Байбал... Байбал Сэмэнэби билбэт саха суоҕа буолуо. Ырыаларын сөбүлээн истэр, артыыс айар үлэтин сэҥээрэр сүгүрүйээччилэр, дууһата тугу ылынарын, сүрэҕэр кими тутарын, туох мөкүнү сөбүлээбэтин удумаҕалатар буолуохтааххыт. Алтынньы 21 күнүгэр 16.00 уонна 19.00 чаастан Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет тыйаатырын сыанатыгар “Хаар түһэр” диэн норуот тапталлаах ырыаһыта Байбал Сэмэнэп бэйэтин кэнсиэригэр бар дьонун долгуйа күүтэр.
Бэҕэһээҥҥи, бүгүҥҥү тыйаатыр туһунан
-- Саха эстрадатын тыйаатырыгар 2002 сыллаахтан үлэлиибин. Билигин урукку курдук буолбатах, тыйаатырбыт үлэтэ-хамнаһа, ис сиситиэмэтэ чыҥха атын буолла. Аныгы олох ирдэбилигэр сөп түбэһэн иһэр буоллахпыт. Бастатан туран, тыйаатырбытыгар улахан сарбыллыы буолбута, элбэх киһи барбыта. Иккиһинэн, хамнаспытын ботуччу үрдэппиттэрэ. Бары урбаанньыт аатын ылбыппыт, ол аата ИП буолбуппут. Сыбаайбаларга, үбүлүөйдэргэ уо.д.а. тэрээһиннэргэ ыллыырбытыгар нолуок төлүүбүт. Урукку курдук мээнэ гастроллаабаппыт. Солобут да суох курдук. Бырабыыталыстыба, министиэристибэ үп көрдөҕүнэ эрэ баран гастроллуохпутун сөп, ону даҕаны үксүн хоту улуустарга. Арай бу кэлин туруорбут испэктээкпитинэн баран кэлээччибит. Олох хаайтарбыт киһи сылга биирдэ төлөбүрэ суох уоппуска ылан, ороскуотун барытын бэйэтэ уйунан туран, баран кэнсиэрдиэн сөп. Уоппусканы, эр дьон буоларбыт быһыытынан, дьиҥэ күһүн, саас кус-булт кэмигэр туһана сатааччыбыт. Уопсайынан, ким хайдах баҕарарынан.
-- Хайдах эрэ хааччах иһигэр киирэн хаалбыт курдук санаммаккын дуо?
-- Суох. Туох барыта үөрүйэхтээх, бакаа сылдьабын. Хамнас ылар буолан баран, онтугар үлэлиэхтээххин буоллаҕа. Ол ханнык баҕарар үлэ ирдэбилэ.
-- Оччоҕо тыа дьоно барахсаттарга кимнээх баран кэнсиэрдииллэр?
-- Тыйаатырга киирбэтэх артыыстар, ырыаһыттар. Кинилэр хас улуус, дэриэбинэ аайы баран, астына-дуоһуйа кэнсиэрдээн, ыллаан-туойан, ирэ-хоро сэһэргэһэн кэлэллэр.
-- Кэнники тыйаатыргыт испэктээк бөҕөнү туруорар буолла. Эн итини хайдах ылынаҕыный?
-- Сайдыы, үрдүк таһымҥа тахсыы биир өрүтэ диэн ылынабын. Сонун көстүү. Артыыстар урут сыччах ыллыы эрэ сылдьыбыт буоллахпытына, билигин атын өттүнэн боруобаланан көрөбүт. Оонньуур оруолгар киириэххин, ону көрөөччүгэ сатаан тириэрдиэххин наада. Уустук буолан баран, сонун, сэргэх. Мин холобур, Киристэпиэр оруолугар оонньообутум. Манна элбэҕи билбитим, Киристэпиэр туох-баар ырыатын барытын биллим. Сыанаҕа хайдах үлэлээтэххэ көрөөччү ордук ылынарын биллим. Манна оонньоон, бэл, майгым-сигилим кытары уларыйбыт курдук. Дуоспуруннаах киһини оонньуу сылдьан, бэйэҥ да билбэккинэн оннук буолан хаалар эбиккин. Бу сотору Леонид Поповка аналлаах испэктээк туруоруллара былааҥҥа баар. Сүрүн оруолу ким ылара бакаа биллибэт.
-- Саҥа салайааччыгытын кытары сыһыаныҥ хайдаҕый?
-- Татьяна Чаранскаяны кытары урут биир кэмҥэ үөрэммит буоламмыт, сыһыаммыт үчүгэй. Кини култуура эйгэтин иһиттэн билэр, өр кэмҥэ үлэлээбит уопуттаах туруорааччы, ирдэбиллээх салайааччы. Үлэлиэҕэ диэн эрэллээхпин.
