Кини дьонтон уратылааҕа оҕо эрдэҕиттэн көстөрө. Атын оҕолору кытта бодоруспата. Соҕотоҕун сылдьан ис-иһиттэн мэниктиир, дьону дьээбэлиир уолу, аһаҕастык эттэххэ, сөбүлээбэт этибит. Онтон аҕыйах сылынан ийэтэ Зоя Дуранова эмчит, көрбүөччү быһыытынан күөрэс гыммыта. Айылҕаттан “көрөр” дьоҕурдаах киһи оҕото ийэтиттэн ыраатыа суохтааҕа сэрэйиллэрэ. Тоҕо диэтэххэ, чахчы, ураты оҕо этэ. Махсыымы кытта 20-тэн тахса сыл буолан баран, сирэй көрсөн кэпсэттибит. Кини миигин онон-манан өйдүүр. Оттон мин истэ-билэ сылдьар буоламмын, арай үчүгэйдик билэр курдукпун. Ол эрээри айылҕаттан айдарыылаах, бэйэтэ туһунан көстүбэт эйгэлээх киһи кэтэҕэр сорохтор билбэппит баар буолуохтаах... Онон көрсүҥ – көрбүөччү Махсыым Дураанап.
Олоччу умайан турардаахпын
– Кырабыттан ыалдьаары, өлөөрү гыммыт дьону, күлүктэри көрөрүм. Айылҕалаах дьон манныкка хоруйдара биир – “дьон барыта көрөр быһыылаах дии саныырым” диэн. Мин хоруйум эмиэ оннук. Аҕыс саастаахпар, туох эрэ бырааһынньыга быһыылааҕа, тиэргэммэр факеллаах хаамаарыбын, кэнсиэрбэ бааҥкатыгар уот умаппытым. Сөп түбэспэт тоһоҕонон иҥиннэрбиппин быһыылаах, умайан эрэр 1 лиитирэ сэлээркэ үрдүбэр түһэн, тириибин бүттэтэ суох уокка сиэтэн, балыыһаҕа түөрт муннугуттан өрө ыйаммыт маарыла ороҥҥо уһуктубутум. Бүтүн сирим суоҕа. Бэрэбээскигэ сууланан уһуннук сыппытым. Дьиктитэ диэн, тириим бүүрэ сиэниллибит суола-ииһэ бүтүннүү оһон хаалбыта. “Үөһээҥҥилэрим” эмтээбиттэрэ дуу, ийэм эбитэ дуу, билбэтим... Биирдэ сөтүөлүү сылдьан, ууга түһэн хаалбытым уонна, чочумча буолан баран, анараа кытылга тахсан кэлбитим. Итинник курдук дьикти, дьээбэ түгэннэрим элбэх. Бу турукпар кэлэр суолум тургутуута буолуон сөп. Сиртэн миэтэрэ аҥаара курдук үрдүккэ туман дуу, кустук дуу курдук сардаҥаны – сир хаҕын көрөрүм. Оннук сиргэ оҕолор сөбүлээн оонньууллара, сүөһүлэр сыталлара. Кэлин онно дьиэ туттубут дьон этэҥҥэ олороллорун истэбин.
Оскуола паартатыгар иҥнэн олорботоҕум
Үөрэниэхпин ончу баҕарбат этим. Уруоктарга атыны саныырым, дьиэтээҕи үлэни түһээтэхтээҕи дьыала курдук ылынарым. Онон, сэрэйбиккит курдук, “икки”, “үс” сыанаттан ордубатаҕым. Аҕыс кылааһы Горнай, Чурапчы, Томпо, Хаҥалас улуустарынан, барыта 11 оскуоланы кэрийэн бүтэрбитим. Бииргэ үөрэммит оҕолорум хара баһаам буолуохтаахтар эрээри, билсибэппин. Биир сиргэ тулуйан-тэһийэн олорбот, аныгылыы эттэххэ, гипер-актыыбынай оҕо этим. Мөккүһэрбин олус сөбүлүүрүм. Аны төрдүс кылааска сылдьан дьиибэ баҕайытык дьиэ тутуутун интэриэһиргээн турбутум, оҕолору кытта ити тиэмэҕэ кэпсэтэ сатыырым. Оҕо сааска иирсээн диэни билбэккэ, эйэлээхтик уонна күн кыһалҕата суох сылдьар баҕалаах оҕолор, биллэн турар, миигин тумналлара. Үөрэхпэр төһө да мөлтөҕүм иһин, биир талааным тахсар өрүттээҕим. Ол – үгэни ааҕыы этэ. “Эһэ уонна бөрө”, “Күтэр” үгэлэри, “Күөх Көппө” айымньыттан Түптүр Хара монолуогун табыллан ааҕарым. Онон өрөспүүбүлүкэҕэ тиийэ хас эмэ төгүл лауреаттаан турабын.
