахмед Романович улуу Амур эбэ кэрэ айылҕалаах биэрэгэр турар кырдьаҕас Благовещенскай куоракка ыраах Саха сириттэн кэлэн үөрэнэ, буолаары буолан дьону-сэргэни өрүһүйэр эмчит уустук идэтигэр уһуйулла кэлбит буолан, олус кыһаллан, билиигэ-көрүүгэ ис-иһиттэн тардыһан үөрэммитэ. Биллэн турар, эдэр киһи быһыытынан институт иһинэн ыытыллар бары культурнай-общественнай, спортивнай тэрээһиннэргэ актыыбынайдык кыттара, ити курдук ситиһиилээхтик үөрэнэн, үрдүк үөрэх кыһатыгар буһан-хатан, 1966 с. эмчит-быраас идэлэнэн дойдутугар үлэлии кэлбитэ уонна Далыр нэһилиэгин учаастактааҕы балыыһатын сэбиэдиссэйинэн анаммыта. Бу оройуон кииниттэн ыраах сытар, саас, сайын уонна күһүн мөлтөх суоллаах-иистээх, ол эрэн орто оскуолалаах, тэйиччи сытар хас да нэһилиэги хабан үлэлиир балыыһалаах, тыһыынчаттан тахса нэһилиэнньэлээх оройуон биир улахан нэһилиэгэ этэ.
Ахмед Романович Далыр учаастактааҕы балыыһатын сэбиэдиссэйинэн үлэтин саҕалыырыгар олохтоох, эмтиир-томтуур үлэҕэ улахан опыттаах, дириҥ билиилээх Илларион Илларионович Жирков диэн биэлсэр улахан көмөнү оҥорбута. Кини көмөтүнэн Ахмед Романович оройуону кытта суол суох кэмигэр ыарыһахтарга муҥурдааҕы быһыыны, тостубут илии, атах уҥуохтарын тутууну бэйэтэ оҥорор буолбута, чэпчэки илиилээх буолан операциялаабыт ыарыһахтара түргэнник атахтарыгар тураллара. Дьэ, ити иһин Ахмед Романовиһы оройуоннааҕы киин балыыһа хирургическай отделениетын хирурунан, онтон сэбиэдиссэйинэн анааннар икки сыл үлэлэтэллэр. Кини хирурунан үлэлээбит икки сылыгар тыһыынчаттан тахса ыарыһахтарга ис органнарыгар уустук операциялары оҥорбута, сорох күн, түүн үөһэ да аҕыска тиийэ операциялары оҥороро.
Кылгас кэмҥэ да хирурунан үлэлээтэр дьон-сэргэ билиниитин, убаастабылын ылбыт эдэр хируру үлэтин үрдүктүк сыаналааннар 1971 с. Томскайдааҕы мединститут хирургическай факультетыгар аспирантураҕа салгыы үөрэххэ ыыппытара. Ахмед Романович 1974 с. диссертациятын ситиһиилээхтик көмүскээбитэ уонна Саха госуниверситетын медицинскэй факультетын оҕо хирургиятын кафедратыгар үлэтин ассистенынан саҕалаабыта, 1978 с. оҕо хирургиятын курсун сэбиэдиссэйинэн быыбардаммыта. Ахмед Романович студеннары кытта күнүн-дьылын аххсыбакка, иллэҥ да кэмин харыстаабакка ис сүрэҕиттэн дьаныһан туран дьарыктаммыта, үөрэтэр оҕолоругар теоретическай билиини практиканы кытта сибээстээн үөрэтэрэ үчүгэй түмүктэри биэрбитэ, кини илиитин иһинэн ааспыт устудьуоннар науканы уонна практиканы тэҥҥэ дьүөрэлээн үлэлиир буолбуттара. Ахмед Романович дьаныһан туран туруорсуутунан, 1995 с. оҕо хирургиятын кафедрата аһыллыбыта, онно кини маҥнайгы сэбиэдиссэйинэн талыллан үтүмэн үгүс үлэни ыыппыта. Оҕо хирургиятыгар дириҥ, энциклопедическай билиилээх Ахмед Романович 2000 с. Читатааҕы медицинскай Академияҕа медицинскэй наука дуоктарын истиэпэнин чаҕылхайдык көмүскээбитэ, үөрэппит устудьуоннара наукаҕа сысталларын ситиһэн, научнай үлэлэрин салайан уонтан тахса наука доктордарын уонна кандидаттарын таһаарбыта, бу кини үөрэтэр-иитэр үлэтигэр улахан ситиһиитэ буолар. Кини бэйэтэ медицинскэй наука сайдыытыгар бөдөҥ кылаатын киллэрэн аан-дойду биллиилээх эмчиттэрэ сэҥээрбит 5 монографияны, 12 методическай босуобуйалары суруйан бэчээттэппитэ, 140-ча научнай хабааннаах ыстатыйаларын Арассыыйа, аан дойду медицинскэй сурунаалларыгар, хаһыаттарыгар таһаартарбыта.
Профессор Ахмед Романович Сахатын сирин олохтоохторун доруобуйаларын туругун чинчиттэрэ сүүрбэттэн тахса научнай экспедициялары тэрийэн улуустарынан үлэлэппитэ. Бу экспедицияларга Москва, Санкт-Петербург, Красноярскай, Иркутскай, Томскай, Новосибирскай куораттартан биллиилээх учуонайдар, үрдүкү категориялаах быраастар кэлэн тахсыылаахтык үлэлээн барбыттара, үлэлэрин түмүгүнэн Саха сирин салалтатыгар дакылааттаабыттара.