Ис эйгэ мөккүөрэ....
-- Эн хайдах эрэ уруккуҥ курдук буолбатаххын. Төһө да алтыспатарбын, эйиэхэ бэйэҕэр туох эрэ уларыйыы барбыт курдук көрөбүн...
-- Хайатын эдэр оҕо курдук “оройбунан көрө” сылдьыахпыный?! Миэхэ даҕаны син түспэтийэр, оттомурар кэм кэллэҕэ дии. Киристэпиэри да олус элбэхтик оонньообутум дьайбыта буолуо. Хас оонньооһунум аайы, санаабар, өйдүүн-санаалыын, майгылыын-сигилилиин уларыйан иһэр курдукпун. Киһи олоҕу көрүүтэ, ылыныыта кытары уларыйар эбит. Бэл, ырыаҕар кытары саҥа сүүрээн киирэр.
-- Олоҕу киһи хайдах да тымтыктанан көрбөт. Дьон артыыстар олохторун наһаа чэпчэки, куруук бырааһынньык олохтоохтор курдук көрөллөрө буолуо да... Оннук буолбатах. Түһүү-тахсыы, муунтуйуу-ыктарыы, мунуу-саарбахтааһын киһиэхэ барытыгар баар буолар. Эмискэччи ыарахан да түгэннэр күөрэйэн кэлиэхтэрин сөп. Ол гынан баран тус олохпор оннук иэдэйбиппин, табыллыбатахпын, ытыы-соҥуу сылдьарбын өйдөөбөппүн. Киһи буолан баран, биирдэ эмэ мүччү-хаччы үктэтэлээн ылбытым баар буолуо ээ. Эппиккэ дылы, “уол оҕо биир күн ат өрөҕөтүгэр, биир күн ат уорҕатыгар” дииллэринии... эр киһи буоллаҕым. Биирдэ бэриллэр олохпор бэйэбэр тугу даҕаны бопсубаппын. Хайдах наар хааччахха хаайтаран олоруоххунуй?! Киһи буолан баран, биирдэ эмэ доҕотторгун кытта эрэстэрээҥҥэ эҥин баран аралдьыйыаххын, “аһыаххын” сөп буоллаҕа. Дьэ, ону дьон обургулар: “Оо, бу киһи манна сылдьар эбит, арыгы иһэр эбит”, -- диэн сири-сибиири толороллор. Бассаап, Интэриниэт киэҥ хонуутун сүрүн дьоруойа буолан хаалаҕын.
-- Биллэр киһи буоллаҕыҥ... Дьон хараҕын далыгар сылдьаргын соччо сөбүлээбэт эбиккин да?
-- Мэһэйдэтэбин... Хайыахпытый, талан ылбыт олохпут буоллаҕа... Тулуйан сылдьарбытыгар тиийэбит эрээри, дьон итинник үлүһүйэрин, барыны-бары үлүннэрэн, хобу-сиби тарҕатарын төрүт сөбүлээбэппин. Ханна эрэ сылдьар да буоллахпытына, син биир дьон сиэринэн сылдьар буоллахпыт. Аныгы үйэбит олус сайдыбыта бу чааһыгар мөкү өрүттэрдээх. Киһи буолан баран, биирдэ эмэ сыыһа-халты быһыыланарыҥ ханна барыай... Ону барытын баһааҕырдан, үлүннэрэн, оҥорботоххун да оҥорбут гынан тарҕаталлар. Ордук сахаларга маннык көстүү баар, ол кистэл буолбатах. Биир эмэ киһини кытары мөккүстэххинэ, этиэхтээххин баҕарбыккын да иһин утарсар кыах суох. Сонно тута “оннук диэтэ, маннык саҥарда” диэн тарҕатар буоллахтара. Ону эрэ кэтэһэн олорбут дьон, биллэн турар “Оо, дуо...” -- дии түһэллэр. Боростуой киһи күлүккэ хаалан хаалар, оттон эн “буруйдаах” курдук буолан тахсаҕын. Хомойуох иһин, итинник таҥнары тарда сатыыр дьон элбэх.
-- Ити кэриэтин үчүгэйи тарҕаталлара буоллар диэ.
-- Оннук ээ. “Ол киинэҕэ сылдьыбыт, бу тыйаатырга сылдьыбыт” диэбит курдук “позитивнайы” тарҕаталлара буоллар, бэрт буолуо этэ.
-- Урут маннык көстүү суоҕа да?
