Бүгүн, сэтинньи 22 күнүгэр, Куонаан Ноговицын баара буоллар 35 сааһын туолуо этэ.
Горнай улууһун Бэс Күөлүттэн төрүттээх, 2000 сыллар саҕаланыыларыгар эстрадаҕа чаҕылхай сулус буолан тырымнаан дьон тапталын ылбыт Куонаан Ноговицын бу сыл балаҕан ыйын 23 күнүгэр, 35 сааһын туолаары сылдьан, ыарахан ыарыыттан Орто дойду олоҕуттан күрэммитэ. Аҕата кини 7 саастааҕар, ийэтэ устудьуоннуу сырыттаҕына суох буолбуттара.
Мин бүгүн Куонаан олоҕун аргыһа, тапталлаах кэргэнэ Аленалыын 12 сыл ыал буолан олорбут олоҕун үктэллэрин ахтан-санаан аастыбыт. Көмүскэбит устун көҥүл сүүрэр харахпыт уутун харыстаабатыбыт, ытаһан да ыллыбыт. Алена, бырастыы гын дуу, күндү киһиҥ “уутун аймаан” кэпсэтиннэрбиппэр...
Бастакы көрүүттэн таптал
Биһиги Куонаанныын 2007 сыл балаҕан ыйыгар Чурапчы Чакырыгар дьүөгэм уруу киэһэтигэр билсибиппит. “Тута көрүүттэн таптал” этэ диэххэ сөп. Ол эрэн кинини ырыаһыт уол сылдьар диэн билбэтэҕим. Оччолорго 21 саастаахпын, ДьТХА технолог идэтигэр 5-с кууруска үөрэхпин бүтэрээри сылдьарым (кэлин иккис үрдүк үөрэхпин ФЭИни бүтэрэн, билигин буҕаалтырдыыбын). Ол курдук билсэн киинэҕэ, кэнсиэрдэргэ бииргэ сылдьар буолан барбыппыт.
Саҥа дьыл бырааһынньыгар Бэс Күөлүгэр, кини дьонугар, онтон салгыы мин дьоммор баран билсиспиппит. Инньэ гынан 2008 сыл муус устар саҥатыгар уруу киэһэтин оҥорбуппут. Айылҕа суруллубатах сокуонун быһыытынан, сыбаайбабыт кэнниттэн оруобуна 9 ый буолан баран уолбут Эрсан төрөөбүтэ. Төрүүр дьиэҕэ киирэн быыһанааппын кытта, остуолга сыттахпына кэргэним киирэн кэлбитэ. Уолун көрөн баран наһаа да үөрбүтэ. Оҕобут аҕатын үкчү ууга түһэрэн ылбыт күлүгэ, миэхэ хараҕа эрэ майгынныыр. Кини оччолорго эстрада тыйаатырыгар ырыаһытынан үлэлиирэ.
Күтүөт буолан киирбит маҥнайгы күнүттэн мин төрөппүттэрбин “ийээ, аҕаа” диэн ыҥырбытынан барбыта. Төлөпүөнүнэн кытта “ийээ, аҕаа” диэн наһаа истиҥник ыҥырааччы, кэпсэтээччи. Дьонум кинини бэһис оҕолорун курдук көрөллөрө, таптыыллара. Сайын аайы Ньурба Күндээдэтигэр баран сайылыырбыт, оттоһорбут. Кини айылҕаҕа сылдьарын, бултуурун наһаа сөбүлүүрэ.
Полиция буолар ыра санаатын толорон
Кэлин ыллыырын тохтотон, оҕо эрдэҕиттэн полиция буолар ыра санаатын олоххо киллэрэн, аварийнай комиссарынан, полиция ботуруул сулууспатыгар үлэлээбитэ. Онно үлэлии сылдьан сүрдээх элбэх табаарыстардаммыта, доҕоттордоммута. “Дьиэнэн табаарыстарбыт” элбэхтэрэ. Дьону түмэр ураты дьоҕурдааҕа. Куруутун күлэ-үөрэ, мичилийэ сылдьар, аһаҕас дууһалаах буолан, кини тула элбэх киһи мунньустара.
Полицияҕа үлэлии киирэн баран, ботурууллуур сулууспа үлэһиттэригэр анаан “Хаардаахха, тыаллаахха, ардахха-силбиккэ, түүннэри сүүрдэбит, түрүлүөн түбүккэ” диэн Виктор Хон тылларыгар “ППС ырыата” диэн ааттаах ырыа уһултарбыта.
