Дьокуускай куорат мээринэн үлэлии олорор С.В. Авксентьева дуоһунаһыгар үлэлээбитэ аны аҕыйах хонугунан биир сылын туолуо. Дьоммор-сэргэбэр, ааҕааччыларбар “Сардаана... кини кимий?” диэн боростуой, судургу ыйытыктаах Сардаана Владимировналыын көрсө, кэпсэтэ үлэлиир сиригэр бара сырыттым. Кэпсэтии дьиэ иһинээҕи быһыыга-майгыга барыа диэн санааттан, кинини кытта көрсүһэрбиттэн ончу долгуйбатым. Үлэни-хамнаһы таарыйбакка туран, оҕо сааһын, учууталларын, удьуор-утумун, кэрэ эйгэни таарыйдыбыт. Чэ, ол туһунан саас-сааһынан...
13 көлүөнэҕэ тиийэ удьуору билии
Бастатан туран, дьон уоһуттан түспэт буолбут “Сардаана” диэн ааккын төрөппүттэриҥ эйиэхэ хайдах иҥэрбиттэрэй? Оччолорго, 60-с сылларга сахалыы ааты биэрии наһаа тэнийбэтэх буолуохтаах.
– Ийэм миигин ыарахан сылдьан аҕабын кытта Грузияҕа авиационнай байыаннай городуокка олорбуттар. Аҕам каадырабай байыаннай буолан авиацияҕа сулууспалыыра. Ийэм дойдутугар -- Чурапчыга -- оҕолоно кэлэр.
Сардаана сибэкки саамай тыллан турар кэмигэр, от ыйын 2 күнүгэр, Чурапчыга күн сирин көрбүтүм. Аҕам уонна кини бииргэ үөрэммит доҕотторо сардаана сибэккини хомуйан аҕалбыттар. Тыаҕа оччолорго, билиҥҥи курдук, сибэкки букета атыыламмат буоллаҕа. Ийэм онтон астынан, үөрэн, аҕабыныын миигин Сардаана диэн ааттаабыттар. Сардаана сибэкки курдук кырасыабай буолуо дии санаабыттара буолуо (күлэр). Биир ый буолбутум кэннэ Грузияҕа төттөрү илдьэ барбыттара.
Төрүккүн-уускун хаһыстахха.
– Аҕам -- Ньурба, ийэм -- Чурапчы, эбэм -- Мэҥэ Хаҥалас, эһэм -- Уус Алдан. Онон “хайа улуускунуй?” диэн ыйыттахтарына, сүрдээҕин мунаахсыйааччыбын. Ол эрэн бэйэбин куорат төрүт олохтооҕунан ааҕынабын. Оҕо уһуйааныттан саҕалаан оскуоланы, үрдүк үөрэҕи -- барытын Дьокуускайга үөрэнэн бүтэрбитим. Онон харыс да сири халбарыйбакка, тапталлаах куоратым салгынын тыына, үлэлии-хамсыы сылдьабын. Онтон үөрэбин, киэн туттабын.
Удьуоргун-утумҥун, эбэтэр аныгылыы эттэххэ, “древо семьи” төһө билэҕин?
– Ийэм өттүнэн аймахтарбын үчүгэйдик билэбин 13 көлүөнэҕэ диэри. Кинилэринэн киэн туттабын уонна кинилэр ааттарын түһэн биэрбэтэх киһи диэн саныыбын. Ийэм өттүнэн эһэм Кузьма Захаров Боотуруускай улуус кулубата эбит. 1805 сыллаахха кини сир боппуруостарын Иркутскай суутугар тиийэн туруорсубут.
Ийэбинэн эбэм маҥнайгы тырахтарыыс дьахталлар ахсааннарыгар киирсэр. Сэрии кэнниттэн тырахтарыыс кууруһугар кыргыттары үөрэппиттэр. Эһэм дисэлиис эбит. Ону санаатахпытына, күлсэбит ээ “хомунаалынай хаһаайыстыба удьуордара” эбиппит диэн.
Бииргэ төрөөбүт хаскытый?
– Үс этибит. Балтым 39 саастааҕар сэбиргэхтэтэн соһуччу суох буолбута уонна биир бырааттаахпын.
Оҕо саас, эдэр саас – умнуллубат кэрэ кэм
Орой-мэник оҕо саас түгэниттэн санаан ааһыах эрэ.
