Сахалар барынан-бары: култуурабытынан, айылҕабытынан, тымныыбытынан, успуорпутунан, аспытынан – Арассыыйаны ааһан, тас дойдуга лаппа биллэн эрэбит. Аны билигин “сахалар бэйэбит чэйдээхпит ээ” диэн, киэн тутта этэр буоллубут. “Саха чэйэ” диэни бастакынан төрүттээбит киһи Туйаара Григорьева-Кучу буолар. Кинини кытары кэпсэттэххэ, саха биир дьахтарыгар төһөлөөх өй-санаа, иэйии, сахалыы тыын, айар дьоҕур, дьулуур баарын сөҕө көрөҕүн. Хас көрүстэҕим аайы, миэхэ алмаас таас курдук атын-атыннык тырымнаан көстөр. Бу сырыыга кучу чэйдээх далбар хотун, эмиэ даҕаны уйулҕаһыт.
– Туйаара, эйигин алмаас тааска холуохпун баҕарабын. Хас көрүстэҕим аайы, эйигин саҥаттан арыйар курдукпун уонна дьоҕургун олус диэн сөҕөбүн.
– Эбэм Аана (Анна Ивановна Петрова) Аллыҥа олохтооҕо, урут-уруккуттан минньигэс чэйдээҕинэн аатырар этэ. Ол албаһа саха отугар, үүнээйитигэр сытар эбит. Алтан салабаарыгар өрөн дьону күндүлүүр эбит. Оттон ийэбинэн эһэм Николаев Николай Николаевич – Атыыһыт-Тыаһыт Ньукулай былыр түүлээҕинэн, чэйинэн эргиммит эбит. Охотскайынан, Кяхтанан сылдьара үһү. Ийэм Христина Николаевна Николаева Аллыҥаҕа үйэтин тухары кулууп дириэктэринэн үлэлээбитэ. Аҕам Ырыа Ыстапаан – Степан Яковлев – эмиэ култуура киһитэ. Маннык бары өттүнэн баардаах дьонноох, сыдьааннаах, удьуордаах киһи, баҕар, хааммар туох эмэ баара буолуо.
– Чэйинэн дьарыгырбытыҥ номнуо ырааппыт эбит дии. Тоҕо ала-чуо кучу оту чэй гынныҥ?
– Чэй оҥоруутун саҕалаабыппыт номнуо уон сыл буолбут эбит. 2010 сыллаахха кэргэммин Александр Васильевич Григорьев-Саалтааны кытта аан бастаан саха чэйэ диэни толкуйдаан, үлэлээн киирэн барбыппыт. Биирдэ Өймөкөөнтөн доҕорбут куулунан кучу оту ыыппыта. Ол иннинэ бэйэбитигэр эрэ оҥостон иһэ сылдьыбыппыт. Кучу киһиэхэ хайдах курдук үтүөнэн дьайарын бэйэбитинэн билэр буоллахпыт дии. Оннук дьиибэ бэлэҕи тутан, кучуну маассабайдык тарҕатыахха сөп эбит диэн толкуйдаабыппыт. Хатаран, бытарытан, чэй оҥорон барбыппыт. Бу от айылгытынан ньургуһун курдук мэлдьи инники сылдьар от. Баһаар буолбут сиригэр эбэтэр солооһуҥҥа аан бастаан кучу барахсан үүнэр. Ол кэннэ дьэ мас-от үүнэр. Ол аата, бу от буору сымнатар, тупсарар эбит. Аны туран, үгүс киһи бу оту сайын үүнэн силигилээн турар кэмигэр хомуйаллар дии. Биһиэнэ – күһүн хомуллар. Тоҕо диэтэххэ, күһүн тус айылгытынан хагдарыйбытын кэннэ хомуллар Ийэ айылҕабытыгар ордук сиэрдээх, алдьанымтыата суох буолар. Ол иһин киһиэхэ дьайымтыата эмиэ соччонон күүстээх.
– Эн бэйэҥ сахалыы ураты тыыннаах киһигин. Бука, билбитиҥ буолуо.
