Төлөпүөнүнэн: “Кыым” эрэдээксийэтигэр кэлэн алтаайдар тустарынан кэпсиэҥ этэ”, – диэбиппэр кыыһым уһуну-киэҥи этэ барбакка, сөбүлэһэ оҕуста. Үөрэҕин кэннэ хоту сир халлаана лаппа хараҥарыыта тиийэн кэллэ. Арылыччы көрбүт кип-киэҥ харахтаах, ортону үрдүнэн уҥуохтаах эдэркээн кыыс. Икки иэдэһэ тоҥон кып-кыһыл буолбут. Онтун ытыһынан имэрийэ-имэрийэ күлэн мичилийэр.
Кыыһым аата – Солоҥы Таханова. Дьокуускайга художественнай училищеҕа декортивнай-прикладной ускуустуба салаатыгар иккис кууруска үөрэнэр. Саха сиригэр иккис кыһынын кыстыыр. Сэһэргэһээччим эдэрэ бэрт. Онон кэпсэтиибитигэр, сүнньүнэн, Саха сирин, сахалары туох дии санаабытын – тугу сэҥээрбитин, тугу омнуолуу санаабытын – ыйыталастым. Бэйэтин омугун, алтаайдары, эмиэ ахтан ааста.
***
– Солоҥы, итии дойдуга үөрэммит кыыс, томороон тымныыттан саллан-салҕан сылдьарыҥ буолуо.
– Маҥнай кэлээт, Саха сирэ тымныытын улаханнык сөхпүтүм уонна соһуйбутум. Ол да гыннар маҥнайгы сылым түргэн баҕайытык ааһа охсубута. Быйыл эмиэ хас да ыйы быһа тумаҥҥа бүрүллэн олорорбун санаатахпына, “эмиэ дуо” диэн салла быһыытыйабын. Унтуу уонна истээх халыҥ ыстаан сакаастаабытым. Дьокуускайга кыстыырбар диэн, анаан-минээн халыҥ куурка атыыласпытым. Ийэлээх аҕам манна доҕоттордоохтор. Кинилэр “кыыскыт Дьокуускайдааҕы художественнай училищеҕа үөрэнэ киирдин” диэн сүбэлээбиттэрэ. Саха сирин хайдаҕын эрдэттэн кэпсээбиттэрэ, билиһиннэрбиттэрэ. Онон бэлэмнээх кэлбитим даҕаны...
– Алтаайга билигин сылаас аҕай буолуо?
– “Чараас куурканан сылдьабыт” дэһэллэр. Күнүс +4, түүнүн -7 кыраадыс буолар үһү. Хаар кыралаан түһэр дииллэр.
– Бэйэҥ да дойдугун ахтан аҥаарыҥ хаалла ини?
– Ахтан бөҕө буоллаҕа! (күлэр). Ама, ким төрөөбүт дойдутун ахтыбат үһүө?! Саҥа дьыл сынньалаҥнарыгар Алтаайбар бараары сылдьабын. Икки нэдиэлэ сынньанан, төрөөбүт аспын тото-хана аһаан кэлиэм. Ийэм сыл аҥаарын инниттэн чэпчэтиилээх билиэти атыылаһан уурар. Ону туһанан, дойдубар сылга иккитэ баран кэлэбин.
***
– Сахалар хайдах омук эбиппитий?
– Дьокуускайы сөбүлээбитим аҕай. Дьонун-сэргэтин эмиэ. Хайдах дьүһүннээх-бодолоох, тыллаах-өстөөх дьон буоларгытын бу диэн билбэт этим. Интэриниэккэ киирэн хасыһа сатаабытым да, күттүөннээҕи тугу да булбатаҕым. Сахалар кэпсэтэллэрин истээт, “ээ, бэйэм тылбар маарынныыр эбит” диэн улаханнык үөрбүтүм. Төрөөбүт тылбар маарынныыр буолан, соччо тулаайахсыйбатаҕым. Улахан уратыны көрбөтүм ээ. Кэлэрбэр “сахалар бэйэлэрин омуктарын, тылларын олус өрө тутар дьон. Омугумсук (националист) соҕустар” диэх курдук эппиттэрэ.
– Дьэ, эрэ...
– Уулуссаҕа даҕаны, үөрэхпэр даҕаны “атын омуккун” диэн биирдэ даҕаны туората көрбөтөхтөрө. Үксүгэр саха диэн саныыллар эбэтэр саха бааһынайа диэн көрөллөр эбит. Сахалыы кэпсэтэ сатыыллара, “бырастыы гыныҥ, мин сахалыы өйдөөбөппүн” диэтэхпинэ, кэлэйбит курдук көрөн баран, этиэхтээхтэрин ситэ эппэккэ баран хаалаллара. Абааһы көрөллөр диэбэппин эрээри, кэлин чугаһыы сатаабаттар. Онтон ааппын истээт, дьэ, дьиктиргээн бараллар. Маҥнайгы ыйытыылара “манна тугу гына сылдьаҕыный?” диэн буолар. Итии дойдуттан ыраах, тымныы дойдуга кэлэн хаалбыт дии саныыллар быһыылаах. “Солоҥы” диэтэхпинэ, “Хайа, биһиэхэ курдук “ҥ” дорҕоонноох эбиккит дуу?” дэһэ түһэллэр.
