Дөрүн-дөрүн биһиги балаһаларбыт тусаһатыгар араас сиртэн кэлбит дьон ыалдьыттаан ааһарын билэҕит. Биир эмэ таба туппут киһибитин ааҕааччыларбытыгар булгуччу билиһиннэрэн ааһабыт. Туох санаалаах-оноолоох, туох дьыалалаах дьон кэлбиттэрин кэпсэтиннэрэбит.Бүгүҥҥү ыалдьыт – Алексей Алексеевич Бурыкин. Кини тоҥус-маньчжур тылларыгар уонна тылы тэҥниир, устуоруйатын ырытар эйгэҕэ исписэлиис, тыл билимин дуоктара, устуоруйа билимин дуоктара, Санкт-Петербурдааҕы лингвистическэй чинчийии институтугар билим сүрүннүүр үлэһитэ.
– Аангылыйа, француз тылларын эндэппэккэ билэбин. Уонна куһаҕана суохтук ньиэмэстии, чиэхтии саҥарабын. Туох баар славян тылынан сатаан ааҕабын, латыын тылын эмиэ үөрэтэ сылдьыбытым. Ону таһынан хотугу омуктар тылларын үөрэппитим. Ол курдук, эбээн тылынан үчүгэйдик саҥарабын, кэпсэтэбин. Уонна 4 түөлбэ тылын (диалект) үөрэппитим. Оннооҕор кыратык, мөлтөхтүк эбэҥки тылын билэбин диэхпин сөп. Орочоон, нанай, нивха, монгуол, калмык тылларын удумаҕалатабын. Чукча тылын өйдүүбүн, сурукка баары тылбаастыахпын сөп.
– Сүрүн чинчийэр уобалаһыҥ – тоҥус-маньчжур тыллара. Тоҕо бу тыллары сэҥээрдиҥ?
– Оскуолаҕа сылдьан, “Угрюм-река” диэн В.Я. Шишков арамаанын ааҕан баран, эбэҥкилэр тустарынан билбитим, олохторун-дьаһахтарын сэҥээрбитим. Ол кэннэ, хотулар олохторун чугастык билиэхпин, чинчийиэхпин баҕарбытым. 1977 сыллаахха, эбээн тылын үөрэтэн саҕалаабытым. 1978 сыл сайынын, күһүнүн Камчаткаҕа олорор эбээннэргэ атаарбытым. 1980 сыллаахха, аспирантураҕа үөрэнэ сылдьан, Магадан уобалаһын Хотугулуу-Эбээн оройуонугар бэйэм баҕабынан эспэдииссийэҕэ айаннаабытым. Ол оройуоҥҥа баар Гижига диэн бөһүөлэктэн, фольлор элбэх матырыйаалын хомуйбутум. Ол быыһыгар эбээн тылынан быһаарсарга, хонуу үлэтигэр эбээн тылын үөрэппитим. Ол кэннэ, эмиэ эспэдииссийэ арааһыгар сылдьыбытым. 1990 сылларга Үөһээ Халымаҕа Саха сиригэр кэлэ сылдьыбыттаахпын.
1991-1994 сылларга Чукоткаҕа үлэлээбитим. Онно суруналыыс быһыытынан сылдьыбытым. Эбээн тылынан тахсар “Наш край” диэн хаһыаттаахтар, онно ыҥыран турардаахтар. Аны “Крайний север” диэн хаһыакка эмиэ үлэлии сылдьыбытым. Ол хаһыаттарга эбээн биллэр литературоведтара үлэлии сылдьыбыттара. Биир күн эбээн тылынан ыытыллар араадьыйаҕа, университекка бииргэ үөрэммит кэллиэгэм Николай Зыбин ыҥырда. Арай киһим төрүкү эбээн буолбатахпын билэр эрээри, олус түргэнник ыйытар-кэпсэтэр. Мин эмиэ хаалыам дуо, түргэнник эппиэттэһэн истим. Араадьыйа үлэтэ түмүктэммитин кэннэ, миэхэ чугаһаан баран “эйигин бэрэбиэркэлээри, соруйан түргэнник саҥардым” диэбиттээх. Онон, араадьыйаҕа истибиттэринэн эбээннии үчүгэйдик саҥарбыт үһүбүн (күлэр).
– Эбээн тыла үөрэтэргэ уустук тыл дуо?
– Эбээн тылыгар дорҕоонноро уустуга суох. Чукча тылын уустук диир сөп, олус интэриэһинэй тыл. Эбээн уонна кэриэй тыла майгыннаһар өрүттэрдээх. Алтаай тылларын түөрүйэтэ диэн мээнэҕэ буолбатах. Ол да буоллар, бу түөрүйэни утарааччылар бааллар.
– Эбэҥки тыла эбээнтэн ураты дуо?
– Нуучча тыла болгар тылыттан уратытын курдук. Ол аата уратылаах. Онтон чукча тылын уонна эбээн тылын этэр буоллахха, нуучча тыла уонна грузин тылын тэҥниирбит курдук. Майгыннаһар тыллар бааллар эрээри, кырамаатыката – этиитин тутула ураты.
– Кыра омуктар тылларын туһунан кэпсэтэ олоробут даҕаны, сылтан сыл балаһыанньабыт мөлтөөн иһэр.
