Суруйуу да араастаах. Сороҕор тыл кыайан сааһыламмакка, букатын сатанааччыта суох. Ону “эттээн-сииннээн” биэрэргэ сыра барар. Сороҕор, төттөрүтүн, “күрүөнү нөҥүөлээн”, туохха да батар чинчитэ суох уһун сэһэргэһии буолан хаалар. Ону кыччата сатыыр – эмиэ биир эрэй.
Бу сэһэргэһиим “иккиһэ” буолла. Маҥнай төлөпүөнүнэн эрийэн билсэрбэр кэмчи саҥалаах, тугу да “ээх” диэ суох сэрэх киһи быһыылаах, балаһа кыайан тахсара дуу диэн салла санаабытым. Онтум кумааҕыга баппат уһун сэһэргии буолан хаалла. Кэпсээннээх-ипсээннээх, саҥаран ыла-ыла мүчүк гынан күлэр сэргэх киһи эбит – СӨ үтүөлээх артыыһа Александр Ушницкай.
– Александр, эйигин дьон үксэ дьүһүҥҥүнэн эрэ билэр буолуохтаах. Мин курдук. Кимҥин-туоххун, туох төрүттээх киһи буоларгын бу диэн билбэт эбиппин.
– Уус Алдан Найахытыттан төрүттээхпин. Бииргэ төрөөбүт биэспит. Мин саамай кыраларабын. Мурун бүөтэбин. Ийэм, аҕам иккиэн Найыхы хуоругар ыллаабыттара. Кыра эрдэхпиттэн ырыаҕа бүөбэйдэнэн улааппыт киһибин. Бииргэ төрөөбүттэрим – икки эдьиийим, икки убайым -- эмиэ ыллыыллар. Бары ырыа куттаахпыт диэххэ сөп.
– Эйигиттэн ураты биллэр ырыаһыт буолбуттар бааллар дуу?
– Эдьиийим Мария Баишева Опера уонна балет судаарыстыбаннай тыйаатырын хуоругар ыллыыр. Кэргэнэ – норуодунай артыыс Юрий Баишев.
– Киһи эрэ истэ олоруон курдук, ис-искиттэн сыыйыллан тахсар күүстээх куоластааххын. Ити кимтэн бэриллибит буолуон сөбүй?
– Арааһа, аҕабыттан буолуо. Аҕам – тенор ырыаһыт. Найахы хуора тэриллиэҕиттэн ыллаабыта. Солистаабыта. Бэйэм өр да өр үөрэммитим (күлэр).
– Ол туох үөрэҕин этэҕин?
–Муусука колледжын, Муусука үрдүкү оскуолатын бүтэрбитим. Ол оскуолаҕа уонча сыл үөрэммитим.
– Тоҕо итиччэ уһаттыҥ?
– Оттон... “Арыычча” соҕус буоламмын (күлэр). Чэ, ыарырҕатан дуу, хайдах дуу диэххэ. Оччолорго оҕо буоллахпыт. Олус мэник, үөрэх эҥин диэни ылыммат этибит. Кэлин, өйбүн-төйбүн тутан баран, үөрэх хайаан да наада эбит диэн өйдөөбүтүм. 2001 с. “Туймаадаҕа” киирэбин. 2002 с. хайаан да үрдүк үөрэхтэниэхтээххит диэн сүбэлээн, Муусука үрдүкү оскуолатыгар киирбиппит.Уурайан баран иккис киириибэр үчүгэй педагогка түбэһэн, дьэ аһыллан үөрэммитим. СӨ үтүөлээх артыыһа В.П. Лугинов Свердловскайтан кэлэ сылдьара. Киниэхэ түбэһэн үөрэммитим.
– Бэйэҥ төһө талаһар этигиний? “Үрдүк муусука” эҥин диэҥҥэ.
– Хайа, доҕор, оҕо эрдэхпиттэн баҕа санаам буоллаҕа. Уһуйаантан ыллыыбын. Кып-кыра сылдьан икки кыыһы кытта фортепианоҕа тугу эрэ ыллаан булумахтанарбыт. Бэһис кылаастан байаанынан ыллыыр буолбутум. Кылааһынньыгым Толя Федоровтыын “Тачаанканы” ыллыырбытын өйдүүбүн. Өйдөнөр сааһым кэлэн буолуо, кэлин сыанаҕа тахсыбат буолан хаалбытым. 11 кылааска биирдэ ыллаабытым. Дойдубар этэ. Никииппэр Сэмэнэп “Күннэтэ күүтэбин” ырыатын (күлэр).
– Сонно “былааһы ыла” түстүҥ дуу?
– Хайаабытым эбитэ буолла (күлэр). Оччолорго ырыа үөрэҕэ эҥин суох буоллаҕым. Айылҕа тугу биэрбитинэн, арааһа, маннык ыллыыллар быһыылаах диэн ыллаатаҕым.
