Өлөөн уола Айыысхан Алексеев «Кыым» хаһыакка дөрүн-дөрүн тахсааччы, баҕар, өйдүүргүт буолуо. Экология, саха тылын дьылҕата, ыччат түмсүүтүн тэрийии, технология сайдыыта, ускуустубаннай өй диэн тиэмэлэргэ сурулла сылдьыбыттаах. Көрөрбүт курдук, билиҥҥи олоххо тирээн туран кыһалҕаларга туора турбат ыччат. Айыысханы уруккуттан билэр киһим. Олус сэмэй буолан, «дэгиттэр» диэн ааттаабыппын дарбаппыт дии саныаҕа. Ол да буоллар, кини тиэхиньикэттэн саҕалаан айар үлэҕэ тиийэ талааннаах. «Барытын хайдах кыайаҕын?» диэн ыйыттаххына, «киһи бэйэтин кытары өр үлэлээтэҕинэ, тугу барытын кыайыахтаах» диэн хоруйдааччы. Аны бу бассаап, Интэриниэт араас ситиминэн, «саха учуонайа 3D принтеринэн илии быратыаһын оҥорон босхо бэлэхтээтэ» диэн сонун тарҕана сылдьар. Туора турбакка, уолбутун ыҥыран сэһэргэстибит.
—Ханна үлэлиигиний?
—Бэйэм биолог үөрэхтээхпин. Оскуолаҕа үөрэнэр эрдэхпиттэн электрониканан, роботтарынан үлүһүйэрим. Биолог үөрэҕин бүтэрэн баран, базальт собуотугар үлэлээбитим. Үлэтэ үксэ тиэхиньикэни кытары ситимнээҕэ, ол кэннэ техническэй билим эйгэтигэр интэриэстээхпин өссө биирдэ бигэргэппитим. Билигин доҕотторум, уолаттар сүүрэн-көтөн арыйбыт, бэйэлэрин күүстэринэн үүннэрэн таһаарбыт бырайыактарыгар «Алтан» IT-оскуолаҕа үлэлиибин. Манна оҕолору робот тиэхиньикэтигэр, көмпүүтэр бырагырааматын суруйарга үөрэтэллэр. Билиҥҥи кэм көмпүүтэри кытары ыкса ситимнээх буолла, ону баһылаабыт киһи үлэ булара даҕаны чэпчэки. Ол иһин төрөппүттэр сэҥээрэллэр, оҕолорун «Алтан» IT-оскуолаҕа биэрэ сатыыллар. Онтон ити илии быратыаһа үлэм таһынан, көҥүл бырайыак буолар.
—Барыта хайдах саҕаламмытай?
2014 сыллаахха илии быратыаһын (кэмиэрчэскэй) оҥоро сатаабыппыт. Ол-бу граҥҥа соччо киирсибэтэхпит, 3D принтеринэн бэчээттэммит быратыас кэмиэрсийэ эйгэтигэр күрэстэһэр кыаҕа суох. Ол иһин бырайыакпыт «тоҥон» турбута, ол эрээри бырахпатахпыт. Онтон былырыын ахсынньы ыйга видеороликтары көрө олордум. Онно омук дьоно илиитэ суох оҕоҕо илии быратыаһын оҥоро сылдьалларын көрбүтүм. Эбии информация булаары, интэриниэт хаһа олорон дьоппуон бырайыагын булбутум. Кини инструкциятын аһаҕастык быһаарар, саайка угар эбит. Бу үлэни нууччалыы тылбаастаан саайка угуо этибит, оччоҕо Арассыыйа матырыйаалларын туһанан, бэйэбит оҥоруохтаахпыт.Урукку идиэйэбитин субу курдук тилиннэриэхпитин, олоххо киллэриэхпитин сөп дии санаан, бөлөх арыйбытым. Онно баҕа өттүнэн үлэлээччилэр киирбиттэрэ. Маҥнай бөлөххө син элбэх этибит. Ким баҕалаах, ким тугу сатыырынан үлэлэһиэн сөп диэн идиэйэлээҕэ. Мээнэ кэлэн олордоххуна да көҥүлэ, хамаанда сүргэтин көтөҕөн. Хас да киһиттэн сыыйыллан, син биир көхтөөх, үлэлиир баҕалаах дьон төрдүө эрэ буолан хаалбыппыт. Мин 3D мадьыал оҥорорго, электроникаҕа, бырагыраама суруйууга, быратыаһы хомуйууга үлэлээбитим. Уҥа илиим – Архипова Лена. Кини хамаанданы мунньар, бириэмэ болдьуур, үлэбит тэтимин хонтуруоллуур этэ. Аангылыйа тылын эндэппэккэ билэр буолан, били, биһиэхэ идиэйэ укпут дьоппуоннары кытары ситимнэһэрэ. Дьоппуон киһитэ биһиги идиэйэбитин сэҥээрбитэ, сүбэ-ама биэрэрэ. Дьиҥэ, кини бырайыага аһаҕас этэ эрээри, син биир ыйытар-билэр ордук. Үһүс киһибит Матаннанова Аня саайты бэрийэ сылдьар. 4-с киһибит быратыаһы кэтэн көрбүт кыыс – Ньургуйаана Попова.
