Бүлүү улууһун Дьөккөнүгэр бырааттыы Иван, Сидор Ионовтар тыа хаһаайыстыбатынан өр сылларга утумнаахтык дьарыктанан, хороҕор муостааҕы дэлэйдик иитэн олороллор. Соторутааҕыта Дьөккөҥҥө таарыйбычча, Ионовтар ынах сүөһүнү иитэн, сайыннары-кыһыннары үрүҥ илгэни үрүлүтэр сайылыктарыгар сылдьан аастым.
Ионовтар базалара Бүлүү суолун аттыгар турар буолан, тимир көлөлөрө алдьаммыт дьон, хайаан да таарыйан, итии чэй иһэн, массыыналарын өрөмүөннэнэн, көрүнэн ааһаллара чуолкай. Ионовтар да ону утарбаттар. «Ыксаабыт дьон бары сылдьан ааһаллар. Суолга быстарбыттарга, төһө кыалларынан, туох сатанарынан, көмөлөһөбүт”, -- дииллэр.
Хотону саҥа оборудованиенан саҥардыы
– Бу 100-тэн тахса ынахха аналлаах хотону 2012 сыллаахха «Сахабазальт” тэрилтэтэ тутан үлэҕэ киллэрбитэ. Мин быйыл дьиэ кэргэн граныгар кыттан, 1,5 мөл. солк. ылан, Новосибирскайтан хотонтон ынах сааҕын таһаарары, ынах ыыр уонна сүөһүлэр муннуларыгар диэри ууну тиэрдэр анал оборудованиелары атыылаһан аҕалтаран туруортардым. Новосибирскайтан икки исписэлиис кэлэн, икки нэдиэлэ иһигэр таҥан туруоран үлэлэтэн бардылар. Билиҥҥиттэн этэҥҥэ үлэлииллэр, -- диэн Сидор Ионович ол оборудованиеларын көрдөрө-көрдөрө, киэн туттубуттуу кэпсиир. -- Ити исписэлиистэр быйыл Кэбээйи улууһун Батамайыгар уонна Ленскэйгэ эмиэ маннык оборудованиелары таҥан туруорбуттар эбит. Онон Саха сирин эрдэттэн билбиттэр.
Саҥа оборудованиеларгыт хайдахтарый? Хас ынахтааххытый, быйыл хас туонна үүтү туттардыгыт?
– Ынаҕы ыыр оборудованиеларбыт абырыыһылар. Адьас астынан аҕай сылдьабыт. Аппараат көмөтүнэн ыаныллыбыт үүт тута анал ситим устун тиийэн сойутар оборудованиеҕа кутуллар. Ол анал иһиппит 1 туонна кээмэйдээх. Үүппүтүн сойутан баран, салгыы Дьөккөнөөҕү «Уйгу” СХПК-ҕа илдьэн туттарабыт. Эһиил үүт таһарга аналлаах тимир көлө атыылаһыахпыт.
100 ынах баар буолан, 25-тии төбөҕө араартаан, түөрт ыаччы үлэлиир. Кинилэр төһө лиитирэ үүтү ыы тураллара ити көмпүүтэр көмөтүнэн барыта ааҕыллан учуоттаныллар. Билигин тоҕус ынаҕы ыыбыт. Сотору төрөөн саҕалыахтара. Ол курдук, кыһын төрүүр эрэсиимҥэ анаан-минээн көһөрбүппүт.
Убайым Уйбаан Ионович 56 ынахтаах, миэнэ -- 56, ол аата холбоон 112 ыанар ынахтаахпыт. Мин ИП Ионов диэммин, убайым Уйбаан бааһынай хаһаайыстыба быһыытынан пиэрмэрдиир. Бастаан утаа убайбын кытта үлэлээбитим. Онтон 2015 сыллаахха арахсан, туспа иккис хотону тутан, идэһэҕэ аналлаах сүөһүнү иитиинэн дьарыктаммытым. Ол эрээри, быйылгыттан ынахтары тутан, үүтү туттарыыга көстүм.
Убайым Уйбаан Ионович быйыл тохсунньуттан сэтинньигэ диэри 100 туонна үүтү ыан туттарда, былаана -- 110 туонна. Мин ынахтары саҥа атыыласпыт буолан, эһиилгиттэн күүскэ туттаран барыам.
Ынах сааҕын анал кэмбиэйэр курдукка диэри күрдьэбит. Салгыы кэмбиэйэр устун баран, бырысыапка түһэр.
Сарсыарда хас чаастан үлэлээтэххитинэ, бу айылаах хотону барытын дьаһайаҕытый, хас үлэһиттээххитий?
– Бэйэбитин аахсыбакка туран, биэс-алта үлэһиттээхпит. Сарсыарда биэскэ туран, алта чааска базабытыгар кэлэн, үлэлээн түбүгүрбүтүнэн барабыт, киэһэ эрдэлээтэхпитинэ, аҕыс диэки дьиэбитигэр киирэбит. Түүн 12 чаас саҕана эбийиэктэрбит, ынахтарбыт хайдах туралларын хайаан да көрөбүт-истэбит.
Билигин кыһын буолан, икки ыанньыксыт үлэлиир. Биир үлэһиппит бөлөрүүһүнэн тиэхиньикэҕэ аналлаах үлэни үмүрүтэр. Өссө биир үлэһиппит көньүүһүнэҕэ сүүрүк аттарбытын көрөр-истэр. Биир кыыс арыыбыт сыаҕар үлэлиир. Итиннэ эбии ахсынньыга социальнай бакыаттарын толору хааччыйан туран үс киһини үлэҕэ ылыахтаахпын.