– Билигин турар ЗАГС дыбарыаһын миэстэтигэр биир этээстээх 2-с №-дээх мас дьыссаакка сылдьыбытым. Оччолорго дьыссаат барыта нүөмэрдээх, ол эрээри аата-суола суох этилэр. Сарсыарда аайы Ярославскай уулусса устун кыһын салаасканан соһуллан, сайын сатыы дьыссааппар тиийэр буоларым. Сүрдээх кырасыабай көстүүлээх уулусса этэ. Баран иһэн, мас дьиэлэр түннүктэрэ куруһуба курдук кыһыллан оҥоһуллубуттарын сөҕө-махтайа, сэҥээрэ көрөрүм өйбөр-санаабар хатанан хаалбыт. Хомойуох иһин, билигин ол кэрэ көстүүлээх дьиэлэртэн биир да хаалбата. Онон оҕо сааһым кэрэ кэмнэрин санаан, билигин эргэ “Залогы” сүрдээҕин сөбүлээн көрөбүн.
Куораппыт ол кэмнэргэ наһаа кырасыабай этэ. Оччолорго Киров уулуссатынан баран истэххэ, тирэх мастар (тополь) үүнэн тураллара. Бу уулусса сорох сиригэр чуурка тэлгэммит буолара. Өрөбүллэргэ сынньалаҥ пааркатыгар баран иһэн, тирэх мас сэбирдэҕин курдат күнү көрөрбүн наһаа өйдүүбүн. Инньэ гынан Дьокуускайым миэхэ чугас, истиҥ.
Мээрийэ дьиэтэ эн хараҕыҥ далыгар тутуллубут эбит.
– Дьэ, ону өйдүүбүн. Ол иннинэ мас дьиэ турбута, сыыспат буоллахпына, авиакасса этэ. Дьиэни көтүрбүттэригэр, тутуута саҕаланыан иннинэ, ийэбиниин кэлэн субуотунньукка үлэлээбиппит. Ийэм оччолорго Ленин бэрэспиэгэр горисполкомҥа үлэлиирэ. Онон хараҕым ортотугар тутуллан тахсыбыт дьиэ. Оҕо эрдэхпиттэн олорон, улааппыт дьиэм мээрийэ кэтэҕэр турар Курашов уулуссатын 1/1 №-дээх дьиэтэ.
Оччолорго мээрийэ дьиэтэ тутулларыгар хас саастаах этигиний?
– 1976 сыллаахха тутуллубута. Ол аата 6 саастаахпын.
Ханнык оскуолаҕа үөрэммиккиний?
– 2-с №-дээх оскуолаҕа. Оскуола оччолорго сабыс-саҥа тутуллан үлэҕэ киирбит кэмэ этэ.
Туох идэлээххиний?
– СГУ историко-юридическай факультетын устуоруйа учуутала идэтигэр үөрэнэн бүтэрбитим. Оччолорго устуоруктар уонна юристар биир факультекка үөрэнэллэрэ. Онтон иккис үрдүк үөрэхпин судаарыстыбаннай уонна муниципальнай идэҕэ үөрэнэн бүтэрбитим.
Үлэҥ үктэлин хайдах саҕалаабыккыный?
– 23 сааспар мээрийэҕэ саастарын туола илик оҕолору кытта үлэлиир хамыыһыйа эппиэттиир сэкирэтээринэн үлэлии киирбитим. Оччолорго бииргэ үлэлээбит кыргыттарым (иниспиэктэрдэр) билигин полковник буолан ИДьМҥа үлэлии сылдьаллар. Сүрдээх интэриэһинэй үлэ этэ. Күнүстэри-түүннэри ыарахан олохтоох ыаллары кэрийэрбит. Ол үлэлии сылдьан көрбүт ыарахан түгэннэри умнубаппын. Онон билигин кыаммат, ыарахан балаһыанньалаах ыаллары өйдүүбүн, дууһабар чугастык ылынан сыһыаннаһабын.