—Быратыас илии тугу сатыырый?
—Бу илии өссө даҕаны оҥоһуллара-эбиллэрэ, салгыы сайдара элбэх, онон сиикэй соҕус. Матырыйаала былаастык, ол иһин кэбирэх. Матырыйаалын тупсарар, уларытар курдук толкуйдуохпутун наада. 1,5 киилэҕэ диэри ыараханы көтөҕөр кыахтаах, быһатын эттэххэ, базовай ньымалары толорор. Дьоппуоннар бырайыактарыттан уратыта, тойон эрбэҕин кыччатан биэрэн, Ньургуйаана илиитигэр сөп түбэһиннэрэ сатаабыппыт. Бу илии быратыаһын хайдах оҥоһуллар-хомуллар ньыматын суруйан, саайка киллэриэхтээхпит, оччоҕо ким баҕарар ону тутуһан, бэйэтэ оҥостуон сөп. Ити баар бырайыагы нууччалыы тылбаастаан, Арассыыйа иһигэр өйдөнөр оҥоруохтаахпыт.
—Хас бырайыактааххыный?
Уопсайа отучча. Бары араас таһымҥа сылдьаллар. Холобур, биир бырайыак идиэйэ курдук, атына тоҥоруллан турар. Арай бу илии быратыаһын холбоон туран, 4 бырайыагым үлэлии турар. Ордук кэмиэрчэскэй бырайыакпыт – «РобоХаус» («Умный Дом»), иккис – «Алтан» оскуола иһинэн робоконструктор оҥоһуута. Уонна бүтэһик бырайыак билимҥэ сыһыаннаах – нейро-көмпүүтэр. Нейро-көмпүүтэр туһунан быһаарар буоллахха, ускуустубаннай өйү кытары ситимнээх. Кэлин туох баар технология анал чиптээх буолуохтара. Олор ускуустубаннай өйү кытары үлэлиэхтэрэ. Киһи ньиэрбэтин систиэмэтин сканердаан түһэрэн ылан, көмпүүтэргэ угаҕын. Холобурдаан эттэххэ, миигин куоппуйалыахха сөп. Ол ускуустубаннай өйүнэн оҥоһуллубут игирэм туох да уратыта суох буолар, туох баар санааларым, ааспыт өйдөбүлүм – барыта киирэр. Арай тыыннаах киһиттэн атына диэн – көмпүүтэр. Көмпүүтэр буоларын быһыытынан, сылайбат, элбэх эниэргийэлээх, хайа эрэ хаачыстыбам күүскэ сайдыан сөп. Ол эрээри син биир киһи киһи курдук буолбат буоллаҕа. Киһи тириитин сенсора функцията, чувствота элбэх. Көмпүүтэр ону баһылыа дуо?
—Саха сиригэр ханнык бырайыак олохтоноро кэскиллээх буолуой?
