Сунтаартан Дьокуускайдыыр “Бүлүү” федеральнай суолтан туораан иhирик тыанан сэлэлэммит аартыгы баттахха, Күндэйэ сэлиэнньэтэ кэлэр. Уруккунан Чакыр нэhилиэгэ диэн ааттаах, сүрдээх баай устуоруйалаах, олус талааннаах дьонноох сир. Олоҥхоһуттар, оһуохай тылын этээччилэр, үҥкүүһүттэр, уопсайынан, уус-уран эйгэ маастардарын дойдута. “Күндэйэ барахсан” диэн таптаан ааттыыр маанылаах сирдэрэ. Сыhыылара нэлэмэнэ-дэхситэ, Күндэйэ үрэх кэрэтэ, саас сүүрүгүн дохсуна, Уhун Элгээн, Хампа, Кулуhуннаах, Харыйалаах, Сырдык Уулаах алаастарын сибэккитэ дьэрэкээнэ, сирин аhа, булда-алда – дьоhун дойду!
Былыр ССРС кэмигэр Ленин уордьаннаах “Элгээйи” сопхуос баара. 1967 сыллаахха сопхуос бу уордьаны ыларыгар күндэйэлэр кылааттара сүҥкэн. Дьэ, бу дьиҥ сахалыы олохтоох сэлиэнньэни, 1988 сыллаахха табаарыhым Карл Прокопьевич Иванов олорор буолан билбитим. Бүгүн Күндэйэ сэлиэнньэтэ Сунтаар улууһугар эрэ буолбакка, бүтүн Бүлүү умнаһыгар холобур буолар кыахтаах. Манна “Тускул” тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтиибэ ситиһиилээхтик үлэлиир. Улуус киинигэр уонна Мииринэй куоратыгар буолар атыы-эргиэн дьаарбаҥкаларыгар куруук кыттыыны ылаллар. Мэлдьи сибиэһэй, элбэх эттээх-үүттээх, астаах буолааччылар. Хаһыс да сылларын Мииринэйгэ, Күндэйэ сыырын аҕалан атыылаабыттарын дьон олус сөбүлээн ылбыттара. Күндэйэ сүрдээх ыраастык, чэбэрдик, сахалыы сиэринэн, нус-бааччы олорор дэриэбинэ. Таас оскуолалаахтар, тупсаҕай уһуйааннаахтар. Олохтоохтор нэһилиэктэринэн олус киэн тутталларын этэ да барыллыбат.
1988 сыллаахха күhүн, СГУ инженернэй-тиэхиньиичэскэй факультетын В.В.Балаганскай салайааччылаах, 45 киhилээх устудьуоннар этэрээттэрин кытары хортуоппуй хомуурун салайсыбытым. Онно сылдьан Карл Прокопьевич аҕатын Прокопий Михайлович Ивановы кытары билсибитим. Кыра уҥуохтаах хачаайы гынан баран, туох да сүрдээх сыыдам туттуулаах киhи этэ. Кыыhынаан Зиналыын олорор этилэр. Зина “Сунтаар” сопхуос “Юбилейнай” пиэрмэтигэр зоотехниктыыра. Эдэр кыыска аҕата “атах тардыстарыгар” диэн ылан биэрбит “Минскэй” матасыыкылынан, алааhы-алааhынан, кытылы-кытылынан холкутук сүүрдэрэ. Көлүөhэтэ алдьаннаҕына бэйэтэ сыыдамнык оҥосторо. Кини туһунан аҕатын курдук олус үлэhит кыыс диэн өйдөбyл хаалбыт. Бара-кэлэ үлэтин үмүрүтэ охсорун киhи эрэ хайгыы саныыра. Аны асчыта, туттара-хаптара түргэнэ, уопсайынан, Ивановтар бары олус үлэhит, чэнчис, тугу барытын сатыыр дьон диэн санаалаахпын. Миигин букатын да билбэт киhилэрин, уолбут Карл табаарыhа диэн, сахалыы үгэhинэн ас дэлэйин тардан маанылаабыттарын умнубаппын. Зина оччолорго сып-сырдык дьүhүннээх үчүгэйкээн кыыс оҕото, блины астаан амсаппыта. Уонна кустарын этэ, соболоро, тууhаммыт күстэх, убаhа этэ ... “Күндэйэ собото хайдах эбитий?” диэн оҕонньор токоолоспутугар, оччо бэйэлээх минньигэстик аhыы олорон “Бэрт да эбит!” диэтим. Онуоха Прокопий Михайлович: “Доҕоор, өрө тэйэ сылдьар соболору ыhаарылаан аhатыам. Балыктыахпыт, тыабыт минньигэс салгынынан тыыныахпыт” дии түстэ. Тото аhаан баран тэрээсэлэригэр тахсан табахтаан сыймаарда олордубут. Дьэ, бу тухары 62 саастаах оҕонньор адьас “иҥнэлэммит курдук” сүгүн олорбото. Биир-икки табаҕы тардан баран, мин ыстакаан чэйи ыйырбахтыыр кэммэр хотонугар баран кэллэ, гарааhыгар иккитэ тиэhиннэ, ыалыгар туох эрэ сорукка бара сырытта.