– Ыллыырга үөрэх хайаан да наада дуо? Айылҕаттан ананан төрөөбүт ырыаһыкка улахан үөрэх да наадата суох буолуох курдук.
– Оннук ырыаһыттар бааллар эрээри, букатын аҕыйахтар. Тарбахха баттаналлар. Баҕар, миэхэ айылҕаттан бэриллибит таһымым кыайан тиийбэтэҕэ дуу, үөрэх наада. Маҥнай утаа кылаассыка ырыа ис дьиҥин үчүгэйдик өйдөөбөт этим. Аркыастыр тыаһаата да, хараҕым симиллэн барара. Кыра куурустарга “бу арияҕа миигин уһугуннараарыҥ” диэн баран, утуйан хааларым. Хата, сынньанан аҕай турарым. Дьикти баҕайы ээ. Үөрэннэххэ, грамотнай буолар, эбиллэр эбиккин. Сайдаҕын, таһымыҥ үрдүүр.
– Билигин “сайдыым” ханнык таһымыгар сылдьабын дии саныгыыный? Кыахпын барытын туһанным диигин дуу, суох дуу?
– Суох, толору арылла иликпин. Өссө үөрэммит киһи...
– Уонунан сыл үөрэнэн баран, өссө да сөп буола иликкин дуо?
– Суох (күлэр). Өссө да үөрэниэххэ наада. Оччоҕо ханнык баҕарар ырыаны холкутук толорор буолаҕын. Сорох ырыаны олус сөбүлүүгүн, ылынаҕын. Ол эрээри ыллаары гыннаххына, кыайан тахсыбат. Куоласкар кыайан “олорбот”. Күүскэ үлэлиэххэ наада. Сатаммат ырыаны ууран баран, кэлин хат эмиэ ыллаан көрөбүн.
– Дьиэҕэр күнү быһа ыллыы сылдьар киһи быһыылааххын.
– Наһаа да оннук буолбатар, быыс булан ыллыыбын. Биллэн турар, тыйаатырга арияны ыллыыр курдук хаһыытаан доргуччу буолбатах. Киһи да соһуйууһу. Үөһээ нуота манан кэлэр, манан намтыыр эбит диэн үөрэтэбин.
– Кэргэниҥ туох идэлээҕий? Ырыаһыт киһини өйдөөн олордоҕо.
– Медкиин салалтатыгар үлэлиир. Ыллатыахпын олус баҕарабын да, кыккыраччы аккаастанар. Үчүгэй слухтаах. Ансаамбылга ыллаатахпына, куолаһы бэркэ араарар. “Ыллаан иһитиннэр” диибин да, кыбыстан ыллаабат. Кэргэҥҥиттэн хайдах кыбыстыахха сөбүй (күлэр да күлэр).
– Хас сыл бииргэ олордугут?
– Ыраатта. Уонтан тахса сыл буолла. Ыллыырга үөрэттэриэхпин баҕарабын. Билэр үчүгэй ырыаһыттарбын этитэлиибин. “Билбэт киһибэр үөрэниэм этэ” диир. Миэхэ биирдэ эмэ нуотаны иһитиннэрэ иликпин. Ырыа чааһыгар киирдэхпитинэ, букатын иннин биэрбэт. Онтон мөккүһэн да ылааччыбыт (күлэр). Оннук киһи ээ, мин кэргэним.
– Тоҕо ыллата сатаатыҥ. Дьиэ кэргэҥҥэ биир да үчүгэй ырыаһыт баара сөп буолбатах дуо?
– Саас ылан барыа. Үбүлүөйдэр эҥин саҕаланыахтара. Кэргэнниилэр тахсан үчүгэй баҕайытык ыллыыллар. Оннук ыллаабыт киһи (күлэр).
– Маҥнай билсибиккитин кэпсээ эрэ.
– Кылааһынньыгым кэргэнин балтын сыбаайбата Амма Абаҕатыгар буолбута. “Туймаадаҕа” ыллыыр кэмим, “дабаай, барыс” диэтэ. Успуорт саалатыгар буолбута. Сайын. Ип-итии күн этэ. Кини чэй таһааччынан сылдьыбыта. Мин итииргээн, уу чоккурас буолан олоробун. Ол үрдүнэн кинини кытта билсээри, ип-итии чэйи ис да ис. Ол күнү быһа тура үүттээх итии чэйи иһэн тахсыбытым. Үчүгэй кэмнэр этэ.
– Кыыс эрэ элбэх. Тоҕо чопчу кинини талан ыллыҥ?