– Холобур, бары иһэр чэйбит – копорскай чэй – өлгөмнүк хомуйар ньыманан хомуллар. Биһиги ити суолу батыстахпытына, хоту дойду айылҕатыгар кэхтии барар. Ол иһин бэйэм өйбүнэн-санаабынан, билиибинэн-көрүүбүнэн, ис турукпунан сирдэтинэн сахалыы барар эбиппин диэн толкуйга кэлбитим. Күһүн үүнээйини айылҕа бэйэтэ хатарар. Оппут айылҕатын быһыытынан бэлэм буолар. Күһүҥҥү кучу – амтанныын атын. Битэмиинэ элбэх, сымнаҕас, хабархайа суох буолар. Түүнүгүрбэт, аһыйбат. Ол иһин хомуйарга саамай табыгастаах кэм диибин. Отоһуттары, учуонайдары кытары кэпсэтэ сылдьыбытым. Күһүн кылгас кэмҥэ хомуллар буолан, өлгөмнүк хомуйбаккын. Икки нэдиэлэ эрэ устата. Айылҕаттан сиэрэ суох элбэҕи сомсон ылыы буортулаах буолуон сөп. Айылҕабытыгар да охсуулаах буоллаҕа. 2012 сыллаахха кучу чэйбин илдьэ Андрей Саввич Борисовка бүрүйүөмҥэ киирэ сылдьыбытым. Саха чэйин култуураҕа сыһыаран, чэйи иһии сиэрэ-туома диэни толкуйдаабытым. Үгүс омукка “чайная церемония” диэн баар. Биһиэхэ тоҕо суох буолуохтааҕый?! Наһаа сэҥээрбитэ уонна Москубаҕа “Дни Якутии” бэстибээлгэ илдьэ барбыта. Онтон кэлэн баран, бу чэйбитин өссө чинчийэн, үөрэтэн, кэтээн көрбүппүт. Киэҥ эйгэҕэ таһаарарбытыгар “Эргэ куорат” түөлбэтигэр, саха балаҕаныгар аан бастаан, тоһуттар тымныыбытыгар – 2014 сыл ахсынньы 22 күнүгэр – дьоммутугар-сэргэбитигэр сахалыы чэйи иһии сиэри-туомун сүрэхтээбиппит. Сахалар былыр-былыргыттан кыһын тымныыга итии чэйи сыпсырыйан иһэр этилэр дии. Балаҕаҥҥа мустубут дьон көмүлүөк оһох иннигэр алгыстаах алаадьылаах кучу чэйи сып сылаастык сырылаччы испиттэрэ. Ксенофонт Уткин-Нүһүлгэни, Ким Дьячковскай-Анаарары уонна мин аҕабын ыҥырбыппыт. Онно Нүһүлгэн: “Сахаларга кэнэҕэскитин чэйи иһэр сиэр-туом кымыс иһэр сиэри-туому кытары тэҥнэһиэ”, – диэбитэ.
– Бу чэй киһи ис туругун уһугуннарар үһү диэн истэн аһарбытым ээ. Кырдьык оннук дуо?
– Кырдьык, оннук. Былыр өбүгэлэрбит олоҥхоһуттары чэй иһэ-иһэ истэр буоллахтара. Оччолорго кэлии чэй мээнэ көстүбэт. Ол иһин бэйэбит үүнээйибитинэн – кучунан чэйдэнэллэрэ буолуо бука. Олоҥхоһуттар бэйэлэрэ бу чэйи истэхтэринэ, дьэ, чэйдэрэ эттэрин-хааннарын сааһынан дьырылаан киирэн дьикти турукка киллэрэр. Киһи уоскуйар, налыйар. Ону сэргэ өссө ыллыыр, оһуокайдыыр, олоҥхолуур киһи куолаһа кытары чөллөрүйэр. Олоҥхо истээччи кытары ураты турукка киирэр. Бу бырайыакпытынан Олоҥхо тыйаатырын, Өксөкүлээх аатынан култуура дьиэтин кытары хас эмэ сыл биир ситимнээх үлэлээн кэллибит. ХИФУга Олоҥхо институтугар, олоҥхоһуттар бу чэйи иһэн куоластара чөллөрүйэрин, ураты турукка киирэллэрин дьинээхтик ырытан, үөрэтэн, чинчийэн көрбүппүт.
– Тыый, өссө киһиэхэ дьайар күүһүн билимҥэ (наукаҕа) сигэнэн, дириҥэтэн үөрэтэ сытар эбиккин дии...
– Мантыбынан научнай магистратураҕа “Культурное наследие народов Севера РФ” диэн салааҕа киирбитим. Былырыын кыһыл көмүс дьупулуомнаах бүтэрбитим. Этнограф Платон Слепцов стипендиатката буолбутум. Өксөкүлээх аатынан култуура дьиэтигэр, Олоҥхо тыйаатырыгар, араас тэрээһиҥҥэ мэлдьи баран кыттабыт, чэй иһии сиэрин-туомун көрдөрөбүт.
– Бу бырайыаккытынан туох эмэ тэрилтэ тэриммиккит дуо?