Дьэ, онтон “Табаарыс, чэ, хомун, массыынабынан барыахпыт” диэтэ. Оччолорого Прокопий Михайлович “Москвич” массыыналааҕа. Онтукатын туох да эҥкилэ суох тутар хаhаайын эбит этэ. Массыыната килэбэчийэн, мусуойтан тахсыбыт курдуга: истиин-тастыын ып-ыраас, олбохторо дьэрэкээн оhуордаах көбүөрүнэн бүрүллүбүт, барыта уурбут-туппут курдуга. Оннук массыынатыгар олордон ханнык эрэ кыбычыын суолунан айаннаатыбыт. Кыыhа Зина эмиэ барыста. Айаннаан иhэн Борокуоппай айаҕа хам-буолбат, кэпсээнэ-ипсээнэ кутулла турар. Кини дьикти кэпсээннэрэ мин долоҕойбор букатын хатаммыта. Аан дойдуга сэрии буолар куттала ааста диэбитэ. Борокуоппай этэринэн, бары сэрииһит дойдулар тиистэригэр диэри сэбилэммиттэр, аны билигин бэйэ-бэйэлэриттэн куттаналлар. Барыта экэнэмиичэскэй “сэрии” буолуо диир. Кытайдары “таайдарбыт” диэн ааттыыра. Улуу Кытай омуга сэриилэспэккэ эрэ, угаайылаах өйдөрүнэн кыайыахтара. Барыларын албынныахтара, миллиардынан дуолларга иэскэ киллэриэхтэрэ диэбитэ. Билигин Кытай бэл Американы, сүүhүнэн миллиард долларга кирэдьииттээн иэскэ тутан олорор. Мин син Аан дойдуга туох буола турарын сэргиир, интэриэhиргиир киhи, тугу эрэ быктараары гыннахпына букатын саҥардыбат. Университеккэ лектордаабыт киhи курдук кэпсиирэ. Ол быыhыгар куолулаах. Саха сиригэр норуот хаhаайыстыбатын, экэниэмикэни дьыалатын, быраактыкатын салайааччыларбыт билбэттэр. Ол содула олус ыарахан буолуо диэбитэ. Оттон Саха сиригэр туох буолуоҕун барытын “курдаттыы” анаарбыта эбитэ дуу, хайдаҕа дуу? Саха дьоно оҕолорун наhаа нарын оҥорбуттара охсуулаах буолуо. Уолаттары дьиҥнээх сатабыллаах эр киhи гына иитиэххэ наада диэбитэ. Борокуоппай тугу да сатаабат, тылларыгар турбат дьону тулуйбат эбит. Ол иhин да уолаттара, кыргыттара туохха барытыгар дьоҕурдаахтар, эппит тылларын толорон баран тэйэр дьон.
Оҕонньор ааҕар ахан эбит. Ампаар, гараас иһигэр сурунааллар, хаhыаттар бэрээдэктээхтик сааhыламмыттарын киирэ-тахса сырыттаҕына көрөн аhарбытым. Ол быыhыгар маннык куолулаах: “Киhи барыта суруксут, тойон буоллаҕына, ким дойдуну иитэр?” Тыа сириттэн оройуон киинигэр, куоракка талаһыы үксүө диэн сылыктаабыта. Дьон барыта куоракка көһөн хааллахтарына – хайдах буолабыт? Отут сыллааҕыта Сунтаар оройуонугар 28 тыһ, Сунтаар сэлиэнньэтигэр 7 тыһ киһи баара. 2019 сыл туругунан Сунтаар оройуонугар 23 тыһ киһи олорор. Оттон улуус киинигэр – 11 тыһ. Борокуоппай сибээс туhунан эмиэ эппитэ. Ол курдук, халлаантан, спутниктан иһитиннэрии ылыахтара диэбитэ. “Радиосигнал” дии-дии оҕонньор илиитэ чороҥноон олорор. Арассыыйа хаабылы сатаан оҥорбот буолан, омук сирдэриттэн, бэл Кытайтан атыылаhар диир. “Эдэр киhи буолан баран, ама, маны билбэккин дуо?” диэн хомуруйуох курдук буолбута. Ол быыһыгар, сүрдээх кыhытардыы, кэhиэхтээхтик күлэрэ. Эдэркээн кыыhы кытары бэйэм кыбыста быhыытыйан олордохпуна, кырдьаҕас миигин тургуппута. Тугу барытын билэр, туохха барытыгар сыhыаннаах оҕонньортон ыйытааччы буоллум: “Прокопий Михайлович, дьэ бу эн, барыны барытын билэҕин, туох үөрэхтээххиний?”. Киhим кyө-дьаа кэпсээнэ эмискэччи “ньим” баран хаалла. Отой сөбүлээбэтэ, көхсүн этиттэ, уонна: “Түөрт кылаас үөрэхтээхпин. Ол кыра дуо, тоойуом?” – диэн уларыйан хаалбыт куолаhынан эттэ. Бу эдэр уол мин тугу балкыйарбын итэҕэйбэт дии санаабыт буолуохтаах.
