Дьөһөгөй Айыы оҕото – саха
сылгыта – норуоппут иитиллэн
кэлбит барҕа баайа, аныгы кэмҥэ
иннигэр тутар киэн туттуута
(А.Е. Артемьев).
Кырдьык даҕаны, былыр-былыргыттан саха киһитин миинэр миҥэтэ, көлүйэр көлөтө, доҕоро сылгы буоллаҕа. Өбүгэлэрбит аттарын мииннилэр да ханна баҕар тиийэллэрэ, ханнык баҕар ыарахан үлэни үмүрүтэллэрэ. Саха киһитин олорор ыыра, бас билэр сирэ – сылгыта аһыыр, хаһар сиринэн ааҕыллар дииллэр. Төһөнөн элбэх сылгы, төһө киэн сиринэн сылдьан аһыыр – ол барыта хаһаайыннаах, иччилээх сир диэн этэллэр. Табалар өссө киэн сиринэн сылдьаллар эбит. Ол иһин Саха сирэ улахан, сылгылаах, табалаах буолан...
Ким баҕарар сылгыһыт буолар кыаҕа суох дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, бу идэ буолбатах, бу киһи анала. Дьоруойум олоҕун улахан аҥаарын дьөһөгөй оҕотун таҥара курдук ытыктаан, харыстаан көрүүгэ-истиигэ анаабыт үтүөкэн үлэһит киһи буолар. Кини талыы талба Таатта улууһуттан силис тардыылаах Григорий Николаевич Неустроев диэн. Кэрэ айылҕалаах, уус дьонноох Баайаҕа сиригэр биһигин ыйаан, ыал буолан, түөрт оҕону күн сирин көрдөрөн, сирдээҕи аналын толорбут толору дьоллоох киһи. Билигин оҕолоро улаатан аны сиэттэр минньигэс мичээрдэринэн күнэ-дьыла саҕыллар, сыспай сиэллээх кистиир саҥатыттан дууһата манньыйар.
Григорий Николаевич үйэтин тухары сылгыһытынан үлэлээн кэллэ. 2000 сыллар саҕаланыыта оскуола оҕолоругар аналлаах “Чөкчөлөй” диэн лааҕыры үлэлэппитэ. Манна оҕолор субай сүөһүнү, сылгылары көрөн сайыҥҥы сынньалаҥнарын туһалаахтык атаараллара. Онтон дэриэбинэҕэ үлэ суох буолан, Григорий Николаевич сылгыларын сиэппитинэн куоракка көһөн кэлэргэ күһэллэр. Манна Петр Сергеевич Кондаков диэн киһини көрсөн, кини үлэ, олорор сир булан биэрэн сүрдээҕин көмөлөһөр. Оннук күн бүгүнүгэр диэри күүс-көмө, сүбэ-ама буола сылдьар. Ол саҕана уолаттара устудьуон этилэр. Үөрэхтэрин быыһыгар аҕаларыгар көмөлөһөн пааркаҕа оҕолору атынан хатааһылатан харчылаһаллара. Оннук ыһыахтары кэрийэ сылдьан үлэлииллэрэ.
Григорий Николаевич 2006 сылтан күн бүгүнүгэр диэри Үс Хатыҥҥа харабылынан үлэлиир. Киниэхэ Антонида Николаевна Корякина улахан көмөнү оҥорбута. Куоракка кэлэн олохтоохтук оҥостон баран, сыыйа-баайа сылгытын ахсаанын элбэтэн, 2017 сыллаахха “Кымыс” диэн дьоҕус бааһынай, фермерскэй хаһаайыстыба тэриммитэ. Киниэхэ орто уола Петр уонна кыра уола Николай күүс-көмө буолаллар. Ону таһынан, Петр кэргэнинээн дьоҕус ас маҕаһыынын үлэлэтэллэр. Оттон улахан уола Дмитрий Уус Тааттаҕа олорор, уһуйааҥҥа оробуочайынан үлэлиир уонна бэйэтин сылгыларын көрөр-истэр. Инньэ гынан, үс уола үһүөн аҕаларын туйаҕын хатаран сыспай сиэллээххэ чугас буола улааппыттара, аҕа киһи ситиһиитэ буоллаҕа эбээт. Оттон аҕатын сүрэҕин манньытар соҕотох кыыһа Сашенька мэдиссиинэ киинигэр сиэстэрэнэн үлэлиир.
