Мария Алексеевна Афанасьева, тыыл, үлэ бэтэрээнэ, импровизатор-хомусчут, Таатта улууһун Ытык Күөл олохтооҕо. Кини муус устар 25 күнүгэр төрөөбүтүн, “быстар сааска төрөөбүппүн” диир. «Ону тоҕо инньэ диигин” диэн туоһуласпыппар, айан суола алдьанар, хаайтарыы саҕаланар быстарык кэмэ диэн бэрт муударайдык быһааран кэбистэ.
Арассыыйа уонна СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ норуодунай артыыһа, саха дьоно бары киэн туттар киһибит, үҥкүүһүт Афанасий Афанасьев күн күбэй ийэтэ Мария Алексеевна Афанасьева бу күннэргэ 85 сааһын томточчу туолла.
Оробуочай идэни баһылаабытым
-- Мария Алексеевна, төрдүгүн билиһиннэр эрэ.
-- 1934 сыллаахха Таатта улууһун Тыараһатыгар төрөөбүтүм. Олохпор икки ийэни, икки аҕаны суох гыммыппын. Маҥнайгы ийэм 11 ыйдаахпар өлбүт. Аатын билбэппин, эппэтэхтэрэ, кистээбиттэрэ. Билиҥҥэ диэри төрөппүт ийэм ким диэн ааттааҕын билбэппин. Иккис ийэбэр 11 ыйдаах оҕо иитиллэ кэлбиппин. Убайбын 4 саастаах оҕону иитэ ылбыттар. Иккис аҕам сэриигэ 1941 сыллаахха барбыт, 1943 сыллаахха суох буолбут. Ииппит ийэм Анна Тимофеевна Макарова, ииппит аҕам Бүөтүр Михайлович Собакин диэннэр. Төрөөбүт аҕам Собакин Алексей Михайлович.
Ийэм өлбүтүн кэннэ, миигин бииргэ төрөөбүт кыра быраатыгар ииттэрэ биэрбит. Аҕыс бииргэ төрөөбүппүт. Икки кэргэнигэр түөртүү оҕо. Мин бастакы төрөппүттэрбиттэн саамай кыраларабын, билигин соҕотоҕун хааллым. Төрөппүттэрим улахан үлэһит дьон эбиттэрэ үһү.
-- Бука, оҕо сааһыҥ ыараханнык аастаҕа.
-- Сут дьылга кыайан олорбокко, үлэ диэн баран муннукка ытаабыт киһибин. Промкомбинакка оробуочайдаабытым. Убайбынаан кыһын мас эрбиир, сайын кирпииччэ үктүүр этибит. Ити сэрии кэнниттэн этэ. Мин оскуоланы 3-с кылааһынан эрэ үөрэнэн бүтэрбитим. Убайым эмиэ салгыы үөрэммэтэҕэ. Оччолорго 8-9 саастаахпын.
13 сааспар диэри промкомбинакка үлэлээбитим. 1949 сыллаахха саппыкыһыт идэтигэр үөрэнэ киирбитим. Алта ый үөрэнэн, саппыкыһыт идэтин баһылаан, хас да сыл промкомбинакка үлэлээбитим. Миэхэ кыра оҕо саппыкытын оҥоттороллор этэ. Назар Николаевич Сергеев диэн киһи саппыкыһыт мындыр идэтигэр уһуйбута. Кини “хромовай” саппыкыны оҥороро. Аны промкомбинакка бэйэтигэр столярынан үлэлии киирдим. Уһанарга үөрэнним. Маһынан олоппос, остуол оҥоробун. Станокка туран үлэлиигин. Онно үлэлии туран, биир тарбахпын мэлиппитим.
-- Тоҕо үс кылааһынан үөрэнэн бүттүҥ?