Ахмед Романович бар дьонугар оҥорбут биир улахан үтүөтүнэн Ийэ, оҕо харыстабылын өрөспүүбүлүкэтээҕи киинин туттарыыта, сөптөөх олохтоох каадырдарынан хааччыйбыта буолбута. 1993 с. Саха Өрөспүүбүлүкэтин салалтата бу Киини тутарга быһаарыы ылыммыта уонна туттарыыны турууласпыт Ахмед Романович Варфоломеевы Киин генеральнай дириэктэринэн анаабыттара. Бу Арассыыйаҕа, атын да судаарыстыбаларга тарбахха баттанар баараҕай тутууну «Мабетекс» швейцарскай тутуу хампаанньата ыыппыта, үбүлээһинин «Сахавнешстрой» тэрилтэ уйуммута. Ийэ, оҕо харыстабылын 500-чэ куойкалаах киинэ урут тутуллубут Медицинскэй киинтэн кээмэйинэн үс төгүл улахан тутуу буолар. Бу киини тутуу сүрүн сыалынан норуот генофондатын тупсарыы, ийэ уонна оҕо доруобуйаларын харыстыыр, эмтиир-томтуур үлэни наука саҥа билимигэр олоҕуран үрдүк кэрдиискэ таһаарыы, ийэ уонна оҕо доруобуйаларын харыстааһыҥҥа үрдүк таһымнаах эмчиттэри бэлэмнээн таһаарыы буолар. Киин генеральнай дириэктэрэ Ахмед Романович кииҥҥэ үлэлиэхтээх каадырдары сүүмэрдээһиҥҥэ уонна таһымнарын үрдэтиигэ сүрүн болҕомтотун ууран үлэлээбитэ. Киин барыта 3000-тан тахса үлэһиттээх, ол иһигэр 550 араас идэлээх быраастар, 1000-тан тахса орто медицинскэй араас үөрэхтээх үлэһиттэр, 1500-чэ техперсонал, инженернэй-техническэй үлэһиттэр уонна рабочайдар буолаллар. Үлэҕэ бэлэмнэнии быһыытынан Ахмед Романович дьаһалынан, Киин тутулла турар кэмигэр 200-чэ эмчиттэр омук тэриллэригэр үлэлииргэ кыраныысса таһыгар уонна Арассыыйа биллэр-көстөр, бастыҥ үлэлээх медицинскэй институттарыгар ыытан идэлэрин үрдэтэр куурустарга үөрэттэрбитэ. Билигин Ийэ уонна оҕо харыстабылын киинэ, урут тутуллубут Медицинскэй киини кытта холбуу Саха национальнай медицинскэй киинэ диэн ааттанан Саха сирин бары олохтоохторугар уонна атын регионнартан кэлэн эмтэнэр ыарыһахтарга үтүөрэргэ бүтэһик эрэллэрэ буолан ньиргиччи үлэлии турара киһини эрэ барытын үөрдэр.
Оҕо хирургиятын биллиилээх хирура Ахмед Романович Варфоломеев операциялаан, эмтээн үтүөрдүбүт, олоххо иккистээн төнүннэрбит үгүс ахсааннаах кырачааннара улаатан, үөрэнэн, үлэһит бэрдэ, ыал мааныта буоланнар дьоһуннаахтык олороллор, аны кинилэр кырачааннарын кини үөрэппит, уһуйбут элбэх ахсааннаах оҕо хирурдара операциялаан, эмтээн-томтоон үтүөрдэллэрэ кини талан ылбыт идэтигэр утум быстыбатын туоһута буолара эмиэ үөрдэр, астыннарар.
Ахмед Романович оҕолоро аҕаларын туйахтарын хатаран эмиэ эмчиттэр, иккиэн медицинскэй наука кандидаттара. Улахан оҕото Надежда Ахмедовна Санкт-Петербургдааҕы «Вертекс» фармацептическэй хампаанньа клиническэй чинчийиилэргэ кылаабынай исписэлииһэ, кырата Любовь Ахмедовна М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи Судаарыстыбаннай Университет медицинскэй институтун клиническэй үлэҕэ дириэктэрин солбуйааччы.
Профессор Ахмед Романович билигин, дьиэтигэр да олордор, үлэлии сылдьар оҕо хирурдарыгар сүбэтинэн-аматынан көмөлөһө, ыйа-кэрдэ олорор, ону таһынан киниэхэ оҕо операциятыгар улуустан төлөпүөннээн сүбэлэһэр хирурдар эмиэ элбэхтэр.
Майгылаах мааныта, киһи киэнэ кэрэтэ Ахмед Романович олоҕун доҕорунуун Раиса Ивановналыын сүрэхтэрин сылааһын холбоон, бэйэ бэйэлэрин ытыктаһан-убаастаһан кэргэннии буолан олороллоро биһигини, биир дойдулаахтарын, өрүү үөрдэр, кэрэхсэтэр.
Ахмед Романович Варфоломеев аата Арассыыйа бастыҥ оҕо хирурдарын испииһэгэр уонна Арассыыйа медицинскэй энциклопедиятын испииһэгэр киирбититтэн, Европалата 2016 с. быһаарыытынан, наукаҕа, үөрэхтээһини, култуураны сайыннарыыга тус үтүөлэрин иһин дипломунан, анал мэтээлинэн наҕараадалаабыттарынан биир дойдулаахтара уонна кини өҥөтүнэн, көмөтүнэн туһаммыттар бары астынабыт, үөрэбит уонна сиргэ тиийэ сүгүрүйэн махтанабыт!
Уйбаан Чыычаахап, Үөһээ Бүлүү улууһун ветераннарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ,
СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, РФ суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ
