Людмила Ивановна Баишева үйэтин-сааһын тухары Дьокуускайдааҕы 3 №-дээх поликлиникаҕа үлэлээбит быраас: “Киһиэхэ барытыгар айылҕаттан интуиция бэриллэр, ону сайыннарыахха эрэ наада”, – диэн этэр. Билигин кини – поликлиника кылаабынай бырааһын солбуйааччыта, эмтээһин хаачыстыбатын хонтуруоллуур отделение салайааччыта.
Людмила Ивановнаны куорат олохтоохторо, ордук 3№-дээх поликлиникаҕа көрдөрөр-эмтэнэр дьон үчүгэйдик билэллэр, аатын ааттаан анаан-минээн, чуолаан киниэхэ көрдөрө, сүбэлэтэ, ыарыыларын эмтэтэ кэлэллэр. Сорох-сорохтор толлоллор, саллаллар даҕаны. Людмила Ивановна уун-утары киһи ытыһын көрөн олорон, дьүһүҥҥүттэн-бодоҕуттан туох кыһалҕалааххын, ыарыыгын, майгыгын-сигилигин, олоххун курдат көрөр дьоҕурдаах. “Бу туох кистэлэҥ күүс буоларын хайдах быһаарыахпын билбэппин...Сорох дьону кытары кэпсэтэ олордохпуна, эмискэ баҕайы кини олоҕун түгэннэрэ харахпар көстөн ылаллар. Аны киһи-киһи атын-атын эниэргийэлээх. Сорох дьону тыл бырахсан кэпсэппэккэ да олорон сөбүлүүгүн, тардыһаҕын, хайдах эрэ чугастык билсиэххин, алтыһыаххын баҕараҕын. Сорохтон, төттөрүтүн, дьалты туттуоххун баҕараҕын, санааҥ сыппат. Ити барыта эниэргийэ дьайыыта. Хас биирдии киһи тус-туһунан эниэргийэлээх. Ол эниэргийэ сөп түбэһиэн эбэтэр сөп түбэһимиэн сөп. Ыалдьар киһи эниэргийэтэ мөлтүүр, чараас сиринэн тэһэ барар, ол сиринэн ыарыы киирэр”, – диэн кэпсиир.
90-с сылларга, ССРС ыһыллыбытын, дойду кыраныыссата аһыллыбытын кэннэ, тастан араас саҥа сүүрээн, муода, дьарык, билии, сонун өй-санаа бөҕөтө кутулла түспүтэ. Барыта куһаҕан, эбэтэр барыта бэрт этэ диир кыаллыбат. Ол гынан баран, биир өттүнэн, ол саҥаттан, сонунтан дьон бэйэтигэр сөптөөх суолу, өйү-санааны сүһэн ыларыгар кыах арыллыбыта. Людмила Ивановна ол сахха хас да биир идэлээхтэрин кытары Тибет мэдиссиинэтинэн үлүһүйэн туран дьарыктанан барбыт. Элбэх кууруска, үөрэххэ үөрэммит. “Оннук үөрэнэн, сүрдээҕин аһыллан испитим. Ол гынан баран төһөнөн дьоҕурум уһуктан, этим-сааһым арыллан, аһыллан истэҕин аайы, тус олохпор соччо бөрүкүтэ суох соһуччу быһылааннар тахсыталаан барбыттара. Онтон олус дьаархаммытым, маннык толук ирдэнэр буоллаҕына, бүттүм диэн саптаран кэбиспитим”, – диэн чараас эйгэ икки олох икки ардыгар алтыһыыны этинэн-хаанынан билбитин кэпсиир.
Туох барыта толуктаах, олоххо кээмэйдээх: ирээти биэрэр буоллаҕына, соччону төттөрү ылар. Улахан ырыаһыттар, эмчиттэр, көрбүөччүлэр, ойууннар толуктаах буолалларын туһунан былыр да, аны да уос номоҕор баар. “Итинник тургутууну тулуйар киһи тулуйар”, – диэн Людмила Ивановна түмүк оҥорор. Ол да буоллар син биир дьоҕурдаах киһи дьоҕура букатын симэлийбэтэх диэн искэр саныыгын.
Салгыы: “Туох барыта тыыннаах, куттаах. Санаа эмиэ. Сахалар этэллэрэ эбээт, “ыраланыы” диэн. Ыраҥ куһаҕан дуу, үчүгэй дуу – олоҕуҥ оннук буолар. Онон киһи хайа кыалларынан өрүү үчүгэйи ыраланыахтаах, үчүгэйи саныахтаах, үчүгэйи баҕарыахтаах. Арҕааҥҥы мэдиссиинэ киһи туругун буолбакка, ыалдьар биир уорганы ойуччу тутан эмтии сатыыр. Оттон илиҥҥи мэдиссиинэ киһи дууһатын эмтиир, дууһа туругуттан эт-хаан ыалдьар диэн өйдөбүллээх. Тибет мэдиссиинэтэ этэринэн, киһи уорганнара ханыылаахтар. Холобур, бүөрэ ыалдьар киһи куһаҕаннык истэр, быара ыалдьар киһи хараҕа саһарар, онтон да атын уорганнар бары бэйэ-бэйэлэрин кытары эниэргийэ ситимнээхтэр. Сол курдук, киһи санаата, майгыта эмиэ уорганнаргын кытары сибээстээх. Бардам, уордаах киһи нооро кэбириир. «Саахардаах диабет – тойоттор ыарыылара» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Наар туохтан эрэ кыйахана, кыйытта сылдьыы үөскэ охсор. Аны куһаҕан майгы эрэ киһи ис уорганыгар дьайбат, үтүө майгы эмиэ ыарытыннарар. Холобур, барыга-бары аһыныгас буолуу сүрэҕи эмиэ ыарытыннарар. Онон киһи барытыгар ортотун тутуһуохтаах. Илиҥҥи бөлүһүөпүйэҕэ инь уонна янь диэн өйдөбүл баар дии, ити икки эниэргийэ оруобуна ортотунан тэҥҥэ сылдьыахтаах. Хайата эрэ баһыйдаҕына, кыччаатаҕына дисгармония үөскүүр, тэҥ кэһиллиитэ тахсар, ол содула – ыарыы”, - диэн итэҕэтиилээхтик сэһэргиир.
– Людмила Ивановна, ханна төрөөбүккүнүй, дьонуҥ, бииргэ төрөөбүттэриҥ?
– Мин аҕам төрдө – Нам, Илья Винокуров хаан уруута диэн өрүү, наар киэн туттабын. Госбаан управляющайа этэ, 90 сааһын ааһан баран өлбүтэ. Үс оҕолоох огдообо хаалан баран, мин ийэбин, 20 сыл балыс кыыһы, кэргэн ылбыта. Ийэбиттэн бииргэ төрөөбүт төрдүөбүт. Ийэм Сиинэттэн төрүттээх, омуга нуучча эрээри, уу сахалыы өйдөөх-санаалаах, тыллаах-өстөөх, үгэстээх киһи. Билигин 90 саастаах. Этэҥҥэ сылдьарыттан, билигин да ийэлээхпиттэн олус үөрэбин. Ийэбит буоллаҕа дии, сиэргэ-туомҥа үөрэппит киһибит. Сэрэйдэххэ, ийэм тоҥ нуучча да дьүһүннээх буоллар, туох эрэ эбээн дуу, эбэҥки дуу хааннаах буолуон сөп. “Кыра сылдьан эбэбин кытары түҥ тыаҕа олорор этибит” диэн ахтан-санаан ааһар. Ол иһин айылҕаҕа, сиргэ сылдьыы сиэрин-туомун биһиэхэ кырабытыттан үөрэтэр буолара.
– Кыра сырыттаххына, туспа айылҕалааххын ким эмэ сэрэйэр этэ дуу?
– Ийэм дьон истибэтигэр дьикти оҕоҕун диир этэ.
– Быраас үөрэҕэр ханна үөрэммиккиний?
– Благовещенскайдааҕы мэдиссиинэ институтугар, онно баран үөрэммитим олох дьолум дии саныыбын, наһаа үчүгэйдик үөрэтэр этилэр.
– Илиҥҥи мэдиссиинэ үгэстэригэр ханна үөрэммиккиний?
– Бастаан Су-джокка (туочуканан эмтээһин, түөннээһин, хааннааһын) үөрэммитим, онтон үс сыл Монголияттан Улан-Батортан кэлбит бэрэпиэссэргэ үөрэммитим.
– Оттон маннык өтө көрөр дьоҕуруҥ, ханнык эмэ ыксаллаах түгэҥҥэ көмөлөспүтэ, абыраабыта диэн баар дуу?
– Баар бөҕө буоллаҕа. Былырыын кэргэмминиин Москубаҕа сырыттахпытына, олох албыннаан, үктэтэн, саарбах соҕус дьыалаҕа киллэрээри, улахан ыххайыыга түбэспиппит. Турфирмалар. Олох арахпаттар. Онуоха наһаа кыһыйдым уонна саамай көҕүлээччилэрин саҥардым, хотуттан сылдьабыт, арахсыҥ, бастаан бэйэҥ олоххун сааһылан, ойоххун кытары быһаарыс эҥин диэн саамай кыһалҕалаах “туочукаларын” таарыйталаатым. Дьэ, онно кырдьыктарын этитэн, куттаннылар ээ уонна докумуоммутун биэрдилэр. Билигин күлүүлээх курдук да буоллар, ол сахха ыксаллаах балаһыанньа этэ.
– Кэргэниҥ эмиэ быраас дуо?
– Энэргиэтик.
– Хас оҕолооххутуй?
– Икки уоллаахпыт. Улаханым быраас, хирург идэтигэр үөрэммитэ эрээри, билигин бэйэтэ туспа дьыала тэринэн үлэлии сылдьар. Кыра уол аҕатын курдук инженер, энэргиэтик.
– Оҕолоргор дьоҕуруҥ бэриллибит дуо?
– Улахан уолга биллэр курдук.
– Бу билигин үлэлиир дуоһунаһыҥ үҥсүүнү-харсыыны кытары төһө сибээстээҕий?
– Араас буолар. Ол гынан баран сорохтор олоҕо суохха үҥсэллэрэ, айдаараллара эмиэ баар буолар.
– Оннук дьону кытары хайдах биир тылы булаҕын?
– Аныгы киһи олоҕор олус элбэх истириэс баар. Киһи эрэ барыта ону кыайан уйар, аһарынар кыаҕа суох. Соҕотох олорор кырдьаҕастар бааллар. Сороҕор муунтуйбуттарын таһаарар гына кэпсэттэххинэ, санааларын этиннэхтэринэ, уоскуйан хаалаллар. Ынах маҥыраһан, киһи кэпсэтэн билсэр диэн өс хоһоон мээнэҕэ айыллыбатаҕа. Дьоҥҥо болҕомтолоох буолуохха наада. Киһи, ордук балыыһаҕа кэлбит киһи, кыһалҕаттан кэлэр. Хайыы сахха олоҕор кыһалҕаламмыт киһи кэлэр. Ыалдьыбыт киһи өйө-санаата ыгым, санньыар буолара эрдэттэн өйдөнөр. Ол ону тулуйуохха, тулуурдаахтык сыһыаннаһыахха, тугу этэрин болҕойон истиэххэ наада. Сорох дьону киһи үтүө тылынан да эмтиэн сөп. Өйө-санаата сааһыланарыгар көмөлөстөххүнэ, санаата көнөн, олоҕо-дьаһаҕа эмиэ бэрээдэктэнэн барыа буоллаҕа.
– Людмила Ивановна, дьоҥҥо үтүөнү оҥорор үлэҥ өссө ситиһиилэннин, кэпсээниҥ иһин махтал!
Владимир Степанов
