Өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана, Дьокуускай куорат мээрэ талылланнар, хайыы үйэ инаугурациялара буолан бүттэ. Онон хайдах эрэ, балаҕан ыйынааҕы быыбар өрө ытыллан олорор будулҕаннаах сүпсүлгэнин кэннэ, дьэ үөһэ тыыныы, уоскуйуу сибикитэ биллиэх курдук буолла. Ол гынан баран, Интэриниэт ситимэ, бассаап барахсан ол-бу буолар-буолбат сураҕа-садьыга өссө да намырыы илик курдук. “Куукунаҕа олорон хобугунаһар эмээхситтэр” бииртэн биир хопторо-сиптэрэ хас бөлөх аайы күүлэйдиир. Хайа муҥун бассаап хобуоччутун итэҕэйэн олоруохпутуй, ол иһин бэйэлэрин кытары атах тэпсэн олорон сэһэргэстэхпитинэ сатаныыһы. Инньэ гынан, биһиги бүгүҥҥү ыалдьыппыт – Дьокуускай куорат мээрэ Сардаана АВКСЕНТЬЕВА.
- Сардаана Владимировна, дорообо. Бастатан туран, Дьокуускай куорат олохтоохторун эрэллэрин ылан, үрдүк кыайыыны ситиспиккинэн эҕэрдэлиибин! Былаас туруорбут киһитин кытары күөн көрсүү, кинини сабырыйан ааһыы, норуот эрэбилин ылыы, кыайыы өрөгөйүн билии манан аҕай буолбатаҕа өйдөнөр.
- Махтал! Тоҕо эрэ дьон миигин “оппозиция киһитэ” диэн дьаралыктаабыттар. Бу этиини кытары төрүт сөпсөспөппүн. Дьон сыыһа өйдүүр. Биһиги оппозиция буолбатахпыт! Норуот миигин сыччах былааһы утаран талбыт киһитэ буолбатах буоллаҕым. Мин үлэлиэхтээх бырагыраамабын сөбүлээн, бу киһи чахчы үлэлиэ, куораты өрө тардыа диэн итэҕэйэн, бүк эрэнэн талбыт киһилэрэ буолан, кыайдаҕым дии. Сахабыт сирин тэбэр сүрэҕин салайаары былааска олорон баран хайдах былааһы утарыахпыный?! Онон өрөспүүбүлүкэбит Ил Дарханын кытары өстөһөр да, өсөһөн тугу эмэ гынар да санаам суох. Дойдубут, куораппыт сайдарын туһугар биир өйгө-санааҕа киирэн үлэлиэхпит диэн бүк эрэнэбин уонна онно бэлэммин.
- Эн билигин Ил Дарханынан талыллыбыт күүстээх мээр кэннэ олордуҥ. Онон кини үлэтин салгыыр, ситэрэр курдук буолан тахсаҕын.
- Айсен Сергеевич: “Дьокуускай куорат – мин тэбэр сүрэҕим”, - диэбитэ дии. Ол курдук, кырдьык да, Дьокуускайбыт хас биирдии олохтооххо тэбэр сүрэҕэ буоллаҕа. Буолаары буолан, салайааччыга, баһылыкка сүүс төгүл тэбэр сүрэҕэ, ыалдьар бааһа буолара өйдөнөр. Миэхэ эмиэ оннук. Онон куораппыт сайдарын туһугар туох баар өйбүн-санаабын, сүрэхпин-быарбын ууран туран үлэлиэм диэн мэктиэлиибин. Миигин итэҕэйбит дьон эрэлин түһэн биэрбэт курдук. Айсен Сергеевич эбийиэк бөҕөтүн туттарбыта, бу сотору кэминэн ол эбийиэктэр арыллыылара буолуоҕа. Урукку мээр сөптөөх саҕалааһыннарын салҕаан куораппыт сүрүн кыһалҕаларын туоратарга кыһаллыам. Уулусса, тротуар оҥоһуута, ыраас, киэҥ олбуордар, эмэҕирбит дьиэлэри көтүрүү уо.д.а. сүрүн кыһалҕалар син биир салҕанан бараллар. Куорат суолларын оҥоруу бырагырааматынан сайыны быһа үлэлээн, субу Москубаҕа көмүскүү бардылар. Дьэ, туох иһитиннэриилээх кэлэллэрин долгуйа күүтэбин. 17 кыбартаалбытын хайдах эмэ гынан көтүрэн, саҥа кыбартаал туттахпытына, улахан ситиһии буолуо этэ. Дьэ, оччоҕо, чахчы, тугу эрэ үлэлээтим диэн, киэн тутта сананыам этэ. Билигин быыбар иннинээҕи соруктартан бииртэн биир боппуруоһу быһаара сылдьабыт.