Дьэ ол айаннаан иhэн массыынабыт мотуора “бопторон” ылла. “Оксиэ, көрбүрээтэрим кэбилэнэн эрэр” – диэн хабытайдана түстэ. Массыынатын хопуотун аhан баран һуу-һаа бөҕө буолла. “Ол көрбүрээтэр тэстэрэ диэн туох аанньа буолуой? Дэҥҥэ тэстэр этэ, бу күтүр туох буоллаҕай?” – диир оҕонньор. Борокуоппайга тутан-хабан биэрээччи буоллум. “Абырахтыы” охсон салгыы айаннаатыбыт. Аны ханнык эрэ бадарааннаах сиргэ массыынабыт дьабаччы батыллан хаалан, онно мучумааннастыбыт. Хара күүс син баар буолан, үтээччи буоллум. Оҕонньор кыыhа Зина таах олорбот. Миигин кытары тэҥҥэ үтүстэ. Нап-нарын, кып-кыра эрээри, күүhүн, дьорҕоотун! Бадараантан массыынабытын ньылбы ойутан таhаардыбыт. Прокопий Михайлович үөрүүтэ сүрдээх. “Дьэ нокоо, илиигэр сэниэлээх эбиккин” – диир. Зинатын диэки хайыhан олорон тиэхэлээхтик күлэн бычыгырыыр. Оннук айаннаан тыа быыһыгар саспыт, ханнык эрэ тыымпы күөлгэ кэллибит. Улахан эрэhиинэ тыылаах эбит. Хомоҕо хас да сиринэн илим үппүтүгэр олус да өр бэрилэннибит. Борокуоппайым бырыынчыга бэрт, илимин туостуганын уонна таастыганын эҥин араастык илибирэтэн, сахсыйан, сатабыллаахтык эрийэ-буруйа тутаттыыр. Илим ньамах буолбутун ыраастыыра эчи түргэнин, туттунуута ырааhын сөхпүтyм-махтайбытым. Эп-эмис, ыыс-араҕас өрөҕөлөөх соболору баhан ыллыбыт. Оҕонньорум ол быыhыгар “сыыhа эрдэр эбиккин” диэн сэмэлээх. “Олус күүстээхтик эрдибэккэ, мастаах-оттоох ууга иннигин көрүнэн, сэрэнэн эрдиэхтээххин” диэбитэ. Кырдьык, оннук күүскэ эрдэ сылдьан, эрэhиинэ тыыгын маска хайа аһыаххын сөп. Тыымпы күөл олус дириҥ. Аны балыкпытын илимтэн босхолуурбутугар сэмээр сибигинэйэн кэпсэтэр. Оннук Эбэ иччилэрин билинэр, былыргылыы итэҕэллээх эбит. Дьэ ити курдук, биир нуурал кyн туох да бэртээхэйдик балыктаан, сынньанан турабыт. Ити курдук 31 сыллааҕыта саха бөлүһүөк оҕонньорун кытта биир эрэ күн алтыhыым өйбөр күн бүгүҥҥэ диэри умнуллубат гына дириҥник хатаммыт. Прокопий Михайлович билигин да куолулуур, барыны барытын интэриэһиргиир. Дьиэ ис-тас үлэтин тааҕы оҥорор. Оҕонньор күн бүгүн да бар дьонугар үтүө сүбэһит, сиэннэригэр амарах эһэ, бастыҥ холобур буолар.
Станислав Алексеев, Мииринэй к.
Toly@Элгээйи хаартыскаларыгар Күндэйэ сэлиэнньэтэ.