Сүүрүк аттарынан дьарыктаныы
Сиидэр, Уйбаан Ионовтар -- үлэни өрө туппут дьон. Хороҕор муостааҕы сыһыы муҥунан иитэллэрин таһынан мүөттээх тигээйилэри кытта бодьуустаһан минньигэс мүөтүнэн эргинэллэр. Аны туран, сайын оттуулларын быыһыгар оҕуруот аһыттан хаппыыстаны, хортуоппуйу бааһына муҥунан үүннэрэллэр. Дьэ, барахсаттар, үлэһит дьон диэтэҕиҥ уонна «Тыа сиригэр үлэ суох диэҥ эрэ!” Сиидэрдээх Уйбаан ити айылаах үлэлэриттэн быыс булан, өссө сүүрүк аттарынан дьарыктаммыттара хаһыс да сылларыгар барбыт.
– Биэс-алта миэстэлээх көньүүһүнэбитин 2018 сыллаахха туппуппут. Аты сүүрдүүнэн дьарыктаммыппыт бэһис сылыгар барда. Улуус дьаһалтата түөрт нэһилиэккэ биирдии сүүрүк аты атыылаһарбытыгар 250-нуу тыһ. солк. ирээттээн биэрбитэ, -- диэн Сидор Ионович ирэ-хоро кэпсиир. -- Хаҥаластан Иван Ущницкайтан ити икки саастаах Саталы атыыласпыппыт. Ол турар (ыйан көрдөрөр). Өссө ити икки сиэнчэр уонна Саха сиригэр төрөөбүт икки ыраас хааннаахтар тураллар. Кыһыҥҥы тымныыны хайдах да тулуйар кыахтара суох, ол иһин бу көньүүһүнэ туттубут.
Дьэ, ынах сүөһүнү көрөҕүт-истэҕит, аны оҕуруоттааххыт. Итинни эбии таһаҕас оҥостон сүүрүк сылгылары кытта бодьуустаһаҕыт. Хайдах барытыгар тиийинэн сылдьаҕыт? Күрэхтэһиилэргэ төһө кыттан эрэҕитий?
– Үлэттэн сынньанар, аралдьыйар хайаан да наада. Ол иһин бу аты сүүрдүүнэн дьарыктанан эрэбит. Бастаан утаа нэһилиэкпит интэриэһин көмүскээбиппит. «Үүнүү-сайдыы бастыҥ түөлбэтэ” диэн улууска нэһилиэктэр икки ардыларыгар куонкурус ыытыллар. 2016 сыллаахха куонкурус уопсай балаһыанньатыгар ат сүүрдүүтүн киллэрбиттэригэр, бостууктарбыт аттарын эрчийэн кыттыбыппыт. Итинтэн эр ылан, ат сүүрдүүтүнэн дьарыктанан барбыппыт.
Быйыл улууспут ыһыаҕар кыттан, бастаан «Роскосмос” туруорбут “УАЗ” массыынатын ылбыппыт. Орто бүлүүлэргэ анаан ыытыллар «Дуоҕа Боотур” күрэхтэһии быйыл Кэбээйи Мукучутугар буолбутугар кыттан, улахан бирииһи ылбыппыт. Итини тэҥэ, I Күүлэт нэһилиэгэ тэриллибитэ 100 сыллаах ыһыаҕар кыттан эмиэ кыайбыппыт. Үөһээ Бүлүү быйылгы ыһыаҕар хамаанданан киирсиигэ үһүс буолбуппут. Онон итинник кыралаан ситиһиилэрдээхпит.
Сүүрүк аттар көрүүнү-истиини эрэйэр буолуохтаахтар. Арааһа, көннөрү отунан эрэ сөп буолбаттара буолуо.
– Үлэһиттэрбит кэлэн күн аайы аһаталлар, уулаталлар. От, эбиэс сииллэрин таһынан моркуоп, балык сыатын хаптара түһэбит. Анал рацион быһыытынан аһатабыт. Итини тэҥэ, анал битэмиин амсатабыт. Онон ороскуоттаах көрүү-истии. Бу билигин көннөрү туралларыгар нуорманан аһатабыт. Күрэхтэһиигэ сүүрэллэрэ чугаһаатаҕына, нуормалара икки бүк эбиллэр. Кэлэр сылга Саҥа дьыл кэнниттэн кыра-кыралаан хаамтаран эрчийэн барыахпыт. Билигин саамай уһаабыта таһырдьа 15-20 мүнүүтэ эрэ хаамтарабыт. 50 кыраадыс тымныыга таһырдьа таһаарбаппыт.
Өрөспүүбүлүкэ таһымнаах күрэхтэһиилэргэ кытта иликкит дуо?
– Улаханнык кытта иликпит. Хаһан эрэ кыттар инибит. Анал үөрэхтээх тириэньэрдэри хамнастаан анаан-минээн ыҥыран аттарбытын эрчийэбит. Олохтоох аты баайааччыларбыт да кыттыһаллар. Арай, өрөспүүбүлүкэ таһымнаахтартан Нам Хатырыктааҕар ыытыллыбыт күрэхтэһиигэ 60 км уһуннаах сүүрүүгэ саха атын кытыннаран турардаахпыт.
Александр Тарасов