Архип Харитонов, ботуруул-пост сулууспатын үлэһитэ:
– Куонаан киһи быһыытынан сүрдээх сэмэйэ, үлэтигэр бэриниилээҕэ. “Полиция дьиҥнээх үлэһитэ буоллум. Оҕо эрдэхтэн ыра санаам туолла”, -- диэн наһаа үөрэрэ. Хантер диэн ботурууллуур массыыналааҕа. Массыыната мэлдьи ыраас, уурбут-туппут курдук буолара, сүрдээҕин көрөрө-истэрэ.
Бииргэ үлэлээбит доҕотторо кэлин ыалдьыбытын кэннэ сүрдээҕин өйөөбүттэрэ, көмөлөспүттэрэ, чуҥкуппатахтара. Ыарахан эпэрээссийэни ааһан кэлээтин, бастакы уочарат кинилэр кэлэн көрсүбүттэрэ, күүс-өйөбүл буолбуттара. Онон кинилэргэр наһаа махталлаахпын. Ол үлэлии сылдьан, 2016 сыллаахха ыалдьан уурайбыта.
Ыарыы хараҥа былыт буолан ааҥнаан…
2015 сыл бүтэһигин диэки “көхсүм, сиһим ыалдьар” диир буолбута. Ону бүөрэ ыалдьара буолуо дии санаабыппыт. Эмтэнэ-эмтэнэ сылдьыбыта. Син аматыйан ылара. Саҥа үлэлии сылдьар буолан: “Сотору-сотору ыалдьан, “больничнай” ыл да ыл буоллахпына, сөбүлүөхтэрэ суоҕа. Уоппуска ыллахпына, олохтоохтук көрдөрүнүөм”, -- диэн, ыарыйдар да, үлэлиирин тохтоппотоҕо. Онтон уоппускатын ылан дьэ көрдөрүммүтэ. Ол саҕана, балаҕан ыйын диэки, “уҥа атаҕын өттүгүн диэкинэн кутталлаах искэни” булан ылбыттара.
Ыарыыта түргэнник хам ылан испитэ. “Москубаҕа бараҕыт” диэн буолла. Онон 2016 сыл ахсынньы ыйга Москубалаатыбыт. Бэрэбиэркэлээн баран, бастаан миэхэ эттилэр “атаҕын быһабыт” диэн. Онно наһаа аймаммытым, ытаабытым-соҥообутум. Ол кэнниттэн Куонааным аттыгар киирбитим. Барахсаным тугу да сэрэйбэккэ сытаахтыыра. Ону кэлин “киирэн кэлбиккэр сирэйгиттэн-хараххыттан көрөн, дьыала куһаҕан эбитин сэрэйбитим” диирэ. Кэргэммэр кыайан этэр туругум суох буолан, “суостаах быһаарыныыны” эмтиир бырааһа бэйэтэ эппитэ. Бүтэһигэр диэри атаҕын быстарбат буола сатаабыппыт. Ону быраастар “маннык ыарыыттан атаҕын быстахпытына эрэ, олоҕун быыһыыбыт” диэбиттэрэ.
Куонааным, атаҕа быһыллар буолбутун истэн: “Инбэлиит, киһи аҥаара буолан хааллахпына, кэргэним быраҕан кэбиһэрэ буолуо. Атахпын харыһыйбатаҕым, эйигин быраҕан барыа диэн куттаммытым”, -- диэхтээбитэ. Ону мин: “Хайдах буоллуҥ, атаҕа да суох буолбутуҥ иһин, хаһан да бырахпаппын. Эйигин наһаа таптыыбын”, -- диэн, төһө кыалларынан киһибин уоскуппутум. Иккиэн куустуһан олорон, уйа-хайа суох өр да өр ытаспыппыт. “Миигин быраҕыма, аттыбар мэлдьи баар буолаар дуу” диэн ытамньыйбыта уонна быстарарга сөбүлэһээхтээбитэ.
Ахсынньы 21 күнүгэр эпэрээссийэлээн, аҥаар атаҕын быһан ылан бырахпыттара. Аҥаар өттүгүн ылан бырахпыт буоланнар, бастаан утаа кыайан тулуйан көрбөт этим. Үчүгэйдик аһаабат буолан, сүрдээҕин ырбыта. Күүстээх норкуос биэрэр буоланнар, ыарыытын билбэтэ, тулуйара. Санаата күүстээҕэ, тулуурдааҕа.
