Мэҥэ Хаҥалас улууһун баһылыга Дмитрий Тихонов үлэни-хамнаһы торумнууругар улуус олохтоохторун санаатыгар, этиитигэр тирэҕирэрин этэр. Ол курдук, баһылык буолаат да, бэнидиэнньик аайы Аһаҕас аан күннэрин биллэрбит. Онно 80-тан тахса сайабылыанньа, этии киирбит, 50 киһи сирэй көрсөн, кэпсэтэн барбыт. Ону тэҥэ бэйэтэ уонна исписэлиистэрэ нэһилиэктэринэн сылдьан, баар кыһалҕаны, дьон туруорсуутун сирэй тиийэн истэллэрэ кэнэҕэһин да салҕанар чинчилээх.
Дьон санаатыгар, туруорсуутугар тирэҕирии, нэһилиэнньэ интэриэһин туруулаһыы – улуус баһылыгар бэртээхэй хаачыстыба.
Ону тэҥэ Мэҥэ Хаҥаласка 2023-25 сыллары Тыа хаһаайыстыбатын сылынан биллэрбитин олус биһирии иһиттим.
– Дмитрий Иванович, соторутааҕыта Мэҥэ Хаҥалас курдук улахан улуус баһылыгын олус эппиэттээх солотугар үлэлээбитиҥ 100 күнэ туолла. Түмүгү таһаарарга, биллэн турар, эрдэ. Ол эрээри ыытыллыахтаах үлэ-хамнас хайысхатын торумнуурга, сыал-сорук туруорунарга быһаарыылаах кэм. Ситиһии да баарын истэбит. Бу туһунан кэпсэтиэххэ эрэ.
– Ылыммыт соруктарбытын сылларынан аттаран былааннаатыбыт. Туох тута кыаллар, сатанар өттүн тута олоххо киллэрэн иһэбит. Холобур, Аллараа Бэстээххэ «Парус» успуорт комплексыгар, бассыайыныгар сылдьыы, дьарыктаныы өҥөтүн төлөбүрүн чэпчэттибит. Ол түмүгэр аҥаардас сэтинньи ыйга 6652 киһи дьарыктанна. Оҕону иитэр-үөрэтэр социальнай кыһалар этиилэригэр олоҕуран, эһиил элбэх социальнай эбийиэк өрөмүөннэнэр буолла. Эмиэ туруорсууга олоҕуран, хас бултаммыт бөрө аайы улуустан 50 тыһ. солк. төлөбүр көрүллүө.
– Олус үчүгэй! Ханна да буоларын курдук уустук, быһаарыллыахтаах кыһалҕа да тыа сиригэр баһаам буоллаҕа. Холобур, эн баһылык буолаат, туохха ордук болҕойбуккунуй?
– Тыа нэһилиэктэригэр оскуолаҕа оҕо аҕыйааһына, дьон тыа сиригэр олохсуйбат буолуута, иитэр сүөһүбүт аҕыйаан иһиитэ. Дьон үлэлиир-олорор усулуобуйатын тэрийиигэ, демография өттүгэр, оҥорон таһаарар тэрилтэлэр үксүүллэригэр, саҥа үлэ миэстэтин элбэтиигэ үлэлэһиэхпит. Биирдиилээн нэһилиэктэринэн боппуруос, кыһалҕа элбэх, онон тустаах баһылыктары кытта үлэлэһэ сылдьабыт.
Быстах хомуур биллэриллибитигэр улууспут олохтоохторо түмсэн, биир сомоҕо буолан, дойдубут туһугар туруулаһа сылдьар уолаттарбытыгар ананар көмө аахсыйаларга көхтөөхтүк кытталлар. Кинилэргэ улахан махталлаахпын.
Бу ый саҥата дьоммутун көрсө, гуманитарнай көмөнү тиэрдэ Донецкай, Запорожье уобаластарыгар сылдьан кэллим. Нэһилиэктэртэн дьахталлар хамсааһыннарын актыбыыстара – ийэлэр, эбэлэр – тэрилтэлэр астаабыт астарын, тикпит ичигэс таҥастарын илтибит, ону тэҥэ улууспутугар тэриллибит көмө аахсыйалар түмүктэригэр киирбит үбүнэн анал көмөнү оҥордубут.
Улуус социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын бырагырааматынан саҕаламмыт үлэни тиһэҕэр тиэрдиэхпит. Тыа хаһаайыстыбатыгар, доруобуйа харыстабылыгар, үөрэҕириигэ, экэниэмикэҕэ, социальнай бэлиитикэҕэ, успуорт, култуура, тутуу эйгэтин олоччу хабан, мунньахтары, көрсүһүүлэри ыытабыт.
Өрөспүүбүлүкэ таһымыгар тустаах миниистирдэри, хампаанньалар салайааччыларын кытта көрсөн, тыын суолталаах боппуруостарбытын быһаарса сылдьабыт. Билиҥҥитэ “Саха сирин тимир суоллара” хампаанньаны, "Чөл Саха сирэ" уопсастыбаннай хамсааһыны, Олоҥхо сайдыытыгар Геокультурнай сайдыы институтун, Олоҥхо тыйаатырын, СӨ Норуот айымньытын киинин кытта бииргэ үлэлэһии Сөбүлэҥин түһэристибит. Инникитин даҕаны маннык социальнай да, экэниэмикэ да өттүнэн сайдыыны аҕалар, нэһилиэнньэҕэ үгүс үлэ миэстэтин таһаарар сыаллаах бииргэ үлэлэһиини тэнитэр санаалаахпыт.
– Олох таһымын үрдэтэргэ туох саҥа бырайыактар баар буолуохтарай? Дьаһалта тутулугар уларыйыы баара дуу диэн сэҥээрээччи эмиэ баар.
– Былаан элбэх. Ону барытын үлэҕэ киллэрии, биллэн турар, улахан үбү-харчыны эрэйэр, тус сыаллаах бырагыраамаларга киллэрииттэн эмиэ тутулуктаах. Ол иһин эбийиэктэр тутууларын төһө ордук суолталаахтарынан көрөн, олоххо киллэрэри былаанныыбыт. Холобур, Ил Дархан соруктарын толорор сыалтан, сүөһү ахсаанын элбэтээри, саҥа ирдэбилгэ толору эппиэттиир хотону Баатара нэһилиэгэр – Сыымахха – тутуохтаахпыт. Куорат, улуус киинэ, тыа сирэ диэн араарбакка, үлэҕэ, үөрэххэ, дьон олороругар тэҥ усулуобуйа тэриллиэхтээх.
Баһылыгы социальнай боппуруоска солбуйааччы үлэтин хайысхата кэҥээн, имидж бэлиитикэтигэр эмиэ үлэлэһэр буолла. Баһылыгы олоҕу-дьаһаҕы хааччыйыы уонна сиргэ-уокка куттал суох буолуутун боппуруостарыгар солбуйааччы тутуу боппуруостарыгар солбуйааччы диэн уларыйда.
Экэниэмикэ управлениетын иһинэн инбэстииссийэни киллэрэргэ үлэлиир, архитектура эйгэтигэр бырайыактыыр управление уонна тырааныспар, суол-иис, сибээс боппуруостарынан дьарыктанар саҥа отдел тэрилиннэ.
Ыытыллар үлэни, турар соруктары, олоххо баар кыһалҕаны, саҥа киирэр уларыйыылары нэһилиэнньэҕэ суһаллык, кэмигэр сырдатар, тиэрдэр туһугар көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэ сулууспата баар буолла.
Хас биирдиибит «мин нэһилиэгим, мин улууһум – мин толору эппиэтинэһим» диэн тумулук этиинэн салайтаран үлэлиэхтээҕин, дьоҥҥо-сэргэҕэ киһилии сыһыаннаах, аһаҕас буолууну ирдиибин. Үлэ түмүгэ нэһилиэк, улуус социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар, былаан-сорук олоххо төһө киирэриттэн көстүө, сыаналаныа.
– Тыа хаһаайыстыбатыгар уонна социальнай өттүнэн көмүскэллээх буолууга, үөрэх-билии да өттүгэр улахан суолтаны уураҕын. Ити өттүн сырдатарыҥ буоллар.
– Ахсынньы 1 к. туругунан 18600 кэриҥэ ынах сүөһү, о.и. 7150 ыанньык, 17900 сылгы баар. 9 тэрээһиннээх, 241 бааһынай, 1224 кэтэх хаһаайыстыба үлэлиир. 39 т оттоох кыстыкка киирдибит. Эбэ уута өр түһэн биэрбэккэ, сорохтор окко хойутуу киирэн, күһүөрү улаханнык ардаан, от хаачыстыбата мөлтөх. От тиийбэт нэһилиэктэрэ бааллар, холобур, Нуораҕанаҕа 400-чэкэ туонна. Улуус иһиттэн от атыылыыр хаһаайыстыбалары булуу, улуус таһыттан аҕалтарыыга тиэйии-таһыы өттүн быһаарыыга үлэлэһэбит. Ханна туох кыһалҕа баарын, туруорсууларын истэн баран, быйыл тыа хаһаайыстыбатыгар 32 мөл. солк. көрүллүбүт буоллаҕына, эһиилги сылга 51 мөл. солк. былааннаатыбыт. Кэнэҕэһин хас нэһилиэк аайы өҥөнү оҥорор кэпэрэтиип баар буоларын ситиһэр соруктаахпыт. Улууска сир пуондатын тэрийии саҕаланна. Хаһаайыстыбалар иэстэрин сабыналларын туһугар сыл бүтүүтэ улуус бүддьүөтүттэн 20 мөл. солк. эбии көрдүбүт.
Чөл олоҕу өйөөн, эһиил 1 мөл. солк. граннаах “Чөл олох чорооно” бырайыак үлэлиэ. 3 миэстэлээх 100-түү тыһыынча солкуобайдаах И.Е. Сергучев аатынан гран олохтонно. Көһө сылдьар “Чөл олох чороонун” быйыл 2-с Наахара нэһилиэгэ ылла. “Чөл олохтоох улуус” уопсастыбаннай түмсүү тэриллэн, бастакы улахан тэрээһини ыытта. Өрөспүүбүлүкэ «Чөл олох» түмсүүтүн кытта салгыы бииргэ үлэлэһээри Сөбүлэҥ түһэристибит. Ытык сүбэҕэ, дьахтар сэбиэтигэр саҥа састаап талыллан үлэлээн эрэр. Ийэ тылы көҕүлүүргэ, дьиэ кэргэн бэлиитикэтигэр тиһиктээх үлэ салҕанар.
Улуус дьонун бэлиэ ситиһиилэрин бэлиэтиир тоҕоостоох. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах үс куонкуруска – «Кыыс ийэтиниин» күрэххэ – Бүтэйдээхтэн Ньургуйаана, Динара Прокопьевалар; «Элбэх оҕолоох бастыҥ дьиэ кэргэн» куонкуруска – Хаптаҕайтан Татьяна Витальевна, Михаил Михайлович Игнатьевтар уонна «Бастыҥ тыа дьиэ кэргэнэ» – Ходороттон Марина Андреевна, Спиридон Егорович Федоровтар кыайыылаах буоллулар. Ону тэҥэ эмиэ өрөспүүбүлүкэ таһымнаах «Дьиэ кэргэн – олоҕурбут үгэһи үйэтитээччи» куонкуруска Майаттан Светлана Алексеевна, Анатолий Алексеевич Стручковтар иккис миэстэни ыллылар.
«Боотур» көҥүл өттүнэн тэриллибит этэрээт бирииһигэр өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиитигэр улууспутуттан 1-кы Наахара нэһилиэгин хамаандата кыттан, 3-с миэстэлэннэ.
Балаҕан ыйын саҕаланыыта улууска ыччаты кытта үлэлиир 16 исписэлиис баара, оттон билигин 28 исписэлиистэннибит.
Олорор сирдэринэн бэйэни салайыныыга, балаҕан ыйын 11 күнүгэр, 2 ТОС баар эбит буоллаҕына, билигин 18-тар. ТОС-тары сайыннарар туһугар Ил Дархан граныгар киирсэн, 765 тыһ. солк. ыллыбыт.
Улууспут ытык дьонун ааттарын үйэтитиигэ элбэх тэрээһин буолла: Анна Барашкова 55 сааһыгар – ахтыы кэнсиэр, Д.Ф. Ходулов төрөөбүтэ 110 сылыгар – мэҥэ тааһын арыйыы, киниэхэ уонна И.Г. Тимофеев төрөөбүтэ 90 сылыгар, А.М. Новиковка анаммыт тэрээһин. Олоҥхоһут, норуот ырыаһыта Н.И. Степанов-Ноорой, буойун суруйааччы Степан Тимофеев кинигэлэрэ сүрэхтэннилэр.
Өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан «ОлоҥхоФест» ыччат бэстибээлэ ыытылынна. Төҥүлүтээҕи муусука оскуолатыгар анаммыт аахсыйа-кэнсиэргэ кыттыы, биир дойдулаахпыт, СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ Аркадий Алексеев айар киэһэтин тэрийсии, Арассыыйа 5 төгүллээх чөмпүйүөнэ Василий Егоровы чиэстээһин, Хапсаҕай өрөспүүбүлүкэтээҕи федерациятын Куубагын тэрийии курдук улахан тэрээһиннэри ыыттыбыт.
Үөрэх хаачыстыбатын үрдэтиигэ, ыччаты үлэнэн иитиигэ сүрүн болҕомто ууруллар. Агро-хайысхалаах оскуолалар салалталарын көрсөн, инники үлэни торумнастыбыт. Тыа хаһаайыстыбатын улууһа буоларбытынан, бу эйгэҕэ олохтоох каадыры, ыччаты үлэҕэ көҕүлээн, идэ ылбыт оҕолорбут улуус тыатын хаһаайыстыбатыгар үлэлэһэллэрин ситиһиэхтээхпит. Оскуола оҥорон таһаарар бородууксуйатын, үүнээйитин киэҥ эйгэҕэ тарҕатар гына, саҥа сүүрээннэри киллэриэхпит. Дириэктэрдэр, үөрэх управлениетын этиилэригэр олоҕуран, эһиил агро-хайысхалаах оскуолалар ортолоругар 1 мөл. солк. баһылык грана олохтонуо. Үөрэх сэбиэтин саҥа састааба талыллан, аһаҕас мунньаҕы ыыттыбыт.
Оскуола салайааччыларыгар настаабынньыктар ананнылар. Талааннаах оҕолору кытта үлэни сүрүннүүр Киин идэни талыыга ылсан үлэлэһиэ. Балаһыанньата оҥоһуллан, педагог-тэрийээччилэри, улуус уопсастыбанньыктарын кытта үлэ саҕаланна.
Успуорка дьоҕурдаах оҕолору сайыннарыыга анал бырагыраамалаах дьоҕус бөлөх тэрилиннэ. Оскуола үөрэнээччилэрин ортотугар успуорт сахалыы көрүҥнэригэр бастакы спартакиада саҕаланна.
Оҕолорбут «Парус» успуорт комплексын бассыайыныгар дьарыктанар күннэрин кыраапыга чопчуламмыта. Харбааһыҥҥа аан бастакы күрэх буолбута.
«Мэҥэ кэскилэ» оҕо хамсааһынын актыбыыстарын түмэн, «Тэҥнээх сэһэргэһии» түһүлгэтэ тэрилиннэ. Үөрэнээччилэри бэйэлэрин кытта эмиэ оҕо хамсааһынын инники үлэтин былаанныыр, санаа атастаһар гына, көрсүһүү тэрийбиппит. Дойдуга бэриниилээх буолуу, ийэ тылбытын харыстыыр, экология, идэни талыы курдук тиэмэлэргэ кэпсэтии сэргэхтик ааспыта.
Оҕону оскуола саҕаттан идэҕэ бэлэмниир, билиһиннэрэ үлэ барыах тустаах. Үөрэтэр-оҥорон таһаарар кииҥҥэ оҕолорго уонна улахан дьоҥҥо маляр, штукатур идэтигэр үөрэтэр куурус аһыллар буолла. Үөрэх управлениета, В.П. Ларионов аатынан оскуола, Төҥүлү оскуолата ХИФУ мэдиссиинэ институтун кытта Сөбүлэҥ түһэрсэн, үөрэхтээһини тэрийии былааннанна. Икки оскуола оптуобуһун гаас уматыкка көһөрдүбүт. Бу өттүгэр өссө үлэлэһиэхпит. Лоомтука, Табаҕа, Томтор оскуолалара, Майа лиссиэйэ саҥа оптуобустаннылар.
Бүтэйдээх, Төҥүлү оскуолалара, нацбырайыак чэрчитинэн, хапытаалынай өрөмүөн былааныгар киирдилэр.
“Олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр” бырагырааманан В.П. Ларионов аатынан Майа орто оскуолатын иһинэн “Үнүгэс” агро-лабаратыарыйа үлэлиир буолла.
Соторутааҕыта улуус сүүмэрдэммит хамаандатын спортсменнара өрөспүүбүлүкэ таһымыгар ыытыллар мас тардыһыытын уонна хапсаҕай федерацияларын Куубагын ылан, үөрүүбүтүн үрдэттилэр. Майаҕа успуорт саҥа эбийиэгин бырайыактыыр үлэ саҕаланна. Эһиилгиттэн “Олимпийскай эрэл” улуустааҕы бырагыраама үлэлиэ.
– Быйыл өссө ханнык тутуулар үлэҕэ киириэхтэрэй?
– Хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагыраама уонна «Олорор дьиэ уонна куорат эйгэтэ» национальнай бырайыак чэрчилэринэн, быйыл 8 олорор дьиэ үлэҕэ киириэхтээх. Ол иһигэр, Майаҕа холбоон 133 кыбартыыралаах үс олорор дьиэ, ону таһынан Табаҕаҕа – 15, Хорообукка – 18, Аллараа Бэстээххэ –35, Томторго 4 кыбартыыралаах дьиэлэр хаһаайыннара күлүүстэрин ылыахтара, сорохторо туттулар.
Ил Дархан Айсен Николаев быһаарыытынан, Майа поликлиникатын тутуу куонкуруһа бүтэн, тутуута саҕаланыахтаах. Ону таһынан Аллараа Бэстээх саҥалыы көстүүтүн бырайыагын оҥорон саҕалаатыбыт.
– Дмитрий Иванович, түмүккэ “Кыым” ааҕааччыларыгар, кинилэр ортолоругар Мэҥэ Хаҥалас олохтоохторо элбэхтэрин билэҕин, тугу этиэҥ этэй?
– Өрөспүүбүлүкэбит, төрөөбүт улууспут аатын үрдүктүк тутан, чөл уонна туруктаах суолу тутуһан, үлэҕэ-хамнаска түмсүүлээх, үөрэххэ-билиигэ тардыһыылаах буолуоҕуҥ! Саҥа дьыл салаллан иһэринэн эһиэхэ, дьиэ кэргэҥҥитигэр, аймах-билэ дьоҥҥутугар чэгиэн туругу, ыра санаа туоларын баҕарабын.