Оскуола паартатыгар сүгүн иҥнэн олорботоҕум иһин, кэлин кэпсэтии жанрын исписэлииһэ, эмчит, юрист-консультант, контролер-хассыыр, Кытай мэдиссиинэтин эмчитэ, ынах тылынан эмтээһин маастара диэн идэлэри ылбытым. Норуот эмчитин быһыытынан үөрэммит куурустарбын ааҕан сиппэппин. Онно сөп буолбакка, огурунуом үөрэҕэр кэргэмминиин уонна күтүөппүнүүн тэҥҥэ үөрэнэ сылдьабыт. Салгыы аспирантураҕа барар былааннаахпыт. Онон үөрэх хайа баҕарар сааска кыаллыан сөп диэн бэйэбинэн итэҕэйэбин.
Кэргэммин үөһээҥҥилэрим анаабыттара
19 эрэ сааспар ыал буолбутум. Уулуссаҕа биир кыыһы сөбүлүү көрбүтүм уонна чуо хааман тиийэн “мин эйигин ойох ылыам” диэн “чап” гыннарбытым. “Акаары быһыылаах...” диэн хоруй кэлэрэ биллэр буоллаҕа. Мин даҕаны тоҕо оннук солуута суох быһыыланыамый? Кулгаахпар “эн киһиҥ” диэн эппиттэрэ кэллэҕэ дии. Бүгүн этэҥҥэ ол кыыспыныын ыал буолан, икки оҕолонон, эбэ-эһэ буолан олоробут. Онон сыыспатах эбиппин. Күтүөппүтүн “кыһыл көмүс күтүөттэн” атыннык ааттаабаппыт. Ыал оҕотун бэйэҕэ сыһыарыы ньымата диэххэ сөп. Хайа да киирии киһини хайдах чугаһатаргыттан, ылынаргыттан олоҕо салаллар буоллаҕа. Биһиги сыһыаммыт дьиҥнээх, истиҥ, онон хоруйа да оннук.
Сүтүгү кытта үлэҕэ хонноҕум арыллар
Норуот эмчитин быһыытынан иннэлээһини, ханнааһыны, түөннээһини, массааһы уонна ынах тылынан эмтээһини балачча баһылаатым диэхпин сөп. Ол эрээри сүтүктээхтэри кытта үлэҕэ ордук табыллабын. Онон бу эйгэҕэ кэккэ сүбэлэри биэрэр кыахтаахпын. Киһи барыта туспа куттаах. Аһаҕас уонна бүтэй дьон бааллар. Сүппүт дьоҥҥо ол эмиэ сыһыаннаах. Сорох дьон “манна баарбын” диэн айманар, сорох була охсорго модьуйар, оттон сорох саһар, суолу бутуйар. Ол киһи тыыннааҕар майгытыттан, туох олоҕу олорбутуттан, туох өлүүгэ түбэспититтэн эмиэ тутулуктаах. Киһи олоҕун тухары 120 моһолу туоруурун өйдүөххүтүн наада.
Сүтүктээх дьон үксүн көрдөһөн-ааттаһан көрдүүллэр. Оннук гыныллыа суохтаах. Төттөрүтүн, мөҕүттэ-мөҕүттэ көрдөнүллүөхтээх. Туһааннаах дьоҥҥо ыарахан буолуо эрээри, сүбэни ылынаргыт ордук. Киһи кута оҕо курдук. Ааттастахха, көрдөстөххө, таҥнарытын оҥорор. Оттон мөҕүтүннэххэ, өһүргэнэн, баарын биллэрэр. Сүтүктээх дьон түмүктэрин көрүөхтэригэр диэри хас даҕаны көрбүөччүгэ сылдьааччылар. Тус бэйэбэр “40-50-с киһибитигэр кэллибит” диэччилэр бааллар. Ол тиийэн, бу иннинээҕи көрбүөччү ханан, хайдах быһыылаахтык көрдөөбүтүн түөрэ кэпсээн биэрээччилэр. Ити үлэҕэ саҥа ылсан эрэр киһини бутуйар. Мин кимнээх үлэлэспиттэрин ыйыталаһыахпын сөп, атынын истэрим наадата суох. Бэйэм көрүүбүнэн, ньымабынан көрдүүрүм ордук.