-- Кыра кылааска үөрэнэ сылдьан ырыаҕа, физкултуураҕа биэс сыанаҕа үөрэммитим. Ахсааҥҥа түөрпүн. 3-с кылааска үөрэнэ сырыттахпына нуучча тылын уруога баар буолбута. Мин мэлигир, өйдүү да сатаабаппын. Ол иһин салгыы үөрэммэтэҕим. Боростуой үлэҕэ көһөн хаалбытым.
Онтон кэнники биригэдьиир Николай Иннокентьевич Большаков диэн киһи мотор үөрэҕэр үөрэттэ. Ол аата киинэ көрдөрөргө. Киинэ мэхээнньигин көмөлөһөөччүтэ буоллум. 1955 сыллаахха Мэҥэ Хаҥалас Абалааҕар эмтэнэ кэлбитим. Кыыча диэн дьүөгэлээх этим. Кинини кытта кустуубут. Саанан ытабыт.
-- Мария Алексеевна, биэс оҕолоох огдообо хаалаҥҥын, оҕолоргун хайдах атахтарыгар туруортаатыҥ?
-- Түүннэри-күнүстэри үлэлээн ииттэҕим. Унтуу тигэн харчыланарым. Сүөһү иитиитигэр сылдьан, эт ас буларым. Кыһын муҥхаҕа сылдьан балыктанарым. Сбербааҥҥа харабыллаабытым. Онно, хата, бэркэ нус-хас үлэлии сылдьыбытым. Кыра эрдэхпиттэн ыарахан илии үлэтигэр сылдьыбытым. Онон билиҥҥэ диэри этэҥҥэ сырыттаҕым. Доруобуйам этэҥҥэ курдук.
-- Үйэҥ тухары Таатта Ытык Күөлүгэр олордоҕуҥ?
-- Оннук. Арай 5-6 сыл Мэҥэ Хаҥалас Бүтэйдээҕэр кылгас кэмҥэ олоро сылдьыбытым. Билигин Дьокуускайга кэлэ-бара сылдьабын.
-- Хуорга сөбүлээн сылдьар, дьарыктанар эбиккин дии.
-- Ытык Күөлгэ хуорга уһун кэмҥэ ыллаабытым. Былырыыҥҥыттан тохтообутум. Онно анаан кинигэ таһаарбыппыт. Мин кыра эрдэхпиттэн ырыаһыппын. Промкомбинакка үлэлии сылдьан ыллыыр этим. Ырыанан, пьесанан куруук бастыыр этибит. 1957 сыллаахха куоракка бэстибээл ыытыллыбыта, онно лауреат буолбутум.
Биир дойдулааҕым Лука Турнин таатталартан 28 киһини сүүмэрдээн, Москубаҕа ыыппыта. Ити күһүн этэ. Ыччат бэстибээлигэр кыттан хомуска оонньообуппут. Онно улахан куораты сөхпүппүн билиҥҥэ диэри саныыбын. Ахсынньы 16 күнүгэр ыаҕастаах уунан ардах түстэ. Биһиги соһуйдубут. Оччолорго 3 солкуобайга остолобуойга аһыырбыт.
-- Хаһан ыал буолбуккунуй?
-- 1958 сыллаахха ыал буолбутум. Дмитрий Петрович Афанасьев диэн киһиэхэ эргэ барбытым. Кини убайыгар оҕо көрөрүм, онно билсибиппит. Мэҥэ Хаҥалас, Бүтэйдээх киһитэ этэ. Киниттэн биэс оҕоломмутум. Билигин сиэн, хос, хос сиэн элбэх. Кэргэним олохтон эрдэ барбыта.
-- Соҕотоҕун ыллыыгын дуу?
-- Ыллыыр этим. Кэлин суох. Билигин тиис да суох, күөмэй эмиэ ыллаппат буолан турар. Билигин Тааттаҕа кыракый оҕолор олоҥхолуулларын наһаа сөҕө истэбин. Хата, кинилэр тылларын умнубаттарынан бэртэр. Мин аҕыйах ырыам тылын умнан кэбиһээри ол үлүгэрэ.