– Аналгын көрүстэххинэ, “бу миэнэ” диэн сэрэйэн билэр эбиккин. Уонтан тахса сыл быр бааччы олорон кэллибит. Маҥнай утаа, майгыбытын, хараахтарбытын билсэр кэммитигэр, барыларыгар курдук кыра мөккүөр баара. Билигин бэйэ-бэйэбитигэр үөрэнэн хаалбыппыт.
– Урут хомуур кэнсиэрдэргэ көстөн ааһарыҥ. Билигин тоҕо эрэ им-ньим сылдьаҕын.
– Ыҥырбаттар. Оннук эмиэ буолуон сөп (күлэр). Миэхэ этиилээх таҕыстахтарына, “сөп” дуу, “суох” диэм этэ буоллаҕа. Баҕар, били этэллэрин курдук, “сулустаах чааһым” ааспыта буолуо. Саҥа ырыа тахсыан наада. Ити наһаа ыарахан ээ, саҥа ырыа диэн.
– Саҥа ырыа диэ... Эн, уопсайынан, хас ырыалааххыный?
– Олох аҕыйах. Тарбахха баттаан ааҕыахха сөп. “Сибэккилэр түһүүллэр”, “Ийэҕэ махтал”, “Доҕоруом, дабай күөх сыырдаргын”, “Умнуллубат кустук”, биирдэ эмэ “Ыраас тапталы” толорооччубун.
– Уонна Дьөгүөрэптэр “Мунчаарыылара”...
– Ити ырыаны хайдах эрэ кыайбакка сылдьабын. Тугун эрэ таппатым. Дьиҥэ, олус үчүгэй ырыа ээ. Бэйэм да ыллыахпын наһаа баҕарабын. Ис хоһоонун кыайан тиэрдибэппин дуу, хайдах дуу...
– Бэйэҥ ырыа айбат эбиккин.
– Миэхэ олох сыстыбатах. Хоһоон да киирбэт, матыып да тахсыбат. Айыллыбыт ырыалары толоробун. Бэйэм айарым эбитэ буоллар, бэрт буолуо этэ.
– “Ахтылҕаны” ис-иһиттэн олус аһыллан толорор дии саныыбын. Тус олоҕор сыһыаннаах быһыылаах диибин ээ.
– Суох. Тус олохпор сыһыана суох эрээри, киһини ытатар-ыллатар ырыа.
– Ырыаттан ытаабыт түгэннээххин дуу?
– Бу саас, ийэм суох буолбутун кэннэ, ыллыы туран хараҕым уута тахсан ыксаппыта. Туттуммутум. Дьиҥэ, оннук уйана суох киһибин. Уонна оттон эр киһи буолан баран, сыанаҕа ытыы турарым, хайа, олуонатык көстөөрөй. Саха эр киһитин майгытыгар барсыбат.
– Ыал кырата, ийэҥ мааныта эбитиҥ буолуо?
–Ийэбэр сыстаҕас, олус атаах этим. Дьонум сааһыран баран төрөппүттэрэ. Ийэм 75 сааһын туолуохтааҕа. Аҕам быйыл сайын 80 туолар.
– “Туймаадаҕа” хас сыл ыллаатыҥ?
– 2001 с. үлэҕэ киирбитим. Ол кэннэ уурайа сылдьан баран эмиэ иккиһин киирбитим. Филармонияҕа эмиэ кылгас кэмҥэ үлэлии сылдьыбытым. Былырыын “Туймаадабар” төннүбүтүм.
– Тоҕо “көһө” сылдьаҕыный?
– Билбэтим ээ, оннубун үчүгэйдик була иликпин быһыылаах.
– Эр киһи 40 сааһыгар өйүн тутар, оннун булар дииллэр.
– Дьэ, оччоҕо мантан инньэ наллаан булунар инибин (күлэр).
– Эстрада ырыата уонна кылаассыка ырыа букатын туспа кытыллар буоллаҕа.
– Оннук. Тыйаатырга да ыллыыр үчүгэй этэ. Туох да диэбэппин. 2008 с. Гаврил Николаевтыын “прослушиваниены” ааһан үлэҕэ киирбиппит. Ганя Юрий Баишевтыын Италияҕа үөрэнэ баран хаалбыта. Чэ, ити да гыннар миигин улахан баартыйаҕа таһаарбатахтара. Ситэ илик кэмим этэ. “Туймаадаҕа” төннөн кэлбитим. Онтон, дьэ, ситтим диэммин, аны төттөрү тыйаатырбар барбытым. Сүрүн баартыйаны аҕыйаҕы ыллаабытым. Онтон эмиэ “Туймаадабар” кэлбитим. “Туймаадабыттан” уурайан, үс сыл “көҥүл боотурдуу” сылдьыбытым (күлэр).
– Биир сиргэ түптээн олорбот, “көтө” сылдьар киһи быһыылааххын.
– Хайдаҕа эбитэ буолла, дьэ...
– Ити “көтө” сылдьан төһө хамнаһы аахсаҕыный?