Билигин кыаммат ыал элбэх, араҥанан арахсыы (расслоение) баар. Былаас уоргана буолан туран, маннык ыалларга туох баар күүспүтүн, болҕомтобутун ууран үлэ хайысхатын ыытыахтаахпыт. Ол инниттэн аҕыйах хонуктааҕыта үп үлэһиттэрин, экэнэмиистэри кытта бииргэ үлэлээн, толкуйдаан кэлэр 2020 сыл тохсунньу 1-кы күнүттэн кыаммат ыалларга (оҕотун ахсааныттан тутулуга суох) 11-с кылаас үөрэнээччилэригэр диэри оптуобуһунан сылдьыыны босхо оҥоруохпут. Бу ылынаары сылдьар уураахпыт элбэх оҕолоохторго эрэ буолбакка, уопсайынан, кыаммат ыалларга барыларыгар туһуланар. Холобур, ийэ соҕотоҕун оҕотун иитэр, хамнаһа тиийбэт буоллаҕына, кини хапсыахтаах. Маннык социальнай хайысхалаах хардыылары кыралаан оҥорон иһиэхпит. Инникитин оскуола оҕолоругар барыларыгар босхо оптуобуһунан сылдьалларын ситиһиэхпит.
Саха саҥатынан саха
Сэбиэскэй кэм оҕотоҕун. Куоракка 70-с, 80-с сылларга сахалыы саҥа соччо иһиллибэт, туттуллубат кэмигэр эн куоракка нуучча тылынан үөрэннэҕиҥ. Билигин иһиттэххэ, икки тылынан дьоҥҥо тиийимтиэ, устар ууну сомоҕолуур курдук саҥараҕын. Төрүөтэ тугуй?
– Дьиҥинэн ыллахха, дьиэбит иһигэр сахалыы эйгэ, кэпсэтии баара. Төрөппүт оҕотун кытта сахалыы кэпсэтэр, саҥарар буоллаҕына, оҕо ону өйдүүр, билэр, төрөөбүт тылын этигэр-хааныгар иҥэринэр.
Мин 5 сааспар диэри төрөппүттэрбин кытта Грузияҕа олорбут буоламмын, бастаан сахалыы саҥарбат этим. Байыаннай городуокка олорон кими кытта сахалыы алтыһыаҥый, суох буоллаҕа. Нууччалыы кэпсэтэн сырыттахпыт.
Дойдубутугар кэлэн баран, Чурапчыга эбэм аахха сайылыы тахсарым. Онно оҕолору кытта оонньоон, кэпсэтэн үчүгэйдик саҥарар-иҥэрэр буолбутум. Оҕо тылы түргэнник ылынар.
Төрөөбүт тылгын үчүгэйдик билэргэр төрөппүттэриҥ олук уурдахтара.
– Биллэн турар, төрөппүттэрбэр махтанабын. 1977 сыллаахха 2-с №-дээх оскуолаҕа эспэримиэнниир кылаастар диэннэр арыллыбыттара. Ол кэмҥэ үөрэх барыта нуучча тылынан барара. Саха тылын омук тылын курдук нэдиэлэҕэ аҕыйах чаас үөрэтэрбит. Бастаан -- саха тылын, онтон улахан кылаастарга тахсан баран саха литэрэтиирэтин үөрэтэр буолбуппут. Онон ааҕарга, суруйарга үөрэнэн, сахабыт тылыттан тэйбэтэхпит.
Саха тылын билиҥҥи туругун туох дии саныыгын?
– Кэнникинэн сахалыы тыллаах киинэ элбээбитэ наһаа үчүгэй. Култуурабыт сүрүн сүөгэйэ-сүмэтэ – тыйаатырбыт. Кыра эрдэхпиттэн Саха тыйаатырыгар сылдьарбын наһаа сөбүлүүбүн. Кырдьаҕас тастыҥ эдьиийим оччолорго Каландаришвили уулуссаҕа турар Саха тыйаатырыгар вахтёрдуур этэ. Түүн соҕотоҕун хоноруттан куттанара. Өрөбүллэргэ дьоммуттан көҥүллэтэн, миигин бэйэтин кытта хонноро илдьэрэ. Онно испэктээк бириэмэтигэр түбэстэхпинэ, сыана кэннигэр туран артыыстар оонньуулларын чугастан көрөр буоларым.
Билигин сахалыы уус-уран баай тыла суохпуттан хомойобун. Онон ол итэҕэһи туоратар инниттэн дьарыктанабын, үөрэнэбин.
Араатардыыр дьоҕуруҥ сөҕүмэр. Айылҕаттан тылга дьоҕурдааххын дуу, эбэтэр аныгы үйэ сиэринэн, “араатар ускуустубатын” үөрэҕин ааспытыҥ дуу?