Холобур, бу кинигэ сытар. Тула олорооччулар кинигэ суругун ким эрэ көнөтүк, ким эрэ таҥнары, араастаан көрөллөр. Сүтүктээх дьон көрбүөччүлэр тугу көрүүлэммиттэрин биир тэтэрээккэ суруна сылдьыахтарын наада. Хас эмэ киһи көрүүтүн ырытан, киһилэрин бэйэлэрэ булбут дьон бааллар. Көрбүөччү буолла да, көрөр диэн өйдөбүл эмиэ сыыһа. Эппитим курдук, сүппүт киһи арыллар, арыллыбат дьонноох. Сүппүт дьон бэйэм баарбар дэҥ кэриэтэ көстөөччүлэр. Сытыйбыт-ымыйбыт дьон бэйэлэригэр чугаһаппаттар. Онуоха бэйэм араҥаччылыыр күүстэрим эмиэ оруоллаах буолуохтарын сөп. Дьиктитэ диэн, күн саҥата сүтүктээх киһи кэллэ даҕаны, күнү супту сүтүктээхтэр сыбыытыыллар. Эбэтэр арыгыттан эмтэнээччиттэн күнүм саҕаланна да, оннук дьонунан түмүктэнэр.
Киһи хараҕар үтүөрбүтэ биллэр-көстөр ыарыыны эмтиирбин сөбүлүүбүн. Холобур, илии-атах тостуута, баас-үүт буолуон сөп. Киһи иһэ – инчэҕэй, тыл курдук хамсыы, ньалҕарыҥныы сылдьар. Ону эмтиир тус бэйэбэр интэриэһинэйэ суох. “Төһө эрэ кэминэн эмим тиийиэ” диир дьикти баҕайы. Көрөн турдахпына, киһи чэпчиир, үтүөрэр аатыгар барара үчүгэй. Ыарыһаҕы илбийэн, оту-маһы туһанан эмтиибин. Уонна ханнык да түгэҥҥэ уоту туттабын.
Киһи барыта кэтэх, хом санаалаах. Ол – олоххо көрсүллэр биир сүрүн хаачыстыба. Хас биирдии киһи итинник хаачыстыбата суох курдук сананар. Наар атын дьон атаҕастабылыгар, ордук санааһыныгар түбэспит аатыраллар. Дьиҥэ, бары оннук быһыыланабыт. Дьону кэнниттэн саҥарыы хайа да өрүтү киртитэр. Онон наадата суох, хаайыллыбыт сураҕы-садьыгы сотторобун. Киһини салгыы олох саҥа сүүрээнигэр киллэрэбин, салайан биэрэбин.
Инстаграмы биһириибин
“Киһи сатаабата диэн суох” диэн өйдөбүллээхпин. Киһи олоҕор барыта уларыйа туруохтаах. Бэл, мала-сала, ороно. Өй-санаа олох хаамыытынан хамсаан, уларыйан иһиэн наада. Оччоҕуна киһи чэпчэкитик сананар. “Сааһырбыт киһибин, аны кэлэн уларыйыам дуо?” диэн бэйэни хааччахтанар табыллыбат. Ситиһиини тарбахха баттаан, бэлиэтээн иһэр ордук. Үчүгэйгэ үчүгэй сыстар. Куһаҕаны ааҕан, элбэтиэххэ эмиэ сөп. Ый үүнэр кэмигэр ситиһиигитин, кыайыыгытын ааҕыҥ. Оччоҕуна суолгут аһыллыа. Ити кэмҥэ урууну, малааһыны тэрийэр табыгастаах. Ый туолан баран аччыыр кэмигэр ыраастаныахха, иэстэн-күүстэн босхолонуохха наада.
Дьол, ситиһии оройгор кэлэн түспэт. Барыта сыра-хара түмүгэр кэлэр. Холобур, оҕурсуну сиэн баҕарар киһи сиэмэни, хара буору булууттан, тэпилииссэни тутууттан саҕалаан түбүк бөҕөнү көрсөн ол аһы ылар. Ол кэриэтэ дьол, ситиһии эмиэ түбүктэн, сыраттан кэлэр. Дьиэ кэргэҥҥэ бэйэ-бэйэҕэ эрэммэт буолуу атахтыыр. Күннээҕи олохтон дуоһуйууну ыла үөрэниҥ. Аныгы үйэҕэ “Инстаграм” ситимин туһалаах дии саныыбын. Дьон ситиһиитин, үөрүүтүн суруйан, уон төгүл онтун элбэтэр.
Ийэлии харыстыыра биллэр
Ийэбиниин чугастык алтыспаппыт. Ийэм, убайым – Үөһээ Бүлүүгэ, эдьиийим Кореяҕа олороллор. Бары туһунан олохтоохпут, үлэлээхпит, сыаллаахпыт-соруктаахпыт. 4-5 сыл буола-буола көрсөбүт. Ийэм – күүстээх эмчит. “Күүскүтүн холоһоргутуттан чугаһаспаккыт буолуо” диэн тойоннооччулар бааллар. Ол сыыһа буолбатах. Ол эрээри төрөппүт киһим, чугас дьон буоллахпыт. Онон, ыраахтан да буоллар, ийэлии харыстыырын, араҥаччылыырын сэрэйэбин.