Дьоруойум эдэр эрдэҕиттэн биэни ыырын олус сөбүлүүр эбит. Билигин кыһыннары сэттэ биэни ыыр. Үүтүн куруук ылар дьонноругар атыылыыллар. Ону таһынан, аймахтарыгар, доҕотторугар бэрсэллэр. Былырыын уонна быйыл “Кымыс айыы утаҕа” диэн бэстибээлгэ кыттан “Саха сиригэр кымыһы сайыннарыыга кылаатын иһин”диэн сэртипикээтинэн наҕараадаламмыт. Ону таһынан, сыл аайы Туймаада Ыһыаҕын аһыллыытыгар сылгыларын кытта кытталлар. Бу соторутааҕыта буолан ааспыт “Дьөһөгөй оҕолоро айыы аартыгынан” диэн тойоттор атынан хаамыыларыгар алта сылгыларын кытыннарбыттар. Былырыын хас да сылгылара уонна кулунчуктара “Дыгын” киинэҕэ уһуллан тураллар.
Григорий Николаевич хаһаайыстыбатыгар уолаттарын таһынан икки үлэһиттээх. Александр Попов диэн кини хараҕын далыгар улааппыт уол. Оҕолорун кытта бииргэ оонньообут, “Чөкчөлөй” лааҕырга сылдьан сыспай сиэллээҕи көрүү-истии кистэлэҥэр үөрэммит, уһуйуллубут биир тутаах үлэһиттэрэ буолар. Оттон Иван Никифоров аймахтара уол. Кини эмиэ кыра эрдэҕиттэн тэҥҥэ сылдьыһан илии-атах буолан көмөлөспүт, элбэххэ үөрэммит дьоҕурдаах эдэр сылгыһыт диэн киэн тутта кэпсиир.
Григорий Николаевич дьоҕус хаһаайыстыбата саҥа үлэлээн эрэр буолан, биллэн турар, кэккэ кыһалҕалар бааллар. Холобур, тиэхиньикэ тиийбэтэ атахтыыр эбит. Билигин икки кыра кытай тыраахтарынан үлэлии сылдьаллар. Онон оттууллар уонна былыргылыы атынан мунньаллар эбит. Икки сыл Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин нөҥүө “Саҕалааччы фермер” диэн граҥҥа кыттан көрбүттэр да маппыттар. Инньэ гынан, быйыл эмиэ кыттар санаалаахтар. Ол курдук, туох баарынан, бэйэлэрин күүстэринэн үлэлии-хамныы сылдьар үлэһит дьон. Бырааттара көмөлөһөн абырыыллар эбит. Владиан, Вадим, Валентин уонна Уйбаанчык быйыл эмиэ оттоһо сылдьаллар.
Инникитин сылгы баазата туттубут киһи диэн баҕа санаалаахтар. Хомойуох иһин сирдэрэ суох буолан, ону ситиһээри сүүрэллэр эбит да кыалла илик. Билигин сир боппуруоһа олус уустугурда диэн дьоруойум этэр. Ону таһынан, атын дойдуттан кэлбит туристарга, ыалдьыттарга саха сылгытын хайдах иитэри, кымыһы хайдах оҥорору көрдөрөр этнокомплекс туттуохтарын баҕараллар. Этэргэ дылы, Москуба куорат биирдэ тутуллубатаҕа, онон кэлин барыта баар буолуоҕа диэн эрэллэрэ күүстээх. Саамай сүрүнэ санааны түһэрбэккэ үлэлиэххэ-хамсыахха эрэ наада дииллэр. Этэҥҥэ сырыттахха үлэлииргэ баҕа уонна кыах баар диэн дьоруойум кэпсээнин түмүктүүр. Түгэнинэн туһанан Петр Сергеевич Кондаковка, Антонида Николаевна Корякинаҕа, “Сахаплемобъединение” тэрилтэ генеральнай дириэктэринэн үлэлээбит Степан Степанович Охлопковка уонна бырааттарыгар улахан махталын тиэрдэр.
Венера ОХЛОПКОВА