-- Оҕолоруҥ ситиһиитинэн, ордук үҥкүүһүт уолуҥ Афанасийынан киэн туттар буоллаҕыҥ?
-- Оннук бөҕө буоллаҕа. Кыыһым Валентина эмиэ Мэҥэ Хаҥалас Табаҕатыгар муусука оскуолатыгар оҕолору үҥкүүгэ үөрэтэр, идэтинэн хореограф.
-- Бары даҕаны ускуустуба дьоно эбиттэр дии оччоҕо?
-- Бары талааннаахтар, ордук үҥкүү өттүгэр таттараллар.
-- Уолуҥ Афанасий ааспыт сылга үбүлүөйдээн турар. Сырыттыҥ дуу айар киэһэтигэр?
-- Сылдьан бөҕө буоллаҕа. Саала толору ыы-быччары көрөөччү кэлбитин көрөн астыммытым, оҕобунан киэн туттубутум. Бэйэм кыратык ыллаан иһитиннэрбитим. Оҕобун дьон-сэргэ сыаналыырыттан, убаастыырыттан наһаа үөрэбин. Афанасийбын, ханна да сылдьыбытын иһин, маны тэҥэ дойдутугар Тааттаҕа, Мэҥэ Хаҥаласка үөрэ-көтө, уруйдуу көрсөллөр. Оҕом этэҥҥэ эрэ сырыттын.
-- Хаһыаты ааҕаҕын дуу?
-- Хаһыаты, кинигэни син ааҕабын. Ол эрээри бириэмэм суох. Бириэмэлэнним да, кыралаан уһана сылдьабын. Ас астыыбын. Үксүн үрүҥ аһынан сылдьабын. Онон чэгиэн сылдьабын диэн бэлиэтээн этиэхпин баҕарабын.
-- Оччоҕуна саха киһитэ төрүт аһын аһаан сылдьыахтаах диэҥҥэ сөпсөһөҕүн?
-- Оннук бөҕө буоллаҕа. Мин үрүҥ аһынан сылдьар буоламмын үйэм уһаан эрдэҕэ. Сир аһыгар наар бэлэсипиэтинэн сылдьар этим. 4-5 сыл буолла бэлэсипиэтинэн сылдьыбат буолбутум. 6 сааспыттан тэппитим. Ол иһин атаҕым, илиим үчүгэйдэр, ыалдьыбат.
-- Тыа киһитэ диэтэххэ, сүөһүлэнэ сылдьыбатах эбиккин дии.
-- Үйэбэр сүөһүнү көрбөтөх, ыабатах киһибин. Ийэбэр баар этэ сүөһү. Кини 1956 сыллаахха өлбүтэ, онтон ыла саҥаспар иитиллибитим. Кыра сылдьан убайбын кытта оттуур-мастыыр этибит.
-- Быһах сытыылыыр “сэдэх” идэлээх эбиккин дии.
-- Кырдьаҕас дьүөгэлэрим “быһахпытын сытыылаан биэр эрэ” диэн көрдөһүүлээх кэллэхтэринэ, сытыылыыбын. Сүгэбин, быһахпын бэйэм сытыыланабын, ону наар уларсаллар. Эр киһи үлэтин барытын оҥоробун диэххэ сөп (күлэр). Бэйи, ыалларга аан хатыырын кытта оҥоробун ээ. Туттар инструменым барыта баар.
-- Оччоҕо кыралаан дохуот киллэринэр буоллаҕыҥ?
-- Үрүҥ аска атастаһабын. Ол дохуоппунан аһаан-сиэн олоробун.
-- Мастаргын ким аҕалан биэрэрий?
-- Талаҕы Чычымах диэн ыраах 7 көстөөх сиртэн аҕалтарабын. Онтон улахан, уһун бэс мастары, биир устуукатын 500 солк. атыылаһабын. Ону үс гына быһабын уонна сылаас хоско куурдабын. Ол кэннэ быһабын.