-- Мин, уопсайынан, урукку олоҕу ордорор эбиппин. Өктөбүрүөнэккэ, пионерга, хомсомуолга киирии үөрүүтүн билигин да долгуйа ахтабын. Оҕо сааһым ааспыт кэмэ буоллаҕа. Дьонум барахсаттар элбэх оҕону иитээри түүннэри-күнүстэри хара үлэҕэ умса түстэхтэрэ. Биһиги бииргэ төрөөбүт аҕыспыт. Алта уол, икки кыыс. Элбэх уол араллаана ынырык буоллаҕа дии. Бу санаатахпына, аҕабыт барыбытын биир сүрүннээн тутан олорбут эбит. Бэйэтин кытары мэлдьи батыһыннара сылдьар этэ. Булка-куска, окко-маска барытыгар. Билигин ийэбит эрэ баар.
Тоҕотун бэйэм да билбэппин...
-- Бииргэ төрөөбүттэр, төһө түмсүүлээххитий?
-- Дьэ, сөҕүөм иһин, олох түмсүүбүт суох. Бары тус-туһунан майгылаах-сигилилээх, өйдөөх-санаалаах, көрүүлээх дьоммут. Бэйэ-бэйэбитин кытары кыыһырсыахпытын, сылы-сыллаан кэпсэтиэ да суохпутун сөп. Хайыаххыный, оннук дьоммут. Атын дьон бэйэлэрин дьиэ кэргэннэрин хайдах курлук түмсүүлээхтэрин туһунан кэпсээтэхтэринэ, хайдах эрэ арыт ымсыыран ылааччыбын. Тоҕо оннукпутун сыта-тура толкуйдуу сатыыбын да тобула иликпин. Наһаа элбэх буолан эбитэ дуу, майгыбыт оннук эбитэ дуу... Чэ, уопсайынан сатаан санаабаппын. Билигин бакаа улахан быраһынньыктарга, сыбаайбаларга, үбүлүөйдэргэ эрэ көрсөр курдукпут. Ол аата, түмсүү буолбатах. Тутах. Ийэбит баарын тухары түмсээхтиирбит буолуо диэн хомойо саныыбын.
-- Баҕар, эн түмүөхтээххин күүтэ сылдьаллара буолуо...
-- Мин ыал кыра оҕотобун ээ. Миэхэ бары убайдар, эдьиийдэр. Улахан убайдар тугу этэллэрин истэ үөрэммиппин быһыылаах. Онон эбитэ дуу, билигин да сүр баттатабын. Бары “мин аҕай” дэммит дьон, кыра бырааттарын тылын истибэт буоллахтара. Ээ, уонна оннук сааспар кэлэ илик буоллаҕым. Арай убайым Ыстапаан көрдөөх-нардаах, кэпсэтинньэҥ буолан, хайдах эрэ көҕүлүүр этэ. Кэпсээн-ипсээн, дьээбэлээн-күллэртээн дьону тардар ураты дьоҕурдаах этэ. Дьиҥэ, бары да дьээбэлээх соҕус дьоммут эрээри, кини курдук буолбатахпыт. Кини кэллэҕинэ, бырааһынньык буолар этэ. Бу санаатахпына, биһигини барыбытын түмүөхтээх киһибит кини эбит. Саҥаран-иҥэрэн бардаҕына, тыла ылыннарыылаах этэ.
Убайбыныын биир дууһалаахпыт
-- Убайыҥ Ыстапаан туһунан уус-уран киинэ уһулулбута, кини туһунан сырдат эрэ.
-- Убайым баара буоллар, быйыл алтынньы 7 күнүгэр 55 сааһын туолуо этэ. 1992 сыллаахха быстыбыта. Эдэр эрдэҕиттэн ыарыһах этэ. Кини манна Дьокуускайга сылдьар, “Айталларга” ыллыыр кэмигэр, мин дойдубар тыаҕа баар этим. 17 эрэ саастаахпын. Инньэ гынан кинини кытары оскуола эрэ сааспар алтыпыппын. Өйбүн-төйбүн саҥардыы тутар, киэҥ олоххо үктэнэр кэммэр, миигин сирдээн илдьэ сылдьыахтаах убайым, хомойуох иһин, суох буолбута. Өскө, кини мин манна үөрэнэр, артыыс буолан уһуйулла сылдьар кэммэр баара буоллар, билигин, баҕар, олох атын олохтоох киһи олоруо эбитим буолуо. Ол иһин оҕо сааспын хайдах эрэ убайым Ыстапааны кытары алтыспыппынан, наһаа үчүгэй өйдөбүл хаалан хаалбыт.
-- Кини ырыалара эн ырыаларгар майгынныыллар дуо? Эн тапталы уруйдуур ырыаһыккын, оттон кини?
