Горнай улууһун биллиилээх рационализатора, сыбаарсык, алдьаммыт тиэхиньикэҕэ иккис олоҕу төннөрөөччү Захар Егорович Павлов эргэ массыыналары булан, атыылаһан сүүрэр гына оҥорон музей тэрийэр ыра санаалаах. Бу күннэргэ кини тиэргэнигэр тиийбиттэр соһуйуу-өмүрүү бөҕө буолаллар. Сахаар Улуу Кыайыы 75 сылын көрсө тааҥка оҥорон эрэр.
«Бэрдьигэстээх нэһилиэгэ» муниципальнай тэриллии баһылыга М.С.Парфенов идеятынан, көрдөһүүтүнэн Сахаар Павлов уолунаан, бэйэтин солбуйааччытынаан Георгийдыын Аҕа дойду Улуу сэриитигэр аатырбыт Т-34 тааҥканы оҥорорго ылсыбыттар. Марк Сидоровичтаах урукку танкетканы булан, Сахаардаах араас тимиринэн, эргэ массыыналарынан толору тиэргэннэригэр тартаран кэбиспиттэр. Онон үлэ сааскыттан саҕаланан барбыта. Билигин ханнык таһымҥа кэлбитин бу хаартыскаларга көрөҕүт.
Үлэтин туһунан Сахаар маннык кэпсиир:
– Нэһилиэкпит баһылыга Марк Сидорович Парфенов миигин таанка оҥоруоҥ этэ диэн көрдөспүтэ, хаайбыта син ыраатта. Инники хайдах эрэ санаам хоппот, ыарырҕатар этим. Кыаллыа, табыллыа дуо диэн мунаахсыйарым. Баҕар, хантан эрэ дьиҥнээх тааҥканы булуохтара дии саныырым. Ол аны кыаллыбат эбит. Билигин Бэрдьигэстээххэ саҥа болуоссат тутарга быһаарбыттарыттан олус үөрэ сылдьабын. Бу тааҥка онно туруохтаах үһү. Кыайыы 75 сылыгар бэлэмнэнии күүскэ саҕаланна, онон мин эмиэ сэрии кэннинээҕи ыар сыллар оҕолорун быһыытынан, манна туох эмэ кыттыгастаах буолуохпун баҕарабын. Бэйэм сааһыран арыый бытаарабын, ону хата, уолум барытын сатыыр, мындыр, аныгылыы толкуйдаах буолан үлэлииргэ арыый судургутуйар. Тааҥкабытын быйыл сүрүнүн бүтэрбит киһи дии саныыбыт. Ордук үөһэ өттө, люга ыарахан буолуоҕа. Гусеница үрдүнээҕи сүрүн сыбааркалыыр үлэтэ бүттэ диэххэ сөп. Хайдах эрэ майгынныыр курдук дии. Онон салгыы үлэлииргэ бөҕөх санаалаахпын. Бэҕэһээ Марк Сидорович кэлэн көрөн, санаабытын көтөҕөн барбыта, матырыйаал, тимир өттүнэн туох кыалларынан барытынан хааччыйар, – диир кини.
Мин улуу Кыайыы 75 сылын бэлиэтээһиҥҥэ саҥа оҥоһуллар Эйэ скверигэр, болуоссаппытыгар Захар Егорович тааҥкатын үрдүттэн түспэккэ булумахтана сылдьар оҕолору харахпар ойуулаан көрөбүн… уонна ол аттыгар мичээрдии турар Сахаар барахсаны, кини илиитин ыга тутан махтал тылларын этэр Марк Сидоровиһы. Үчүгэй да буолуо кинилэргэ, ыччаппытыгар, барыбытыгар – бу Сахаар үйэлээх, күндү бэлэҕэ. Эһиил ыам ыйын 4-гэр Сахаар сыбаарсыктаабыта 50 сылын туолар, бэйэтэ бэлиэ күн.
Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Горнай оройуонуттан кыттыбыт 886 хорсун буойуннар истэриттэн, танкистар эмиэ бааллара ээ. Ол иһин кимнээх эрэ, ити тааҥканы үс бойобуой наҕараадалаах, өстөөҕү утары харса-хабыра суох киирсибит, түөрт тааҥкатын уматтардар, эт-тирии сэймэктэннэр да, кыргыһыы хонуутуттан туораабатах Петр Михайлович Федоров ыытан иһэр курдук санаан ылыахтара…
Ол күн үөрүү-көтүү, Кыайыы-хотуу аргыстаах, кыргыһыы хонуутугар охтубут буойуннар, кэлин эйэлээх олоҕу тутуспут бүгүн биһиги ортобутугар суох бэтэрээннэри ахтан-санаан, харах да уулаах ааһыа.
Оттон сарсыныгар Сахаар биир дойдулаахтарыгар үтүө баҕатынан, сүрэҕин сылааһынан оҥоро, мунньа сылдьар эргэ массыыналарын хаһыспытынан барыа. Билигин кини оннук 12 массыынаны, 5 матасыыкылы ханнык баҕарар быыстапкаҕа туруорарга сүүрдэн илдьэр кыахтаах. 2021 сылга ыытыллыахтаах Манчаары оонньууларыгар Саха сирин бар дьонугар көрдөрөр, соһутар, Горнай мындыр дьонун ааттатар ыра санаалаах.
Билигин 7 массыынаны араас улуустартан, куораттан тиэйэн аҕалан, тиэргэнигэр мунньа сытар. Мин көрдөхпүнэ олох көҥдөй көхсүлэрэ эрэ баар курдук, сорохторо кузовын алын өттүлэрэ тэстэн, дьөллөн анныттан от үүнэн тахсыбыта кытта кэлсибиттэр. Дьэ маны барытын бэйэтэ собуоттанар, сүүрэр гына оҥоруохха диэтэххэ, хайдахтаах курдук сыралаах үлэ күүтэрэ буолуой, биһиги Сахаардаахпытын?! Үгүстэрин хастыы эмэ массыынаттан хомуйан таҥар. Сэдэх өттүн, ханна да суоҕун, интернет ситимин нөҥүө киин куораттартан сакаастаан аҕалтарар. Дьэ итиннэ барытыгар төһөлөөх үп-харчы ороскуоттанара буолуой?
Сахаар күлэ-оонньуу Духуобунас киинигэр буолбут көрсүһүүгэ эппитин өйдөөн кэлэбин: «Кэргэним Любовь Петровна аһатыа дии-дии биэнсийэбин, үлэлээн булбуппун барытын ити эргэ массыыналары, араас деталларын атыылаһарга, оҥорорго ыытан иһэбин ээ”, – диэт, аттыгар олорор кэргэнин диэки мичээрдээн кэбиспитэ, иллээх-эйэлээх, өйдөһөр-өйөнсөр дьоллоох дьиэ кэргэн сылаас тыынынан, биһигини имэрийэн ылбыта.
Мин Сахаар бу дьарыгын олус сэҥээрэр ССРС култууратын туйгуна, тааҥка бааҕар майгынныыры аҕалан биэрбит К.Д.Мартыновы көрсөн кэпсэппиппэр санаатын үллэһиннэ:
– Дьэ, Сахаардаах туруна аҕай сылдьаллар. Сотору-сотору кэлэн көрөбүн. Үлэһиттэрин сөҕөбүн, элбэх быһаарыыта суох эттэххэ, улуу дьыаланы оҥороллор. Хайаан да ити тааҥката оҥоһуллуо, былыргы тиэхиньикэлэр коллекцията элбээн, музей тэрийиэхтэрэ диэн олох эрэллээхпин. Салалта да өйүүр. Билигин сирин быһаараллара буоллар диибин. Быйыл тааҥкатын бүтэрдэҕинэ уурар сирэ суох, аны саас кырааскалаан баран биирдэ болуоссакка илдьиэхтээхтэр.