—Ханнык баҕарар дьыала киһиттэн бэйэтиттэн тутулуктаах. Итэҕэйэн, эрэнэн, таптаан туран ылсар буоллаххына табыллар. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр базовай усулуобуйа баар. Килиимэппит төһө даҕаны тыйыс буоллар, аныгы кэскиллээх бырайыак олохтонор кыахтаах курдук көрөбүн. IT технологияҕа ылсан эрэллэр, бу кыаллар. Этэргэ дылы, көмпүүтэр уонна төбө эрэ наада. Матырыйаалы Интэриниэтинэн сакаастыахха сөп. Сорох дьон собуот тутан кыаллыбат бырайыактары олохтуу сатыыллар. Мин санаабар, аан дойду собуота Кытай баар. Онтон сакаастыыр да чэпчэки. Ол эрээри логистиката уустук. Холобур, Гонк Крнг курдук сиртэн мал сакаастаатаххына, 3 күнүнэн Арассыыйаҕа тиксэрэллэр. Аны ол кэннэ Арассыыйа бэйэтин иһигэр уонча күнү быһа тиэйиллэр. Москубаҕа тиийэн маҥнай таможняны ааһыан наада. Ол кэннэ Саха сиригэр кэлэрэ олоҥхолоох остуоруйа. Почтанан сакаастаатахха, тимир суолунан эҥин эргийэн, киһи уһуннук күүтэригэр тиийэр.
Саха сиригэр, национальнай-региональнай колориттаах «Саха чэй», «Көмүлүөк», о.д.а. бырайыактар олохтоммуттара олус үчүгэй. Билигин, глобализация үйэтигэр, туох эрэ уратылаах, чахчы, дьикти ыраас бородуукта тахсара наада.
Саха тылын көмпүүтэргэ?
– Айыысхан, технология эйгэтигэр ситиһиилэрдээххин. Ол үрдүнэн саха тылын дьылҕатын туһунан араас дискуссияҕа, тылы харыстыыр миитиннэргэ баар буолааччыгын, туора турбаккын.
– Айылҕаҕа «биоразнообразие» диэн өйдөбүл баар. Бу улахан суолталаах. Төһөнөн элбэх эгэлгэ баар да, соччонон экология систиэмэтэ тирэхтээх-туруктаах буолар. Тылга эмиэ оннук. Төһөнөн элбэх тыл, култуура баар да, соччонон ураты, баай, сэргэх санаа баар. Тыл сүтэн хаалбатын курдук, цифровизацияҕа көһүөххэ наада. Ол аата туох баар тыл базатын (кинигэттэн, көрдөрөр-иһитиннэрэр информациялартан, о.д.а.) көмпүүтэргэ киллэриэхтээхпит. Ол да буоллар, көмпүүтэр эрэ буолбакка, омуктан бэйэтиттэн тутулуктаах.
«Ыччат аныгы олоҕу кытары тэҥҥэ сайдыахтаах»
Ыччат, үөрэҕи баһылаа, сүрэҕэлдьиир диэни умун. Тиэхиньикэ өттүгэр үлэлиир кыахтаах ыччаттар, көмпүүтэр бырагырааматын билимин үөрэтиҥ. Хойутаатыбыт эҥин диэмэҥ. Мин бэйэм биолог эрэ буоллаҕым, ити эйгэҕэ хойут да киирдэрбин, син ымпыгын-чымпыгын биллим. Тохтоон хаалбаппын, билигин даҕаны күн ахсын үөрэнэбин. Кэлэр кэмнэр идэлэрэ барыта көмпүүтэри кытары ситимнээх буолуохтара. Идэлэр аҕыйыахтара. Холобур, экэнэмиистэр, аналитиктар, юристар күн-түүн аҕыйыы тураллар. Нотариус диэн төрүт суох буолуоҕа. Арай айар үлэлэр хаалыахтара. Ити уустук эйгэни көмпүүтэр кыайыа, идиэйэ төрөтөн таһаарыа дуо? Билигин бу ыйытыыларга хоруйдуур ыарахан.
Сардаҥа БОРИСОВА.