- Холобур?
- Дьон олорор түөлбэлэригэр түүннэри-күнүстэри үлэлиир докумуона суох сымыйа кафелар, бардар, ол-бу “забегаловкалар”, арыгы маҕаһыыннара наһаа тэллэй курдук элбээтилэр. Олору тохтотолуохха, төрдүттэн суох оҥоруохха наада. Барыларын бэрэбиэркэлиэхпит, к ытаанах хонтуруолга ылыахпыт. Бу боппуруоһу кытары хайдах охсуһарбытын күүскэ илдьиритэн сөптөөх быһаарыныыны ылыныахтаахпыт. Барыта сокуон хараҕынан буолуохтаах. Өскөтүн олорор дьиэттэн төһө эрэ тэйиччи буолара ирдэнэр диэтэххэ, дьиҥнээх эрэстэрээннэрбит хаарыллан хаалыахтарын сөп. Ол иһин маны барытын ымпыгар-чымпыгар тиийэ ырытыахха, көрүөххэ наада.
- Кыстык чугаһаата. Куорат биир сүрүн кыһалҕата – сылааһы биэрии, бөҕү-сыыһы хомуйуу. Сорох управляющай хампаанньаларбыт олус “най” баран эрэллэр. Сорох-сорохтор нэһилиэнньэ олоҕун туһугар букатын да наадыйбат буолан олороллор. Ол иһин, бу хампаанньалар барыларын үлэлиир бырааптара күүскэ бэрэбиэркэлэниэхтээхтэр, хонтуруолга ылыллыахтаахтар. Өскө биир эмэ хампаанньаҕа хаста да төхтүрүйэн үҥсүү киирдэҕинэ, үлэлиир лиссиэнсийэлэрин биир-биэс тыла суох былдьыыбыт, үлэлииллэрин бобобут. Биһиги кыракый куораппытыгар сэттэ уонча саарбах хампаанньа оннугар сүүрбэ күүстээх хампаанньа үлэлээбитэ быдан ордук дии саныыбын.
- Урут Заболевка солбуйааччынан олорбутуҥ. Кини болдьоҕун иннинэ эрдэ ууратыллыбыта. Эн санааҕар, кини тугу кыайбатаҕай дуу, туохха сыыстарбытай дуу?
- Манна даҕатан эттэххэ, кини өрөспүүбүлүкэ оччотооҕу салалтатын кытары уопсай тылы булбатаҕа. Кистэлэҥ киирсии баар этэ. Былаас өттүттэн куорат тутуутун эйгэтигэр сөпсөспөт өрүт баара. Ол иһин ууратыллыбыта. Ол гынан баран, киниэхэ туох даҕаны холуобунай дьыала тэриллибэтэҕэ, туох да мөкүнү булан ылбатахтара.
- Оттон кини хамаандатыгар үлэлээбит Доржиев, Олейников дьыала бөҕөлөөх дьон этилэрэ. Маны туох дии саныыгыный?
- Мин ол дьону кытары үлэлээбитим эрээри, кинилэр тугу тыына сылдьалларын билбэт буоллаҕым. Этэргэ дылы, биир миискэттэн аһаабатах дьонум. Онон кинилэр биллибэтинэн-көстүбэтинэн оҥорбут дьыалаларын, тугу эрэ сиэбиттэрин туох да диэн кэмэнтээрийдиир кыаҕым суох. Мин үлэлиир хайысхам олох атын этэ. Докумуон, кумааҕы үлэтэ, МФЦ докумуоннарын бэрийии, үлэ хаамыытын көрүү-истии, сир докумуонун хомуйууну судургутутуу, бэрээдэктээһин.