Ол музейын тэрийэригэр үтүмэн үп ирдэнэр. Биһиги Сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр тааҥкабай сэриилэргэ сулууспалаабыттар кыттыһан, махталбыт бэлиэтин Сахаарга үбүнэн көмөлөспүт киһи диэн, доҕотторбор этии киллэрээри сылдьабын. Туора туруохтара суоҕа дии саныыбын. Бары да постамеҥҥа турбут Т-34 тааҥка аттынан аастарбыт эрэ, эдэр-сэнэх саастарбытын, ол ааспыт сылларга Сэбиэскэй Союз эрэллээх саллааттара, тимир куйахтара этибит диэн ахтан-санаан ааһыахпыт, сиэннэрбитигэр кэпсиэхпит буоллаҕа.
Кырдьык да, Кирилл Дмитриевичтаах курдук, сырдык ыра санаалаах, олус кэскиллээх дьыаланан дьарыктанар, биһиги историябытын умнубаппытыгар, көрө-билэ сылдьарбытыгар кыһаллар энтузиаст, улууспут дьиҥнээх патриота Захар Егорович Павлов үтүө дьыалата олоххо киирэрин сэҥээрээччилэр, ким туох кыахтааҕынан көмөтө оҥоруоҕуҥ диэн, бу хаһыат нөҥүө этии киллэрэбин.
Ким онно сөбүлэһэр харчынан көмөҕүтүн, сбербааҥҥа сыһыарыылаах 8 924 769 18 78 нүөмэрдээх телефон нөҥүө Павлов Захар Егорович аатыгар ыытыаххытын сөп.
Мин горнайдар өрүү көрө сылдьаары, болуоссакка туруораары тааҥка оҥороллорун туһунан, биир идэлээхпэр кэпсээбиппэр кини “Эһиэхэ ол сэрии саҕана танкист баар этэ дуо?” диэн соччо сэҥээрбэтэҕин биллэрбитэ. Дьэ, бааллар этэ доҕоттоор, оччотооҕу да сахалартан тааҥканан хорсуннук кыргыспыт Горнай чулуу уолаттара. Эһиги мантан аллара, түөрт төгүл тааҥкаҕа умайан, тыыннаах ордубут саллаат ахтыытын, сөҕө-махтайа ааҕыаххыт:
– Т-34 тааҥка механик-водителэ, техническэй сулууспа старшината буолбутум. 1943 с. атырдьах ыйыгар Прибалтийскай фроҥҥа 10-с гвардейскай танковай корпус 186-с биригээдэтигэр Т-34 тааҥкаҕа механик-водителинэн сылдьан сэриилэспитим. Латвияҕа Валмиера куораты ылыыга кыттыбытым. Өстөөх манна тааҥкабытын умаппыта. Экипааһым икки киһитэ өлбүтэ.
Рига куораты босхолооһуҥҥа иккис тааҥкабыт умайбыта, этэҥҥэ тыыннаах ордубуппут. Риганы босхолооһуҥҥа Кыһыл Сулус уордьанынан наҕараадаламмытым.
Литва сирин өстөөхтөртөн ыраастааһыҥҥа үһүс тааҥкам умайбыта. Салгыы Кенигсберг куораты босхолуур иһин хааннаах хапсыһыыга, төрдүс тааҥкабын уматтарбытым. Мин уонна хамандыырым контузия ылан госпитальга ыытыллыбыппыт. Бу кыргыһыыга көрдөрбүт хорсун быһыым иһин, Аҕа дойду сэриитин 2-с степеннээх уордьанынан наҕараадаламмытым. Хомойуох иһин, сэрии алдьархайдаах быһылааннарагыр тэптэрэн, бу уордьаннарбын илиибэр туппатаҕым.
Сэрии кыттыылааҕа партийнай үлэһит, учуутал Петр Михайлович Федоров «Уоттаах сэрии сылларыгар» кинигэҕэ киирбит ахтыытыттан.
Билигин кини кыыһа Н.П.Федорова Дьокуускайга олорор горнайдар түмсүүлэрин салайааччыта, бу аҕата аҕалсыбыт эйэлээх олоҕор улууһа сайдарын туһугар, күннэтэ ис сүрэҕиттэн баҕаран туран кыһалларыгар, нэһилиэнньэ, салалта олус махтанар.
Василий Алексеев, ulus.media