“Атас туһугар атах тостор” доҕоттор баар буоланнар
Москубаҕа балыыһаҕа сыттаҕына, Дьокуускай куоракка табаарыстара, чугас доҕотторо аһымал кэнсиэр туруорбуттарын флешкаҕа уһулан ыыппыттара. Ону көрө олорон: “Наһаа да үчүгэйдэр, табаарыстарым барахсаттар. Маны этэн эрдэхтэрэ “не имей 100 рублей, а имей 100 друзей”, -- дии-дии, дьэ, онно биирдэ ытаабыта. Аан бастаан онно көрбүтүм кини ытаабытын. Ол иннинэ хаһан да ытыы-соҥуу сылдьыбата.
Маннык ыарахан быһаарыныылаах кэмҥэ соҕотоҕун сылдьыбытым буоллар, иэдэйиэ, кыайан тулуйан сылдьыа суох эбиппин. Хата, эдьиийбит Лида баар буолан, олус абыраабыта, көмөлөспүтэ. Кини күүстээх санаалаах, ытыы-соҥуу сылдьыбат буолан, миэхэ дурда-хахха буолбута. Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри балыыһаҕа Куонааммыт аттыгар сылдьарбыт. Хараҕым уутун киһибэр көрдөрөөччүм суох. Онтон балыыһаттан тахсан, дьиэбэр кэллим да, хараҕым уута көҥүл барааччы. Ону эдьиийбит Лида: “Күүскэ ытаа, ытаа. Оччоҕо уоскуйуоҥ”, -- диэччи. Ама да ааспытын иһин, ыарахан күннэр-дьыллар этилэр.
Москубаттан эпэрээссийэлэнэн кэлэн баран, кыайан утуйбат буолан хаалбыта. Онно ботурууллуур сулууспа үлэһиттэрэ, бииргэ үлэлээбит кэллиэгэлэрэ психолог булан, өй-санаа өттүнэн улаханнык көмөлөспүттэрэ.
Балыыһаҕа эмтэнэ сыттаҕына, дьиэ өрөмүөнүнэн дьарыгырар табаарыһа Бүөккэ Мохначевскай: “Чэ, хайа, сытыаҥ дуо? Ойон тур, кыбартыыраҕын өрөмүөннүөххэ”, -- диэн тыл көтөҕөн, саҥа ылбыт икки хостоох кыбартыырабытын, табаарыстара бары саба түһэн, өрөмүөннүү охсон биэрбиттэрэ. Онон ыам ыйыгар дьиэбигэр олорон киирэн барбыппыт. Ол түбүгэр аралдьыйан, доруобуйата өрүттэр аакка барбыта. Ыарыытын туһунан санаабат буолбута, умнубута. Баттыктаах сылдьарын умнуор диэри түргэнник кэлэр-барар, хамсыыр-имсиир буолбута. Санаата көтөҕүллүбүтэ, бэттэх кэлбитэ. Москубаҕа 3 ый буола-буола, баран доруобуйатын бэрэбиэркэлэтэрбит.
Успуордунан үлүһүйбүтэ
“Тугум да ыалдьыбат, доруобуйам ама соҕус буолла” диэн табаарыстара ыҥыраннар, адаптивнай физическэй култуура, успуорт киинигэр “олорон эрэ волейболга” уонна бассыайыҥҥа 2017 сылтан саҕалаан дьарыктаммыта. Волейболга успуорка маастарга хандьыдаат нуорматын толорон, наһаа даҕаны үөрбүтэ. Аҥаар атахтаахпын диэбэккэ, харбааһын күрэҕэр 1-кы миэстэлээх.
Кэлин инбэлиит буолан, олорон хаалбакка, өрөспүүбүлүкэтээҕи инбэлииттэр уопсастыбаларыгар адаптивнай успуорт көрүҥэр исписэлииһинэн үлэлээбитэ.
Күндү кэргэним! 12 сыл тухары эн биһикки бур-бур буруо таһаарынан ыал буолан олорон кэллибит. Орто дойду олоҕун бары кэрэтин биллибит. Ол онтон мин олус үөрэбин. Биһиги күүстээх тапталбыт туоһута – уолчааммыт буолар. Мин салгыы олорботох олохпун, күүстээх кэрэ аҥаарым Эн уонна уолчааным салгыыгыт. Олус диэн эрэнэбин эһиги дьоллоохтук олороргутугар!