Көрбүөччүлэр түһүлгэлэригэр тумсубун укпуттаахпын
Бу туһунан хаста да суруйбуттара. Аныгы кэм эмчитэ буоламмын, ТНТ ханаалыгар көстөр “Битва экстрасенсов” бырайыакка кыттарга холоммутум. Аҥкыата толорбутум, онтон ыҥырыыта хас эмэ сыл буолан баран, 2005 сыллаахха кэлбитэ. Онон Москубаҕа көппүтүм. Өйөөччү да, тарбаҕын чэчэгэйигэр эргитээччи да элбэҕэ. Араас эрэгэйиэнтэн сааланы толору эмчит бөҕөтө мустубут этэ. Кэмбиэр иһигэр баар тээбирини таайыыга сорудаҕы биэрбиттэрэ. Ону таайан, үс иһигэр киирбитим.
Онтон ити талыллыбыт үс киһи өссө атын эрэгийиэн эмчиттэрин кытта күөн көрсөр түһүмэххэ ыҥырыллыбыппыт. Онно айаным ороскуотун толуйаары, өрөспүүбүлүкэбит салайааччыларыгар барыларыгар кэриэтэ сылдьыбытым. Сорохтор аан айаҕыттан үүрбүттэрэ, үгүстэр кыра-кыралаан көмөлөспүттэрэ. Онон, үс күн хомуна охсон, айаннаабытым. Онно тиийэн, Москуба эрэгийиэниттэн кыттыбытым уонна 126 киһиттэн уон иһигэр киирбитим. Сорудаҕа эмиэ малы көрдөөһүн этэ. Иннигэр тэлэбиидэнньэ биэриитэ буолан тахсыахтаах, устуулаах түһүмэх күүтэрэ. Онуоха хас биирдии кыттааччыттан 1,5 мөл. солк. усунуос ирдэнэрэ. Кэмиэрчэскэй бырайыак буоллаҕа. Мин пааспарбынан да Саха сирин олохтооҕо буоллаҕым, онон ити сууманы өрөспүүбүлүкэм төлүүрүгэр эппиттэрэ. Хас да түһүмэҕи этэҥҥэ туораабыт киһи түмүгүн көрүөхпүн баҕарарым. Бэйэм онтон-мантан 900 тыһ.солк. булбутум. Таджиктар диаспоралара сууманы толору төлүүргэ тылламмыта. Мин, биллэн турар, сөбүлэниэхпин олус баҕарбытым. Ол эрээри “кыайар түгэҥҥэр ити суумаҕын уон бүк төлөтөн тэйиэхтэрэ” диир дьон сүбэтин ылыммытым. Онон хайыамый, дойдубар төннөн кэллэҕим дии.
Сүүмэрдиир түһүмэх кэмигэр арааһы көрсөҕүн. Ордук хара омуктар күүстэринэн атааннаһаллар. Дьиҥнээх хойох хостоһуу, бэрт былдьаһыы, хобу-сиби тарҕатыы “ийэтэ-аҕата” онно баара. Ким харчылаах кыайыан сөп эбит. Күнү быһа да көрдөөн булбут киһини аҕыйах мүнүүтэ иһигэр үлэлээбитин курдук тупсаран, дарбатан көрдөрүү элбэх. Онон айылҕаттан күүһүҥ буолбакка, хармааҥҥар харчыҥ быһаарар бырайыага эбит. Сааһым тухары харчыга хараҥарбатаҕым, ол да иһин миэхэ кыаллыбатаҕа буолуо.
Билигин Саха сиригэр 200-чэкэ норуот эмчитэ баара биллэр. Бары күүстэрин киэҥ араҥаҕа биллэриэхтэрин, үлэлиэхтэрин-хамсыахтарын баҕараллар. Кулун тутарга Дьокуускайга алтыс төгүлүн “Битва экстрасенсов” бырайыак ыытыллар. Онно мин судьуйа быһыытынан кыттабын.
Айылҕам аналынан
“Бүргэһи хааһахха хаайбаккын” диэн саамай сөпкө этэллэр. Баар баара өтөр буоллаҕа. Ону таһаараары олорор-турар миэстэҕин булбаккын. Көрдөөн ылбыт дьылҕам буолбатах, аналым, ыйааҕым буоллаҕа. Олоҕум тухары үлэлиэхтээх үлэм сүнньүн булбут дьоҥҥо киирсэбин. Онон салгыы айылҕабынан үлэлиир, таайыллыбатаҕы таайар баҕалаахпын.
Оксана ЖИРКОВА кэпсэттэ.