– Бу эйгэҕэ баҕалаах эрэ киһи үлэлиир. Хамнаспыт куорат таһымыгар кыра диэххэ сөп.
– Эн “үрдүк муусуканы” эккирэппэккэ эрэ, эстраднай, попсовай ырыаларынан талбыт “эриэйтиҥҥэ” сылдьар ырыаһыт буолуоххун сөп этэ.
– Оннук санаа киирбэтэҕэ. Бытаан ырыалары толорорбун ордоробун. Истиилим оннук. Түргэн ырыа миэхэ кыайан тахсыбат курдук. Үҥкүүлээн эҥин хамсаммаппын, илиим-атаҕым бааллан хаалар. Кылаассыкаҕа түргэн ырыаны ыллыахха сөп. Биир сиргэ туран ыллыыгын. Тэтимҥэ, хамсанарга үөрэниэххэ сөп эрээри, бэйэм баҕарбаппын. Миэнэ буолбатах.
– Оччоҕо наҕыл, холку киһигин буолуоҥ.
– Эриэскэй киһибин. Биир сиргэ сатаан олорбоппун. Оргуйан туруохпун сөп. Оннук түргэнник уоскуйабын. Сатаан албыннаспаппын. Дьонтон көрдөһөрбүн эҥин сөбүлээбэппин.Аны туран, өсөһүм киирдэҕинэ, олус өһөспүн. Олус азартаах киһибин. Барытыгар. Туохха эмэ кучуйан кэбистилэр да -- бүттэ. Умса-төннө түһэбин. Бултан букатын салгыбаппын. Көҥүл баара буоллар, сайыннары-кыһыннары булка сытыам этэ.
– Азартаах буоллаххына, сонумсаҕыҥ буолуо.
– Оннук быһыылаах (күлэр).
– Таптал чааһыгар эмиэ оннугуҥ дуу?
– Суох-суох! Биир киһини таптаатым да, ол киһибэр эрэллээхпин.
– Гаврил Николаевы кытта атастыы этигит дуо?
– 1997 с. муусука училищетыгар киирбиппит. Маҥнай утаа элбэх саҥата-иҥэтэ суох, бэйэтэ бэйэтигэр бүгэн сылдьара. Улам билсэн-көрсөн атастыы буолбуппут. 2001 с. “Туймаадаҕа” кэлэрбэр баара. Онтон тыйаатырга эмиэ бииргэ үлэлии сылдьыбыппыт. Ганя айылҕатынан олус күүстээх ырыаһыт этэ. Чахчы, чаҕылхайа...
– Сыһыаҥҥытыгар уустук кэмнэр кэлэ сылдьыбытахтара дуо?
– Суох. Киһи быһыытынан холкута, сэмэйэ сыттаҕа. Конкуренция баара дуу диэн ыйытаары гынныҥ быһыылаах. Суоҕа. Биһиги чаҕылхай киһини батыһа сылдьыбыппыт.
– Эбии туох дьарыктааххыный?
– Ыллыыбын уонна бултуубун. Бүттэ.
– Дьиэ кэргэҥҥэр туһаҥ – ити?
– (Күлэр). Сайынын тыаҕа тахсан оттуубун. Соҕуруу дойдулары эҥин букатын ахсарбаппын. Баҕарбаппын даҕаны, таласпаппын даҕаны. Дойдубар баран үүтээҥҥэ уу чуумпуга сытарым ордук. Кэргэним сыл аайы соҕуруу барыахха диэн хаайар.
– Бу ыллаабыт сылларым тухары тугу эрэ мүччү тутан кэбистим дии саныыгын дуу?
– “Көҥүл боотурдуу” сылдьыбыт кэмнэрбин этиэххэ сөп. Онно букатын ыһыллан, мунан хаалбытым. Киэҥ эйгэҕэ сылдьыбыт киһи кимиэхэ да наадата суох курдук буолан хаалбытым. Тыаҕа тахсаары үлэ эҥин көрдөнө сылдьыбытым. Билигин өйдөөтөхпүнэ, арааһа, айар кириисис кэлэн барбыт быһыылаах.
– Попса ырыаһыт буолуоххун баҕарбаккын дуо?
– Суох. Маннык ыллыы сылдьыбытым ордук. Наһаа үчүгэй. “Отдушина”. “Туймаадаҕа” бары таҕыстахпытына, 9 уол буолабыт. Букатын намыһах, үрдүк куоластар бааллар. Холбоон кэбистэххэ, куолас оонньоон, чаҕылхайдык иһиллэр. Оһуобай күүс. Соҕотох ыллаатаххына, ону суохтуур, ахтар эбиккин.
– Александр, кэлэн сэһэргэспиккэр махтанабын!
Сэһэргэстэ Диана КЛЕПАНДИНА.