- Дойдубутугар кэлии омук олус элбэх, олохтоохтортон үлэ миэстэтин былдьаан үлэлииллэр. Куорат иһигэр сүрүн өҥөнү барытын тутан олороллор. Маннык дьон кэлиитин хайдах аччатыахха сөбүй?
- Бу биһиги эрэ Сахабыт сиригэр баар көстүү буолбатах, Арассыыйа үрдүнэн турар кыһалҕа. Бэл, Европаҕа баар. Манна эмиэ сокуон айаҕар киирэн биэрбэт курдук дьаһаныахтаахпыт. Кинилэр итэҕэллэрин тыыппакка, омугумсуйууга кубулуппакка... Өйдөөхтүк киирсиэххэ наада. Маныаха, мин санаабар, норуот бэйэтэ үлэ миэстэтин ылар курдук дьаһаныахтаах, үлэлиэхтээх, бэйэтин көрдөрүөхтээх. Күүс өттүнэн былдьаан буолбакка. Бэйэбит дьоммут бары эйгэҕэ барытыгар, нууччалыы эттэххэ, “конкурентоспособнай” буолуохтаахпыт. Оччотугар эрэ кэлэллэрэ-бараллара аччыа этэ.
- Итэҕэл диэбиккэ дылы, куораппытыгар таҥара хас даҕаны дьиэтэ баар, бэл, ислам итэҕэллээхтэр бэйэлэрин мэчиэттэрин тутталлар. Оттон сахалар биир Арчы дьиэлээхпит.
- Маныаха сахалар бэйэбит түмсүүлээх, биир өйдөөх-санаалаах буолуохтаахпыт. Биһиэнэ хайдаҕый?! Хас даҕаны уопсастыбаннай түмсүү хас да аҥыы көрүүлээх, биир оччо санаалаах. Биир сутурук курдук сомоҕо буолбатахтар. Хас даҕаны түмсүүнү кытары көрсөн кэпсэтэ сылдьыбытым, бары атын-атыны эрдэллэр, бэйэ-бэйэлэрин кытары тыл-тылларыгар киирсибэттэр, аны туран, олус утарылаһаллар эбит. Ол иһин этэбин дии: барыта бэйэбититтэн тутулуктаах. Өскө биир салалта аннынан дуу, биир санааҕа кэллэхтэринэ дуу, тоҕо Айыы дьиэтэ дуу, Арчы дьиэтэ дуу эбии тутуллуо суоҕай?! Сахалар бэйэбит биир санааҕа кэлэ иликпитинэ, хайдах даҕаны кыаллыбат боппуруос.
- “Кыым” хаһыат урут-уруккуттан туруорсар боппуруоспут – сахалыы кылаас, сахалыы уһуйаан.
- Бэйэм саха уонна сахалыы үөрэммит буоларым быһыытынан, хас биирдии саха оҕото төрөөбүт тылынан саҥарыахтаах диэн этиини кытары сөбүлэһэбин. Күлүүс төрөөбүт тылга сытар. Төрөөбүт тылынан сайа саҥарар эрэ оҕо, киһи ситиһиилээх буолар дии саныыбын. Онон сахалыы кылаастар, уһуйааннар икки төгүл элбиэхтээхтэр. Маныаха, көннөрү саха тылын уруогун элбэтии дуу, эбэтэр бүтүн үөрэнэр бырагыраамаларын сахалыы оҥорор дуу боппуруос көрүллэр. Эмиэ анал үлэһиттэри кытары чинчийии оҥорон дьүүллэһиэхпит, боппуруоһу быһаарыахпыт.
- Дьонуҥ кимнээхтэрий?