– Саамай сүрүнэ – тылга туох куттал баарын өйдүөххэ наада. Ол иннинэ төрөөбүт тылынан үөрэтиини боппут кимнээҕин саныах. Элбэх киһи хайгыыр, таптыыр, ахтар-саныыр сэбиэскэй былаастара. Онон, ханнык кэмҥэ олорорбутун өйдөөн, ол балысханыгар симэлийимиэххэ наада. Билигин тылы үөрэтэргэ кыах баар. Сүрэхтээх киһи баҕарбыт тылын барытын үөрэтиэн сөп. Ханнык да тылы билии – киһиэхэ үчүгэйдик дьайар. Ким куһаҕаннык дьайар диэҕэй? Үөрэхтэн куһаҕан буолбут, ночоотурбут, ыалдьыбыт киһи суох. Төттөрүтүн, буолуон сөп. 40 сыллаах үлэбэр ону биллим диэн этэбин. Билингвистэргэ уонна полиглоттар ортолоругар Альцгеймер диэн кутталлаах ыарыылаах дьон аҕыйах диэн бэлиэтииллэр, ону кытары мин эмиэ сөпсөһөбүн. Чахчы, тылы билэр, үөрэтэр, туттар киһи биир кэм өй-санаа, интеллект быраактыкатыгар сылдьар – өйө-төйө, толкуйа чөл.
– Хас да тылы билии үчүгэй. Ол да буоллар, биир тыл син биир өр-өтөр мөлтөҕү сарбыйар буоллаҕа. Холобур, икки сыллааҕыта Казахстаҥҥа бара сылдьыбытым. Туох баар үөрэх мэтиэдьикэтин казах тылыттан аангылыйа тылыгар тылбаастаан эрэллэр. Сотору аангылыйыа эрэ тылынан саҥарар буолуохтаахтар. Оччоҕо төрөөбүт тыллара эстэр суолга барыан сөп диэн санаабытым.
– Мин аангылыйа тылын оскуолатын 1972 сыллаахха бүтэрбитим. Онтон туох да куһаҕан буолла диэн эппэппин. Билигин үчүгэйдик саҥарабын. Кэлин ол оскуолам чуҥнааһын оскуолата эбит диэн саҥа өйдөөтөөҕүм (күлэр). Хата, мин тугу да чуҥнаабатаҕым эрээри, билиитин туһанан, аангылыйа тылын үөрэппиппэр махтанабын эрэ. Аангылыйа тылын билигин үөрэтии үчүгэй диэн сыаналыыбын.
– Хас үөрэнээччилээххиний?
– Мин үс аспираннаахпын. Маҥнайгым – монгуол. Монгуол уонна маньчжур тылларын туохтуурдарын тэҥниибит. Маҥнай ол үөрэнээччибин көрөөт даҕаны, “калмык сылдьар” диэн сэрэйбитим. Онтукам ойрат эбит, син чугаһаппыппын диэн күлэбин. Иккиһим калмыык. Калмыкия топонимикатыгар (сир ааттара) үлэлиибит. Онтон үсүһүм нуучча кыыһа, киниэнэ ураты соҕус тиэмэлээх – «Нуучча кэмиэдьийэтин лиэксикэтэ, тылын баайа» диэн.
Эдэр дьоҥҥо сүбэм диэн, билим эйгэтинэн дьарыктанар дьон, кыараҕас тиэмэни ылымыаххытын наада. Кыараҕас тиэмэни ылан баран, кэлин үлэлииллэригэр эрэйдээх, онтон сылтаан кыайан сайдыбакка хаалаллар. Биир сиргэ батыллан хаалан баран сылдьаллар. Ол иһин далай курдук киэҥ, дириҥник, көҥүллүк умсар тиэмэҕитин талыҥ диэн сүбэлиибин. Уонна учуонай буолабын диир киһи таптыыр, сүрэҕэ сытар эйгэтин бэйэтэ талыахтаах, ким эрэ сыҥалаабытынан сылдьыа суохтаах, көҥүл буолуохтаах. Мин, холобур, таптыыр үлэбин бэйэм суруйбутум, сүбэһитим эҥин суоҕа. Ол да буоллар икки эйгэҕэ дуоктар буоллаҕым. Тылга сыһыаннаах үлэм эбээн тылын суругун-бичигин кыһалҕатыгар анаммыта. Туох баар дорҕоонун, түөлбэ тылын састаабын, кырамаатыкатын суругунан уонна тылынан үөрэтии уратытын чинчийбитим.
– Бириэмэ булан ыалдьыттаабыккар махтал! Ситиһиилэри, саҥа саҕахтары!
Сардаҥа БОРИСОВА
кэпсэттэ.
Ыспыраапка
1954 с. сэтинньи 1 күнүгэр Ленинград куоракка төрөөбүт. 1972 с. Санкт-Петербурдааҕы, оччотооҕу кэминэн А.А. Жданов аатынан Ленинградтааҕы судаарыстыбаннай университекка филология институтугар нуучча тылын уонна литэрэтиирэтин салаатыгар туттарсар. 1977 сыллаахха, РАН Лингвистика чинчийиилэрин институтугар алтаай тылларын салаатыгар үлэҕэ киирэр, 2 сыллаах тургутууну (стажировка) барар. Кэлин бу институкка аспирантураҕа В.И. Цинциус салайааччылаах туттарсар. Үөрэҕин кэмигэр ньиэмэс тылын үөрэтэр. 1984 сыл сааһыгар эбээн тылыгар анаммыт дьиссэртээссийэтин көмүскүүр.