ЭРСАН, ийэҕэр күүс-көмө буола улаат. Оҕом начаас улаатыаҕа. Наһаа долгуйумаҥ, айманымаҥ! Тула өттүгүт бары аймахтар, истиҥ, чугас доҕоттор. Олох устан иһиэ. Мин үөһэттэн араҥаччылыы сылдьыам. Баар суохтарбын!
Куонаан өлүөн иннинэ тапталлаах кэргэнигэр, уолугар суруйан хаалларбыт бүтэһик суруга.
Доҕотторум – олоххо көрсүбүт күндү таастарым
Доҕотторун наһаа ытыктыыра. Кэлин инстаграмҥа “доҕотторум – олоххо көрсүбүт күндү таастарым” диэн тыллара хештег быһыытынан сурулла сылдьарын өйдөөн көрбүтүм. Олоххо кэрэ, үтүө түгэннэрин доҕотторунан мэлдьи саныыра. Табаарыстарын ортотугар лиидэр хаачыстыбалааҕа. Барыларын бииргэ мунньара, түмэрэ, ыҥыртыыра. Бырааһынньыктарга эрэ буолбакка, өрөбүллэргэ кытта мэлдьи көрсүһэллэрэ, бултууллара, балыктыыллара.
Саас ыам ыйыгар, төһө да хиимийэ ыла сырыттар, доҕотторун түмэн даачатыгар дьиэ тутунна, мас олорто. Онно чугас дьонун, табаарыстарын ыҥыран малааһыннаабыта. Уолаттарыгар элбэх ырыатын анаан ыллаабыта. Ол -- бүтэһик ыллааһына эбит.
Миэхэ тапталын ыллаан-туойан билинэрэ
Айар куттаах киһи буолан эбитэ дуу, миэхэ тапталын ыллаан-туойан билинэрэ, сүрдээҕин харыстыыра. Мэлдьи кууһа, сыллыы-ууруу сылдьара. Оннооҕор дьон ортотугар кытта олорон, “ийэбин мин маннык сыллааччыбын” дии-дии, харыбыттан, иэдэспиттэн мэлдьи сыллыыр буолара. Ону мин “дьон көрүөҕэ” диэн кыбыстан бөҕө буолааччыбын.
Дьон-сэргэ кинини билэриттэн, ырыатын истэриттэн наһаа дьоллонооччу, үөрээччи, астынааччы. Кини “ырыаларым баалларын тухары дьонум-сэргэм миигин умнуо суоҕа, мэлдьи саныы сылдьыаҕа” диэн, олоҕун бүтэһик күннэригэр диэри саҥара сыппыта. Ол иһин эн “хаһыакка матырыйаал бэлэмниэхпин баҕарабын” диэн эппиккэр, Куонааным барахсан баҕа санаатын билэр буолан, үөрүүнэн сөбүлэспитим.
Ыал дьоҥҥо анаан, биирдэ кэлэн ааһар олоххо бэйэ-бэйэни өйдөһөн, өйөһөн, убаастаһан, таптаһан олоруҥ, хаһан да иирсимэҥ, арахсыбакка олоруҥ диэн баҕарыам этэ.
Бу сыл олунньу ыйга буолан ааспыт “Таптал долгуна” кэнсиэргэ бүтэһигин тахсан ыллаабыта. Көрөөччүлэр ытыстарын тыаһыттан сүрдээҕин астыммыта, долгуйбута. “Дьон үксэ миигин атахтаах дии саныыллар, быратыастаах сылдьарбын билбэттэр эбит” диэн олус долгуйан, үөрэн-көтөн туран кэпсээбитэ.
Дьоҥҥо-сэргэҕэ атаҕа суох көстүөн баҕарбатаҕа
Атаҕа суох балтараа сыл сылдьыбыта. 2018 сыллаахха атаҕар быратыас оҥорторбута. Ол эрэ кэнниттэн киинэҕэ, кэнсиэргэ сылдьар буолбуппут. Уолун оскуолатыгар таһара, быыһыгар индрайверга таксыылыыра. Дьиэтигэр аһын астаан олорооччу. Кыбартыыратын көрүдүөрүгэр успуорка ылбыт мэтээллэрин, куубактарын, кырааматаларын, махтал суруктарын аҥаар атаҕынан олоппоско тахсан туран ыйаталаабыта билигин да турар. Ылбаппын. Өйдөбүнньүк буолан туруоҕа.
