Өйбүт-санаабыт таптала
Өнөр сирэ эн бааргын,
Эйэ, дьол уйата
Эһэлээхпит барахсан.
Уус Алдан Өнөр бөһүөлэгэр 7 уоллаах, биир кыыстаах, ырыаны олох аргыһа оҥостубут Лукачевскайдар дьиэ кэргэн төрөөбүт дойдуларыгар харыс да сири халбарыйбакка олохсуйан, ууһаан-тэнийэн, аҕа ууһун тэнитэн олороллор.
Төрөппүттэрэ Михаил Михайлович, Дария Гаврильевна оҕолорун барыларын ыы кырбас эрдэхтэриттэн дьиэ ис-тас үлэтигэр, хотоҥҥо, ходуһаҕа уһуйан, сыһыаран улаатыннарбыттара. Ол түмүгэр 7 бииргэ төрөөбүт ини-бии эр бэртэрэ бары дойдуларыгар олохсуйан, сыспай сиэллээҕи сыһыы муҥунан, хонуу устун хороҕор муостааҕы хото ииттинэн, харыларын күүһүнэн үлэлээн-хамсаан олорор үтүөкэн дьон буолаллар. “Сайыҥҥы биир күн бүтүн сылы аһатар”, “Ынах үүтэ – тылыгар” диэн өбүгэлэрбит бэргэн этиилэрэ бу үтүө-мааны аймахха анаммыт курдуктар.
Ырыа куттаах дьиэ кэргэн быйыл саас кулун тутар 28 күнүгэр Дьокуускай куоракка Өксөкүлээх аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр 7 ини-бии уолаттар, кинилэр кэрэчээн балтылара уонна ийэ ууһун тэнитээччи, аҕа ууһун салҕааччы кэнчээри ыччаттара үчүгэйкээн кэнсиэри бэлэхтээн дьону астыннардылар, үөртүлэр-көтүттүлэр.
Төрөппүттэрбит үлэнэн ииппиттэрэ
Мин ыал 5-с оҕото Геннадий Михайловиһы кытта сэһэргэһэбин.
– Геннадий, төрүттэриҥ, ийэҥ-аҕаҥ тустарынан билиһиннэриэҥ дуо?
– Ийэбит Өнөр нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, үлэ бэтэрээнэ 83 саастаах Дария Гаврильевна Уһун Күөлтэн төрүттээх. Кыһынын куоракка кыстыыр. Билигин дэриэбинэҕэ, миэхэ олорор. Аҕам дьоно өнөрдөр, маннааҕылар. Ийэбит аҕата сэрии кэмигэр бэйэтин биэтин өлөрөн сиэн, ону биир өмүрэх эмээхсин этэн биэрэн 1944 сыллаахха хаайыыга барбыта уонна онтон төннүбэтэҕэ.
Ийэбит – биэс бииргэ төрөөбүттэртэн саамай улаханнара. Онон соҕотох ийэҕэ иитиллибиттэр. Билигин үһүөйэх буолан хааллылар. Балтылара – Ирина Максимова Майаҕа ГАИга үлэлээбитэ, подполковник, Матрена Кычкина Кэптэнигэ олорор, бэтэринээр-быраас. Ийэм ийэтэ Өрүүнэ эмээхсин пиэрмэҕэ ыанньыксыттыыра. Сайын аайы иккилии буолан Уһун Күөлгэ эбэбитигэр баран ыанньык ынахтары көрсөрбүт. 18 ынаҕы көрөрө, ыыра. 70 сааһыгар диэри ыанньыксыттаабыта. Онон бары кыра эрдэхпититтэн сүөһүгэ сыстаҕаспыт.
– Уолаттар, дьиэҕитигэр-уоккутугар путбуол хамаандатын чилиэннэрэ курдук эбиккит. Кэнсиэргэ бары тахсан ыллаан ньиргитэ тураргыт истэргэ, эчи, үчүгэйии-ин, киһи киэн тутта, таптыы көрөр.
– Биһиги, бииргэ төрөөбүттэр, 7-бит. Мин 5-с уолбун. Аҕабыт 1997 сыллаахха олохтон туораабыта. Идэтинэн киинэ мэхээнньигэ этэ. Тулунаҕа 4 сыл олорон учууталлаабыта. Онтон элбэх оҕолонон, дойдутугар төннөн кэлэн олохсуйбута.