-- Буолаары турар кэнсиэрбэр убайбар анаммыт анал түһүмэхтээхпин. Онно кини ситэ ылламматах ырыаларын ыллыахтаахпын. Ыстапаан урут эстрада ситэ-хото сайда илик кэмигэр ыллыы сырыттаҕа дии. Эппиккэ дылы, гитаранан, байаанынан, тыыннаах доҕуһуолга. Кини ыарыһах буолан, наһаа эрэйдэнэр этэ. Ол иһин эбитэ дуу, ырыалара эмиэ курустар. Онон дьоҥҥо тарҕаммакка хаалбыттар. Дьон биир үксүн өрө көтүүлээх ырыалары ыллыырын ордорор дии. Уонна кини ырыаларын атын киһи сатаан ыллаабат. Биһиги иккиэн тапталы туойар эбиппит. “Тапталынан олоробут, доҕоттоор, тапталынан” диэн наһаа үчүгэй этиилээх. Уруйдаанаҕа тапталын, дууһатын мунаахсыйыытын ырыатыгар хоһуйдаҕа дии.
Убайым Аскалон
-- Урут манна кэлбиккэр ким сирдээн илдьэ сылдьыбытай?
-- Ырааҕынан аймаҕым Аскалон Павлов. Биир убайым миигин дьиҥэ Санкт-Петрбурга тустууга үөрэттэрээри илдьэ бара сатаабыта. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан тустар этим. Ону дууһам отой ылымматаҕа. Оччолорго убайым өлөн хаалан да буолуо, ийэм да ыраах сиргэ ыыппат санаалааҕа. Ол иһин алҕаан баран, Аскалоҥҥа туттаран кэбиспитэ. Инньэ гынан, Дьокуускайга кэлэн убайым Аскалону ыт оҕотун курдук батыһа сылдьыбытым. Бастаан бэйэм тылларбар ырыа суруйан эҥин ньамахтанар этим. Ону убайым көрөн баран, Уххан, Омук Уола, Тумус Мэхээлэ курдук биллэр бэйиэттэри кытары билиһиннэрбитэ. Биирдэ Бэчээт дьиэтинэн ааһан иһэн этэр: “Бу -- Бэчээт дьиэтэ, кэлин эн бу дьиэттэн араҕыаҥ суоҕа”, -- диэбиттээх. Ол да курдук буолла дии.
--Уолгар убайыҥ аатын биэрбитиҥ дуо?
-- Оннук. Аскалон миигин бу олоххо сирдээбит, сиэтэн киллэрбит убайым, доҕорум буоллаҕа. Уолум оскуолатын бүтэрэн, билигин ХИФУ саха салаатыгар киирэн үөрэнэ сылдьар. Оскуолаҕа “Айыы кыһатыгар” үөрэммитэ.Бэйэтэ олох ис иһиттэн сахалыы куттаах, сахалыы тыыннаах оҕо. Улаханнык саҥарбаппын, көстөн иһиэ. Ыллыырын биһириибин. Муусуканы өйдүүр, ылынар.
Айылҕалаах Арбита
-- Биллэр бэйиэттэр хоһоонноро кырдьык ис хоһоонноох, тыыннаах буоллаҕа эбээт...
-- Биирдэ “Хантан булуомуй?” диэн Арбита хоһоонун көрдүм уонна ааҕан баран хайдах эрэ ис испиттэн иэйэн-куойан ырыа айан кэбистим. Билигин кини хоһоонугар 22 ырыалаахпын. Бу тыла-өһө үчүгэйин, этэр этиитэ ылыннарыылааҕын. Кини хоһоонноро, хайдах эрэ киһи дууһатын, сүрэҕин-быарын ортотунан нүөлүйэн киирэллэр. Ааҕа олорон ырыа таһаарбыппын бэйэм да билбэккэ хаалабын. Кини, төһө да аас-туор олоххо олордор, арыгы күөх моҕойугар ыллардар, бырадьаагылыы сырыттар, хоһоонноро – ураты тыыннаах, бөлүһүөктүү санаалаах хоһооннор. Арбита бөлүһүөгэр ылларбыт дьон элбэх эбит ээ. Бэл, эдэр оҕолор бааллар. Кинини идеал оҥостубаппын эрээри, хоһооннорун сүдү айымньыларынан ааҕабын. “Баҕар, бэйэтэ сылдьара буолуо – тыл иччитэ” диэн биллэр суруйааччы үрдүктүк сыаналаабыт этэ. Арбита барахсан тус олоҕор табыллыбатар да, хоһоонноро үйэтийэн хааллахтара дии. Үрдүк Айыылар анаан ыыппыт киһилэрэ буолуон сөп. Үчүгэй хоһоон муҥ-сор олохтон хоһуйуллан тахсар ээ.
-- Мин эйигин кытары сүүс бырыһыан сөбүлэһэбин. Байбал, эн ис санааҕын, эн ис туруккун бар дьоҥҥор аһаҕастык иһитиннэрдиҥ. Аһаҕас сэһэргэһииҥ иһин махтал.
Сэһэргэстэ Туйаара СИККИЭР.