Айанныырын олус сөбүлүүрэ. Гостуруоллаан Сахатын сирин улуустарын барытын кэрийбитэ. Кэнники икки сылга Вьетнамынан, Турциянан күүлэйдээбиппит. Быйыл эмиэ барар былааннаах этибит даҕаны, доруобуйата мөлтөөн, былааннаммыппыт туолбата.
“Эйигинэн киэн туттабын, уолчааныам”
Уолбут Эрсан 10 саастаах, 4-с кылаас үөрэнээччитэ. Муусукаҕа дьоҕурдаах. Наар мультик мелодиятын үтүктэ, ыллыы сылдьар идэлээх. Аҕата суох буолбутун кэннэ уолбут төлөпүөнүн бырахта. “Аҕам тыыннаах эрдэҕинэ кинини кытта элбэхтик кэпсэппэккэ, наар төлөпүөҥҥэ олорбут эбиппин. Ол ааспыт кэми хайдах төнүннэрэбин? Аҕабар наһаа элбэҕи эппэтэхпин”, – диэн, аҕата өлбүтүн кэннэ ытыы-ытыы саҥарбыта.
Аҕата сатаан тыыммат буолар күнүгэр, чаас аҥаарын иннинэ, төлөпүөннээн “аҕаа, үтүөр” диэбитигэр: “Уолчааныам, эйигинэн киэн туттабын. Үчүгэйдик үөрэн. Мин эйигин наһаа таптыыбын”, -- диэн, нэһиилэ саҥа таһааран сибигинэйээхтээбитэ. Уолун саҥатын бүтэһигин истибитэ. Аҕыйах мүнүүтэнэн тыыммат буолбутугар тыынар аппараакка холбообуттара.
Биирдэ бэриллибит олоххо чугас дьоҥҥун кытта истиҥник кэпсэтии, алтыһыы баар буолуохтааҕын таптыыр киһигин сүтэрдэххинэ биирдэ, өйдүүр эбиккин.
“Дьоллоохтук баран эрэбин...”
Орто дойду олоҕуттан өйүн соччо үтэрбэккэ сытан бараахтаабыта. Ол сытан: “Киһи бэйэ-бэйэни кытта ордугурҕаспакка, этиспэккэ, үөрэ-көтө сылдьара, үүнэр күнү үөрэ-көтө көрсөрө – дьол”, -- диэхтиирэ. Реанимацияҕа сыттаҕына, маҥнайгы хаар түспүтүн эппиппэр “эчи, хаарыа-ныы, көрбүт киһи баар ини” диэн көрүөн наһаа баҕараахтаабыта. Табаарыстара кэлэн көрсүбүттэригэр “хас биирдии күнү, олоҕу сыаналааҥ” диэн кэриэһин эппит этэ.
Анатолий Яковлев, “Таптал долгуна” тэрээһин тэрийээччитэ:
– Куонаан миэхэ: “Бэйэ-бэйэҕитигэр көмөлөсүһүҥ, харыстаһыҥ. Кимиэхэ да куһаҕаны баҕарымаҥ, санаамаҥ. Мин куһаҕаны кимиэхэ да баҕарбат буоламмын, сырдык санаалаах баран эрэбин. Төһө кыалларынан ыарыыны кытары охсуһа сатаатым. Кыаллыбата. Маннык элбэх доҕоттордоохпуттан наһаа үөрдүм. Кэннибэр уол оҕону хааллардым, кини мин олохпун салгыаҕа. Онон дьоллоохтук баран эрэбин”, – диэбитэ истэргэ олус ыарахана.
Олоҕун бүтэһик күннэригэр күн аайы көрсө тиийдэхпинэ, миигин хайдах курдук таптыырын билинэрэ уонна: “Бу Орто дойдуттан барарбыттан букатын куттаммаппын. Олоххо барытын ситистим, онон толору дьоллоохпун. Миигин ыыт, тутума!” -- диэн испэктээккэ оонньуу сылдьар артыыс курдук саҥарара, көрдөһөрө. Ийэтин аттыгар көмөрбүтүгэр кэриэс тылын эппитэ. Баҕатын хоту утуйа сытан, толору дьоллоох мөссүөннээх, Орто дойду олоҕуттан холкутук бараахтаабыта.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