– Хара бастакыттан “Айсар” диэн тэрилтэ тэринэн “Эргэ куоракка”, саха балаҕаныгар үлэлээн кэллибит. 2013 сыллаахха “Саха чэйэ” диэн түмсүү тэриммитим. Ол түмсүүбүтүнэн араас тэрээһин бөҕөтүн тэрийбиппит. Холобур, эмтээх оту хомуйууга, туһаныыга, тойукка, хомуска, оһуокайга үөрэтэбит. Хоһоонньуттары ыҥыран литэрэтиирэ киэһэлэрин ыытабыт. Онно барытыгар чэйбитин кутан биэрэбит.
– Бу бырайыаккынан ити тэрээһиннэргэ сылдьан, тэрийэн үп киллэринэҕин дуу?
– Суох буоллаҕа дии. Кэлбит дьоҥҥо барытыгар чэйбитин көннөрү иһэрдэбит. Хайа саха чэйин төлөбүрдээх иһэрдэрий?! Хайа эрэ кэмҥэ киэҥ араҥаҕа үчүгэйдик көрдөрөн, билиһиннэрэн, эппиккэ дылы, амсатан, эттэригэр-сииннэригэр хайдах дьайарын биллэхтэринэ эрэ, атыылаһар буоллахтара. Ол иһин көрдөрөр-сырдатар тэрээһин наада.
– Киһи доруобуйатыгар хайдах дьайарый?
– Кучу чэй киһини, нууччалыы эттэххэ, “стресстэн” таһаарар. Өйдүүн-санаалыын ыһыктынан кэбиспит, ыар охсууну ылбыт, дириҥ санаарҕабылга киирбит дьон муунтуйбутун өһүлэр. Кучу бэйэтэ алгыстаах буолан, киһини уоскутар, налытар аналлаах. Ол иһин муунтуйбуттара өһүллэр буоллаҕа. Ону сэргэ сүрэх, тымыр ыарыыларыгар, хаан баттааһыныгар көмөлөөх. Төбө, ис-үөс ыарыыларыгар туһалаах, куртаҕы сымнатар.
– Эн бэйэҥ иккис үөрэххинэн уйулҕаһыккын. Билигин бу эйгэҕэр үлэлиигин дуу?
– Уйулҕаһыттаабытым сүүрбэ сыл буолла. Билигин чэйбин кытары өссө дириҥэтэн үлэлии сылдьабын. Чэй ураты эйгэни оҥорор. Чэй куттан иһэллэр, онтон уос өһүллэн кэпсэтии олохтонор – эйгэ үөскээтэҕэ ол. Сити курдук ньыманан кэлбит киһиэхэ сахалыы наллаан кэпсэтэ-кэпсэтэ кучу чэйбин кутан биэрэбин, аргыый аҕай чэй иһэ-иһэ наллаан кэпсэтэбит. Оннук сыыйа киһибин аһыллар турукка киллэрэбин. Наһаа кууллайбыт кыһалҕалаах буоллаҕына, хас эмэ чааһы быһа да олоруохпутун сөп. Өйө-санаата ыһыллыбыт, кута-сүрэ мөлтөөбүт киһи кэлэр буоллаҕа дии. Ыарыы ордук күүрүүттэн үөскүүр. Ону суох гынарга илбийии көмөлөһөр. Сэмээр илбийэбин. Киһи этигэр-сиинигэр үөскүүр харгыстары таһаарабын. Онно эмиэ ураты алгыстаах ньымалаахпын. Биир үксүн дьахталлары кытары үлэлээччибин. Олус көрдөстөхтөрүнэ, биирдэ эмэ эр дьону кытары үлэлиэхпин сөп. Омугуттан тутулуга суох үлэлиибин. Аангылыйаттан тиийэ кэлэллэр.
– Чахчы даҕаны, истиҥ кэпсэтии барыта чэй иһэ олордоххуна тахсар ээ... Уйулҕаһыттар элбэх киһини мунньан тириэнин диэни ыытар буоллулар. Эн оннук үлэлиигин дуу?
– Тыйаатырдарга чэйим иһиитин сиэрин-туомун ыытарбар да саала толору киһи буолааччы. Уйулҕаһыт быһыытынан үлэлиирбэр миэнэ эмиэ ураты ньымалаах. “Арт-терапия” ньыматынан бүтүн бөлөх дьону кытары үлэлиибин. Холобур, Тааттаҕа Дьохсоҕоҥҥо баран сотору-сотору оннук үлэлиибин. Онно дьон чэчик ойууга санааларыгар баар иэйиилэрин, туолбатах ыра санааларын, ис туруктарын уруһуйдаан эмоцияларын таһаараллар. Кимиэнэ хайдах тахсарынан.
– Туйаара, дьэ, чахчы, бар дьоҥҥор туһалааҕынан дьарыгыра сылдьар үтүө санаалаах, сэргэх кэпсээннээх киһигин. Кэпсээниҥ иһин махтал.
Сэһэргэстэ
Туйаара СИККИЭР.