Дьоммут 1955 сыллаахха ыал буолбуттар. 1957 сыллаахха улахан уол Анатолий төрөөбүтэ. Бары утуу-субуу сыллата, сорохторбут 2-лии 3-түү сыл быысаһан күн сирин көрбүппүт. 1969 сыллаахха Ион төрүүр, кини игирэтэ Василий, төрөөт, икки нэдиэлэ буолаат, тымныйан өлөөхтөөбүт. Оччолорго мэдиссиинэ мөлтөҕө бэрт буолаахтаатаҕа. Ион кыра сылдьан сүрдээх, ким да тэҥнэспэт ытанньаҕа этэ. Ол бэйэтэ билигин саамай ырыаһыппыт буолан сылдьар. Бөһүөлэкпитигэр кулууп дириэктэринэн үлэлиир.
7 уол бары Өнөрбүтүгэр олохсуйан олоробут
– Дьэ, маладьыастаргыт дии. Төрөөбүт сиргититтэн-уоккутуттан тэйбэккэ, силискитин-мутуккутун тэнитэн дойдугутугар олохсуйан олороҕут. Бары ынах сүөһү, сылгы ииттэн быр бааччы олороргутун киһи истэ сэҥээрэр, үөрэр.
– Бааһынай хаһаайыстыба туһунан эттэххэ, бары өссө аҕабыт баарыгар сүбэлэһэн баран “Дьуона” бааһынай хаһаайыстыбаны 1992 сыллаахха тэриммиппит. Бастаан -- убайбыт Иннокентий Михайлович, ол кэнниттэн икки убайым салайбыттара. Онтон 1999 сыллаахха хат регистрацияны барбыппыт. Онно “ИП КФХ Лукачевский Г. М” диэн ааттаммыппыт.
– Оҕолор бары, тыа хаһаайыстыбатын идэтин баһылаабыт эбиккит дии.
– Бары тыа хаһаайыстыбата үөрэхтээхпит. Улахан уол -- тырахтарыыс, иккис уол -- элиэктирик, үһүс уол -- уус (барараап), төрдүс уол -- тырахтарыыс-элиэктирик, мин Өлүөхүмэҕэ тыа хаһаайыстыбатын техникумун мэхээнньик идэтигэр үөрэнэн бүтэрбитим, алтыс уол -- сыбаарсык, Ион -- үрдүк үөрэхтээх, култуура үлэһитэ, СӨ култууратын туйгуна.
– Билигин бары кыанаҥҥыт, дьиэ кэргэҥҥит эдэр кэскиллээх ыччата элбээн, тус-туһунан бардаххыт.
– Билигин биир күтүөппүт Виктор Яценко уонна убайым уола Александр “Эдэр пиэрмэр” граҥҥа тиксэн, үстүү мөлүйүөнү ылан, туһунан бааһынай хаһаайыстыба буолан тиэхиньикэ ылыммыттара. Инньэ гынан туһунан оттууллар. Барыбытыгар тиэхиньикэ толору баар. Бэйэ-бэйэбитигэр көмөлөсүһэбит. Бырааппыт Александр улахан хотон туттубутугар бары көмөлөспүппүт. Билигин сүөһүтэ 30-ча буолла, бэйэтэ көрөр-харайар. Оттон кыра бырааппыт Ион Михайлович сылгынан “ИП КФХ” буолла.
Онон бүгүҥҥү туругунан биир бааһынай хаһаайыстыбаттан 4 хаһаайыстыба буола тэнийдибит. Сайылыктаахпыт. Оттуур алаастарбытыгар үүтээн бөҕөлөөхпүт, саҥа дьиэ туттубуппут. Бары биир сиргэ -- Өнөргө --баарбыт. Дьэ, ити курдук дьаһанан олоробут. Сүрдээх иллээх-эйэлээх дьиэ кэргэммит. Бары бэйэ-бэйэбитигэр сүрдээҕин көмөлөсүһэбит.
– Төһө сүөһүлээххитий?
– Хаһаайыстыбаҕа 160-ча сүөһү баар. 10-ча үөр сылгылаахпыт. Ион бэйэтэ 2 үөр сылгылаах.
–Сайын устата төһө туонна оту оттоон кыһыны туоруугут?
– Сайыны быһа оттуубут. Барыта 200-тэн тахса туонна оту оттуубут.
– Үүтү эмиэ баһаамы туттаран эрдэххит?