– Ханна да араатардыыр ускуустубаҕа үөрэммэтэҕим. Бэйэм хайдах, тугу саныырбынан саҥарабын. Дьон истиҥ тылы өйдүүр. Ханнык да “пиарщик, копирайтер” эйиэхэ суруйбут тиэкиһин бэйэҥ ис сүрэххиттэн ылынаҥҥын, дьоҥҥо сатаан тиэрдибэтэххинэ, дьон син биир ылыммат. Оҥоро сатаан, кубулунан, сирэй көрбөх буолан саҥарары дьон сүрдээҕин билэр. Онон, чахчы, дууһаттан тахсар тыл, истиҥ санаа ордук тиийимтиэ буолар.
Оччотугар ханнык тылынан толкуйдаан баран саҥараҕыный?
– Итиннэ улаханнык болҕомтобун уурбаппын. Икки тылынан иитиллибитим сүрдээҕин көмөлөһөр, онон дьоммор, учууталларбар махтанабын.
Ытык дьон алгыһынан кынаттанан
2-с №-дээх оскуолаҕа үөрэппит учууталларыҥ билигин да бааллар, үлэлии сылдьаллар дуу?
– Бааллар. Сорохторо биэнсийэҕэ тахсан бочуоттаах сынньалаҥҥа олороллор. Мин да оскуоланы бүтэрбитим ырааттаҕа. Муусукаҕа 1-кы кылаастан үөрэппит учууталым Нина Дмитриевна Гусевская билиҥҥэ диэри үлэлии сылдьар. Былырыын балаҕан ыйын 1-кы күнүгэр тиийэ сылдьан кинини эҕэрдэлээбитим. Саамай сөбүлүүр, таптыыр учууталым. Оччолорго эдэрэ, кыраһсыабайа да бэрдэ.
Мин үөрэнэр кэммэр Е.И. Евсикова саабыстыыра. Билигин -- куорат Дууматын бэрэссэдээтэлин маҥнайгы солбуйааччыта. Оччолорго оскуолаҕа актыбыыстыырым. Онон Евдокия Ивановна миигин кытта элбэхтик дьарыктаммыта.
Үлэҕэ-хамнаска күүс-көмө буолбут аҕа дьонуҥ туһунан кылгастык тугу этиэҥий?
– Куорат дьаһалтатыгар эдэр исписэлииһинэн киирэн, дьоһун салайааччыларга түбэһэн үлэлээбитим. Салайааччы быһыытынан үүнэн-сайдан тахсарбар кинилэр кырата суох кылааттарын киллэрбиттэрэ.
Оччолорго М.И. Иванова үлэлиирэ. Кини куораттааҕы исполком сэкирэтээринэн, аппараат салайааччытынан үлэлээбитэ. Сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор хамыыһыйаларыгар үлэлиирбэр кини хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ, кытаанах, ирдэбиллээх салайааччы этэ. Миигин элбэхтик хайгыыр, мөҕөр да буолара. Биһиги, эдэр кыргыттар, салыбыраһан, куттанан да биэрэрбит. Итинник кытаанах, ол эрэн истиҥ сыһыан эдэр дьоҥҥо туһаттан атыны аҕалбат, үлэһит быһыытынан иитиллэн тахсалларыгар туһалаах, бэйэтэ туһунан олох оскуолата буоллаҕа. Билигин Мария Иннокентьевналыын сибээспитин быспаппыт. Миигин такайааччы, үөрэтээччи, сүбэлээччи ытык киһим буолар.
Маны тэҥэ А.И. Поисеева, Е.И. Михайлова, А.М. Лыхина бу хамыыһыйа бэрэссэдээтэллэринэн үлэлээбиттэрэ. Онон сүрдээх ирдэбиллээх, үтүө дьон салайыыларынан үлэ оскуолатын ааспытым.
“Сардаана сибэкки долгутар мин дууһабын...”
Эйигин Саха сирин кэрэ сибэккитигэр сардаанаҕа холуубун, ырыа тыла-өһө эйиэхэ анаммыт курдуктар.
– Александр Самсонов – Айыы Уола барахсан ырыата. Олохтон олох эдэр сааһыгар бараахтаабыта. Үгүс дьон-сэргэ сүгүрүйэр, таптыыр ырыаһыта. Ийэтин кытта билсэбин.
Дьахтар киһи быһыытынан таҥна-сапта, тутта-хапта сылдьаргынан дьону бэйэҕэр тардар “изюминкалааххын”. Истиилгин ким оҥорон биэрэрий?
– Көннөрү үлэ күннэригэр бэйэм хайдах сөбүлүүрбүнэн оҥостобун, таҥнабын. Мин санаабар, салайааччы киһи, дьахтар таҥаһа-саба, тас көрүҥэ ураты истииллээх буолбакка, киһи хараҕар быраҕыллыбат сэмэй буолара ордук.
Онтон үөрүүлээх түгэннэргэ, биллэн турар, киһи бэйэтин көрүнүөхтээх. Мин быйыл сайын биллэр модельер Варвара Филиппованы кытта билистим. Ыһыахха кэппит сахалыы таҥаспын барытын кини тикпитэ. Бэйэм анал идэлээх дьону кытта хаһан да мөккүспэт идэлээхпин. Варвара -- ураты толкуйдаах, көрүүлээх киһи, төрүт таҥаһы тигии бэртээхэй маастара.
Сирэйбин-харахпын (макияж) Мария Давыдоваҕа оҥорторбутум хас да сыл буолла. Мария туттара-хаптара түргэн буолан, олус сөбүлүүбүн. Наар ыксыы сылдьар киһи 40-тан тахса мүнүүтэттэн ордук кэмҥэ сатаан олорбоппун.
Онтон таҥаска-сапка ханнык истиили ордороҕунуй –классическай, спортивнай, сахалыы быһыылаах?
– Ордук спортивнай таҥаска-сапка охтобун. Дисиинсэнэн, кроссовканан, путбуолканан, булууһанан сылдьарбын ордоробун. Үлэм хаһаайыстыбаны кытта сибээстээх буолан, маннык таҥнарым миэхэ табыгастаах.
Олоххо чугас, эрэллээх дьүөгэлэрдээххин дуу?
– Оскуола саҕаттан доҕордоһор чугас дьүөгэм – Яна Угарова. Тугу эмэ саарбахтаатахпына, мэлдьи киниттэн ыйытабын, сүбэлэтэбин. Оҕо сааһым доҕоро, дьыссаат саҕаттан сиэттиһэн улааппыт, кардиолог идэлээх Туйаара Нелунова буолар. Маны тэҥэ оскуола, устудьуон эрдэхтэн дьүөгэлэр, бииргэ үлэлии сылдьыбыт табаарыстарым элбэхтэр.
Сардана Владимировна, олоххо төһө боростуойгунуй?
– Наһаа боростуойбун дэммэппин эрээри, син боростуой, судургу буоларга кыһаллабын. Ханна эрэ ааҕан турардаахпын “киһи төһөнөн өйдөөх да, соччонон боростуой буолар” диэн, бу – өй көрдөрүүтэ буоллаҕа (показатель интеллекта).
Сылаас сыһыаны, болҕомтону сыаналыыбын
Дьиэҕэ төһө үчүгэй хаһаайкаҕыный? Сөбүлээн астыыр аһыҥ ырысыабыттан ааҕааччыларгын сүбэлиэҥ буолаарай.
– Билигин үлэбиттэн бириэмэм суох буолан, ортоһуор хаһаайка буоллум (күлэр). Астыыбын, ол эрэн буһарар астарым ырысыаптара түргэн, боростуой соҕус. Хотунум астыыр биир бүлүүдэтин наһаа сөбүлээн астыыбын. Ол -- бэйэ илиитинэн оҥоһуллар лапса уонна ыһаарыламмыт эт. Онно чосунуок, тума арааһа эбиллэр.
Оттон бэйэм сөбүлээн астыыр аһым ырысыаба – күһүҥҥү убаһа этиттэн бөдөҥ куһуоччук эти грильгэ мүөттээн, тума арааһын эбэммин “запеканка” оҥоруута. Кэргэним наһаа сөбүлүүр. Маны сэргэ бэйэ оҥоһуута кэтилиэттэри, буоруһу, кус миинин сөбүлээн астыыбын. Саха дьахтара тугу астыахтааҕын барытын астыыбын.
“Эр киһи дьахтары куртаҕынан сөбүлүүр” диэн этиини төһө сөбүлүү истэҕиний?
– Ити -- туспа бөлүһүөпүйэ буоллаҕа. Бу өйдөбүлгэ күндүлээһин, маанылааһын, ытыктабыллаах, сылаас сыһыан, болҕомто -- барыта киирэр.
Даачалааххыт дуу, төһө бэрт оҕуруотчут буолаҕын?
– Сэттэ сыллааҕыта куораттааҕы икки дьиэбитин атыылаан, куорат таһыгар чааһынай дьиэ атыылаһан көспүппүт. Сүрдээх абыраллаах эбит. Киэһэ дьиэҕэр кэлэн, кэлииккэ аанын арыйдыҥ да олох атын эйгэҕэ киирэн кэлэҕин. Тэпилииссэбэр оҕурсу, болгар биэрэһэ баар. Быйыл помудуору таһырдьа кырыс сиргэ олортум. Урут моркуоп, сүбүөкүлэ олордорум. Билигин бириэмэм тиийбэт буолан олордубаппын. Барытын утарынан сибиэһэйдии сиибит.
“Бладхаунд” боруода ыттаахпын, онтубун кытта бодьуустаһан тахсабын. Барахсаным Дьокуускайга соҕотох. Дьиэбэр кэллим да, үлэм тас эйгэҕэ хаалар. Үлэм докумуоннарын хаһан да дьиэҕэ аҕалбаппын, үлэттэн-хамнастан сынньанабын.
Дьиэ кэргэниҥ туһунан кэпсиэҥ дуу?
– Бэйэм кыыстаахпын. Кэргэним оҕолорунуун холбоон барыта 4 оҕолоохпут. Бакаа биир сиэннээхпит. Кэргэним кыыһа быйыл ыал буолла. Этэҥҥэ буоллаҕына, эбии сиэни кэтэһэбит.
“Сиэн оҕоҕунааҕар минньигэс буолар” дииллэр. Ону туох дии саныыгын?
– Кырдьык, киһи сиэҥҥэ сыһыана атын буолар эбит. Кыыспын кытаанахтык ииппитим. Онтон сиэммин итинник “хааччах иһигэр” иитэрим саарбах. Бэйэлэрэ даҕаны куукула курдук аҕыйахтык аҕалан көрдөрөллөрө буолуо. Сиэним сирэйин көрдүм да, аан дойду барыта тэйэн хаалар курдук буолар. Билигин саҥа сыылла сатыыр.
Иллэҥ кэмҥин хайдах атаараҕын?
– Кэргэмминиин киинэ көрөрбүтүн, Саха, Нуучча тыйаатырдарыгар испэктээккэ сылдьарбытын сөбүлүүбүт. Чугас доҕоттору кытары айылҕаҕа тахсыы, сэһэргэһии – эмиэ бэйэтэ ураты сынньалаҥ. Соторутааҕыта табаарыстарбытын кытта ойуурга тэллэйдии тахсыбыппыт да, матан кэлбиппит. Хата, ол оннугар таарыччы бөх көрөбүт эҥин (күлэр). Күһүҥҥү айылҕа бэйэтэ эмиэ туһунан кистэлэҥнээх кэрэ көстүү буоллаҕа.
Узбекистаҥҥа бара сылдьыбыт эбиккит. Төһө сөбүлээтигит?
– 2016 сыл сэтинньи ыйга Москубанан айаннаан, Ташкент куоракка сөмөлүөтүнэн көтөн тиийбиппит. Ташкентан массыына эттэһэн Самарканд, Бухара, Шахрисабз куораттарынан сылдьыбыппыт. Самарканд эриэккэс, интэриэһинэй куорат эбитин илэ хараххынан көрөн итэҕэйэҕин. Билигин да харахпын саптым да көстөн кэлэр. Былыргы Самарканд куораты үчүгэй баҕайытык чөлүгэр түһэрэн (реставрация) оҥорбуттарын сөҕө көрөҕүн. Үксэ былыргылыы моһуонун тутан олорор. Кыра сылдьан хартыынканан, тэлэбиисэринэн эрэ көрөр Самарканд куорат оччотооҕу көстүүтүн ыһыктыбатах.
Самаркандтан Бухара куоракка тиийбиппит. Төннөн иһэн хайалары уҥуордаан Шахрисабз куоракка (Кашкадарьинскай уобалас) сылдьыбыппыт. Онно эмиэ барыта былыргы тутуулар, пааматынньыктар. Киһи тылынан кыайан тиэрдибэт сөҕүмэр көстүүлэрэ...
Сэтинньи ый буолан, сөрүүнэ, сылааһа, киһи чараастык таҥнан сылдьар кэмэ этэ. Оруобуна холуопак хомуурун кэмигэр түбэспиппит. Астара, эчи, минньигэһии-ин, ыалдьытымсахтарын.
Мин урукку Сэбиэскэй Сойуус өйдөбүлүнэн наһаа “ностальгиялыыбын”. Оччолорго “15 республик – 15 сестер” дии-дии, түбэтиэйкэ кэтэн, бачыыҥка быатынан баттахпытын элбэх гына “косичка” өрүнэ-өрүнэ, узбектыы үҥкүүлүүрбүт, ыллыырбыт. Оҕо сааспыт оннук ааспыта.
“Барытын киһи быһаарар”
Соһуччу соҕус ыйытык буолуо эрээри, бу күннэргэ туохтан ордук үөрдүҥ?
– Соторутааҕыта биири сэҥээрэ, үөрэ иһиттим. Мэҥэ Хаҥаласка эдэр дьон былаастык иһиттэн тротуар билииккэтин оҥорор буолбуттарын. Бу үчүгэйин. Бу маладьыастарын. Толкуйдаан таһаардахтарын көрүҥ! Үлэ миэстэтин таһааран, атахтарыгар туруо этилэр буоллаҕа. Дьокуускай куоракка эмиэ аһыллаллара буоллар, үчүгэй буолуо этэ. “Раздельный сбор мусора” оҥоруохпутун сөп.
Ол туһунан ыстатыйаны биһиги кэрэспэдьиэммит миэстэтигэр баран билсэн, бэлэмнээн ыстатыйа таһаарбыта.
– Хата, ылан ааҕыахха баар эбит.
Дьэ уонна түмүккэ, куорат төрүт олохтооҕо буоларыҥ быһыытынан Дьокуускай куорат уруккутун уонна билиҥҥитин тэҥнээн көрүөҥ дуо?
– Бу кэбиниэккэ ыйанан турар паннонан сыаналаан көрдөххө, уларыйыы баар бөҕө буоллаҕа. Куораппыт сылтан сыл тупсар, сайдар. Муус саарыстыбатын үрдүгэр турар куорат диэтэххэ, сүрдээх сайдыылаах куорат. Урукку куораппыт мөссүөнэ билигин сүрэхпитигэр-быарбытыгар, өйбүтүгэр-санаабытыгар иҥэн хааллаҕа.
“Эргэ Залог” бырайыагы олоххо киллэрэр киһи үчүгэй буолуо этэ. Эмэҕирбит, эргэ дьиэлэри барытын көтүрэн, олохтоохтору саҥа дьиэлэргэ көһөртөөбүт киһи диэн баҕа санаа баар. Аныгы сайдыылаах 21-с үйэҕэ таһырдьа мас туалекка сылдьар диэн сүрдээх хартыына. Ити – сүрүн кыһалҕабыт буолар.
Суол-иис сыыйа-баайа оҥоһуллан иһиэ. Быйыл, холобура, 25 килэмиэтиртэн тахса суолу оҥоробут. Онно да мөҕүллэрбит элбэх – “бытаан да дииллэр, ардах саҕаланна да дэһэллэр”. Чэ, ити сөп. Ону өйдүүбүн. Сылдьарга, айанныырга табыгаһа суох, суол бөҕөтө сабылынна. Дьон түргэнник үчүгэй суолунан айанныахтарын баҕаралларын киһи баалаабат. Ити барыта ааһыаҕа. Билигин кылаабынайа – суолбут өр сылларга сулууспалыырын курдук, хаачыстыбалаахтык оҥоһуллара ирдэнэр.
17-с кыбартаалы көтүрэн, саҥаттан тутууга 40 млрд үп наада. Итинник үп-харчы куорат бүддьүөтүгэр да, өрөспүүбүлүкэҕэ да суох. Ону көмөлөөн, сыыйа олоххо киллэриэхпитин наада.
Сардана Владимировна, истиҥ, иһирэх кэпсэтииҥ иһин махтанабын. Дьоҥҥор-сэргэҕэр маннык өрүү чугас буоларгар баҕарабын.
Саргылаана БАГЫНАНОВА сэһэргэстэ.