- Ийэм эдэрчи, билигин 68 сааһыгар сылдьар, Чурапчыттан төрүттээх, аҕам – Ньурбаттан, кини хомойуох иһин, бу олохтон туораабыта. Мин түөрт сааспар диэри байыаннай куораттары кэрийэн олорбуппут. Онтон дьонум куоракка көһөн, Дьокуускай куорат олохтоохторо буолбуппут. Иккис нүөмэрдээх оскуолаҕа сахалыы кылааска үөрэммитим. Быыбар кэмигэр саамай долгуйбут киһим ийэм буолар. Дабылыанньата тахсыар диэри долгуйбута, хайа ийэ оҕотун туһугар ыалдьыа суоҕай. Бэйэтэ урут горисполкомҥа архитектура салаатыгар үлэлээбит буолан, туох үлэҕэ киирбиппин этинэн-хаанынан бэркэ диэн билэр. Онон мин оҕо сааһым бу мээрийэ дьиэтигэр ааспыта диэххэ сөп. Ийэбин батыһан кэлэн, лиипкэ төттөрү-таары хатааһылаан сылдьар этим. Аралдьытаары, харандаас, лиис туттаран кэбиһэллэр этэ. Аны, 1993 сыллаахха университеты бүтэрэн баран, үлэбин куорат дьаһалтатыгар ыччат отделыттан саҕалаабытым. Дьиэбит мээрийэ аттыгар турар этэ. Онон эбитэ дуу, хайдах эрэ, бу дьиэ, бу оройуон миэхэ олус истиҥ, чугас диэххэ сөп.
- Бэйэҥ дьиэ кэргэниҥ туһунан кэпсээ эрэ.
- Кэргэним - Виктор Иннокетьевич Авксентьев. Урукку кэргэммиттэн кыыстаахпын, соторутааҕыта ыал буолбута. Аҕатын дьонун - Гоголевтары батан ускуустубаҕа олус сыстаҕас. Ол да буоллар, юрист үөрэҕин бүтэрэн, билигин Москубаҕа үлэ булан үлэлии сылдьар. Кэргэним Виктор үс оҕолоох. Кыыһа миэхэ дьүөгэ курдук, быыбарга күүскэ үлэлэспитэ. Кыралар оскуолаҕа үөрэнэллэр, ийэлэрин кытары олороллор. Уопсай оҕобут суох.
- Бассаапка “ыал аҕатын иирдибит” диэбит курдук иһитиннэрии күүлэйдии сылдьара дии. Оннук дуо?
- Хайаан оннук буолуой?! Бассаап тугу баҕарар сымыйанан кэпсиэ. Кэргэним бииргэ төрөөбүт балта - чугас дьүөгэм. Онон кинилэр дьиэ кэргэннэрин урут-уруккуттан билэбин, Виктор кэргэннээх эрдэҕинэ да билэрим, оҕолоро бары мин хараҕым далыгар төрөөбүттэрэ. Хас ыал аайы өйдөспөт буолуу баар буолар буоллаҕа. Тоҕо арахсыбыттара – кинилэр бэйэлэрин кистэлэҥнэрэ, мин ону кэпсэл оҥосто сылдьар быраабым да, санаам да суох. Виктор кэргэниттэн арахсыбытын кэннэ сыл буолан баран биирдэ истибитим. Бэл, дьүөгэм да кэпсээбэтэх эбит. Кэлин билбитим кэннэ, бэйэлэрэ сыыттааннар диэххэ дуу, чугасаһан холбоспуппут. Мин кинини кыратыттан билэр буоллаҕым. Онон манна туох да “иирдии” эҥин диэбит курдук мөкү көстүү суох. Бассаап кэпсээнигэр итэҕэйиллибэт. Бэл, соторутааҕыта “Авксентьева бачча дьиэлээх үһү, оччо кыбартыыралаах үһү” диэн сурах баара дии. Аахпытыҥ буолуо. Ама, хайаан бачча сааспар диэри дьиэлэниэм суоҕай. Күлэбит ээ, онно, бэл, кэргэним Хамаҕаттаҕа баар дьонун эргэ дьиэлэрин кытары сыбаабыттар этэ. Дьон омунуттан киһи да күлэр ээ. Икки өттүттэн син үлэ бөҕөнү үлэлээбит дьон холбостохпут, ама, хайдах дьиэлэниэхпит, кыбартыыраланыахпыт суоҕай?!
- Оннук ээ... Сардаана Владимировна, аһаҕас уонна сэргэх кэпсэтииҥ иһин махтал. Кырдьык даҕаны, бэйэҕин кытары кэпсэтэн көрөн баран, куораппытын төһө эмэ бырыһыанынан өрө тардыыһы эбит диэн санааҕа кэлэҕин. Хайдахтаах да харгыстары, мэһэйдэри, сиилээһини, ордугурҕааһыны төлө көтөн, түбүктээх үлэҥ үтүө түмүктэри түстүүрүгэр баҕарабын!
Сэһэргэстэ Туйаара СИККИЭР.