-- Оччоҕо билиҥҥэ диэри уһана олороҕун?
-- Ээ уһанан бөҕө буоллаҕа. Таах олорбоппун. Наһаа үчүгэй уһанар. Ол оннугар иистэммэппин. Бу саха оҥоһуктарын барытын быһаҕынан кыһан оҥоробун. Барыта илии үлэтэ. Бэс, тиит мастан. Оҕолорго анаан. Оҕо уһуйааныгар сакаастаан оҥоттороллор. Атыылыыбын. Былыргыбын санаан, оҕустары, ынахтары, хаамыска, хабылык, тыксаан оҥоробун. Кырдьаҕастарга оҕолоро атыылаһан оонньотоллор, илиилэрин эрчийдиннэр диэн. Киһи сүһүөҕэр үчүгэй, куруук хамсана сылдьыахтааххын.
-- Саха тэлэбиидэнньэтиттэн ханнык биэриилэри ордук сэҥээрэн көрөҕүнүй?
-- Эдуард Рудыҕы наһаа сөбүлээн истэбин. Үчүгэйдик сахалыы сааһылаан киһиэхэ тиийимтиэ гына кэпсиир.
-- Тэлэбиидэнньэҕэ 50+ биэриини төһө сөбүлээн көрдүҥ?
-- Сөбүлээн бөҕө буоллаҕа. Мин күөмэйим ыалдьыбата буоллар, кыттыам эбитэ буолуо, бука.
-- Билиҥҥи олоҕу хайдах сыаналыыгын?
-- Билигин олох наһаа үчүгэй. Киһи эрэ үөрэ-көтө олоруох курдук. Өссө да уһуннук олорбут киһи диэн баҕа санаалаахпын. Олох уларыйыытын, тупсуутун көрөр наһаа интэриэһинэй. Төһө да кырыйдарбын, култуурунайдык сынньанарбын сөбүлүүбүн.
Бу сынньана сытар гериатрия дьиэтигэр киэһэ аайы ырыа киэһэтэ буолар. Урут өссө онтон-мантан кэлэннэр кэнсиэр бөҕөтө буолааччы. Мин бу балыыһаҕа 13-с төгүлүн сытабын. Күһүн эмиэ эмтэнэ кэлиэм.
-- Оччотооҕу куорат көстүүтэ хайдах этэй?
-- Барыта мас дьиэлэр, кыра куорат этэ. Ыраах сиринэн тэлэһийэн, сатыы хаамар этибит. Тимир көлө оччолорго аҕыйах буолара. Дьэ, билигин куорапппыт сүрдээҕин тубуста.
Мария Алексеевнаны үбүлүөйдээх күҥҥүнэн ис сүрэхтэн эҕэрдэлиибит. Баҕарабыт оҕолоруҥ, сиэннэриҥ, хос, хос сиэннэриҥ ситиһиилэринэн үөрэ-көтө сырыт. Доруобай буол!
Хаартыскаларга:
Мария Алексеевна сахалыы остуол оонньууларын – хабылыгы, хаамысканы, тыксааны, маны сэргэ ытыгы сөбүлээн оҥорор дьикти дьарыктаах. Билиҥҥэ диэри уһанар.
“Биһиги эйигин таптыыбыт” диэн истиҥ тыллаах оҕолоро үбүлүөйүгэр анаан оҥотторбут туортарын туох баар баҕа санаатын санаан туран ытык кырдьаҕас быһар. Баҕарбыт баҕа санааҥ барыта этэҥҥэ туоллун дуу, Мария Алексеевна.
СӨ Ытык сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Люлия Григорьева СӨ “Ытык кырдьаҕаһа” түөскэ кэтиллэр бэлиэтин туттарар долгутуулаах түгэнэ.
Сардаана БАГЫНАНОВА.