– Үүт тутар собуот маай бүтүүтэ эрэ үлэтин саҕалыыр. Үүтү кыһынын туппаттара куһаҕан. Кыһын туталлара буоллар, баһаам үүтү туттарыа этибит. “5-тии туонна туттараҕыт” диэн барыта хааччах үлүгэр. Аны балаҕан ыйын саҥатыттан үүтү туппаттар. Онон быһа холоон, бары холбоон 20 туонна үүтү туттарабыт.
– Онтон атын кэмҥэ ыаммыт үүккүтүн хайыыгытый? Бэйэҕит сүөгэйдээн, арыылаан эрдэххит дии?
– Оннук. Бэйэбит сүөгэйдээн сиибит. Сороҕун дьоҥҥо атыылыыбыт. Тыа дьонугар “меркурий” систиэмэтэ киирбитин тыа сирин үгүс олохтооҕо олох сөбүлээбэтэ. Күн аайы отчуоттуохтаахпыт. Билигин ынах бөҕөтө төрөөтө. Үүппүтүн туппат буоланнар, үүппүтүн-аспытын сии олоробут.
Ырыа куттаах дьиэ кэргэн
– Саас кулун тутар ыйга Дьокуускай куоракка Өксөкүлээх сынньалаҥ дьиэтигэр дьиэнэн кэлэн кэнсиэрдээтигит. Билиэт атыыта 5 күнүнэн бүппүт этэ. Дьэ, бары даҕаны куолас баар дьоно эбиккит. Кими удьуордаан ырыаһыттаргытый?
– “Кыыс Дэбилийэ” испэктээкил ырыатын биһиги хос-хос сурдьубут суруйбут эбит. Ону архыыптан булан ылан Майаҕа олорор эдьиийбит Ирина Гаврильевна кэпсээбитэ. Онон “Кыыс Дэбилийэ” 7-с көлүөнэ сиэннэрэбит. Ол иһин, бука, ырыаһыт буоллахпыт буолуо. Ийэлээх аҕабыт -- олох ыллаабатах дьон.
Куоракка кэнсиэрдээн кэлэн баран, муус устар 27 күнүгэр Бороҕоҥҥо баран эмиэ кэнсиэрдээтибит. Аны күһүн, үлэ-хамнас үмүрүйдэҕинэ, иккис кэнсиэрбитин Өксөкүлээх аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр оҥорор былааннаахпыт.
– Ити биир наһаа үчүгэй куоластаах кыыстааххыт дии. Ким кыыһай?
– Быраатым Владислав кыра кыыһа Анна диэн. Муусука колледжыгар үөрэммитэ эрээри, ситэ бүтэрбэтэҕэ. Билигин Намнааҕы педагогическай колледжка кэтэхтэн үөрэнэр. Ыал ийэтэ, кыра оҕолордоох. Үөрэҕэр наһаа үчүгэйдик үөрэммитэ. Кэлин салгыы үөрэннэҕинэ, күүстээх ырыаһыт буолуо диэн эрэнэбит. Владислав ырыа суруйар. Бастакы “Уостубат таптал” ырыатын 1986 сыллаахха суруйан турар. Бу ырыатынан ыччат, нэһилиэк бэстибээллэригэр кыттан үрдүк ситиһиилэммитэ. 2006 сыллаахха улууспутугар ыытыллыбыт мэлэдьиистэр куонкурустарыгар Грант при аатын ылан турардаах.
От ыйын 7 күнүгэр бырааппыт Владислав уола Влад ыал буолаары сылдьар. Кэнсиэрбитигэр дьүөгэ кыыһа Арчылааналыын ыллаабыттара. Онон эмиэ биир ырыа куттаах эдэр ыал үөскээн эрэр диэххэ сөп.
– Кэнсиэртэн киирбит харчыгытынан төрөөбүт бөһүөлэккитигэр көмө оҥордугут дуу?
– Кэнсиэртэн киирбит харчыттан 280 тыһыынчаны уу харчынан Өнөр бөһүөлэгин дьаһалтатыгар биэрдибит. Бу сайын Арассыыйа Дьоруойа М.М. Стрекаловскай аатын сүгэр оскуолабыт үбүлүөйдээх ыһыаҕа буолар. Онно пааркабыт оҥоһуутугар көмө харчы диэн, анаан биэрдибит.
– Геннадий Михайлович, аны күһүн буолар кэнсиэргитигэр көрсүөххэ диэри. Маннык ырыа куттаах, иллээх-эйэлээх дьиэ кэргэни көрөн үөрэҕин, астынаҕын, киэн туттаҕын. Дьиэ кэргэн Аан дойдутааҕы бырааһынньыгынан или-эйэни баҕарабын.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