– Кырдьык даҕаны, алтаайдар, “ҥ” дорҕооннооххутун саҥа биллим. Өссө ханныктар баалларый?
– Саха төрүт дорҕоонноруттан “ө”, “ү”, “ҥ” бааллар. Холобур, биһиги эмиэ көр, бар, кэл диэн тыллары туттабыт. Арай “ҕ”, “һ” дорҕооннор уонна дьуптуоннар суохтар. Биһигиннээҕэр уустук тыллаах омук эбиккит. Дьуптуону саҥарарбын ыарырҕатабын аҕай. Билигин да кыайан үчүгэйдик саҥарбаппын, үөрэнэ иликпин. Ол оннугар биһиэхэ “ть” дорҕоонноохпут. Иккис сылбын олорор буоламмын, кэпсэтэллэрин өйдүүр, өйдөһөр буоллум. Бииргэ үөрэнэр оҕолорум сахалыы эрэ кэпсэтэллэр. Дьээбэлэнэн миэхэ эмиэ наадаларын сахалыы этэллэрэ. Былырыын ыарырҕатар эбит буоллахпына, билигин тута өйдүүбүн. Холобур, уулуссаҕа баран иһэн ким эмэ суолу сахалыы ыйыталастаҕына, холкутук быһааран биэриэхпин сөп. Тоҕо эбитэ буолла, саха тылын үөрэтиэхпин, сахалыы саҥарар буолуохпун олус баҕардым.
– Бу этиини тылбаастаан көр эрэ, “туман быыһынан икки аттаах киһи иһэр”.
– Иккини биһиги “эки” диибит. Киһи – “кижи”. Икки ааттаах киһи иһэр диэн дуо? (күлэр). Ээ, суох, ат диэн эбит! Дьэ, өйдөөтүм. Икки аттаах киһи иһэр диэн эбит. Туман диэн нууччалыы тыл. Туман икки аттаах киһи иһэр.
***
– Солоҥы, кистээбэт буоллаххына, сааскын этиэҥ дуу?
– Туох кистэлэ кэлиэй, уон аҕыс саастаахпын (күлэр).
– “Сиртэн саҥа быган” эрэр оҕолорун дьонуҥ бачча ыраах ыытан кэбистилэр дуо?
– Ыытан (күлэр). Маҥнай ханна да тэйиччи ыытар санаалара суох этэ. Бэйэм даҕаны ол туһунан толкуйдаабатаҕым. Кырдьыгынан эттэххэ, Саха сирэ ханна да баарын билбэт этим. Дьонум манна элбэхтик кэлэн барбыттара. Доҕотторо кыыскытын үөрэттэрэ ыытыҥ диэбиттэригэр “чэ, боруобалаан көрүөххэ” диэн буолбута. Бииргэ төрөөбүт үспүт. Мин улахан оҕобун. Бырааттаахпын, балтылаахпын.
– Дьонуҥ туох идэлээхтэрий?
– Аҕам – Владимир Валерьевич, тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы. Ийэм – Айсура Альбертовна, урбаанньыт. Бараан түүтүнэн арааһы бары оҥорор, атыылыыр. Уопсайынан, боолдьоҕунан дьарыктанар. Саха сиригэр саас ыытыллар “Солнечный олень” бэстибээлгэ кэлэн барааччы. Ийэм, эбэм боолдьоҕунан төрүт алтаайдыы көстүүм тигэн, былырыын иккиэн кэлэн барбыттара.
– Саламааты, күөрчэҕи амсайдыҥ дуу?
– Көрче-ек? Хоспор олус үчүгэй кыргыттарга түбэспиппин. Дьиэлэриттэн балык, собо аҕалаллар. Хааны кытта сиэбитим ээ. “Бу биһиги төрүт аспыт” дии-дии, элбэҕи аһаталлар. Ысыахха (“һ” дорҕоонноро суох эбит, онон “с” кыбытан саҥарар) кымыс испиппит. Бырчаҕы эмиэ испитим. Бырастыы гыныҥ, быырпаҕы. Биһиэнэ аһыы амтаннаах, эһиэнэ мүлүркэй эбит. Бэл диэтэр, үүт курдук иһэ олоруохха сөп эбит.
– Хаан диэ. Дьэ, хайдах эбитий?
– Олус сөбүлээтим. Минньигэс бөҕө. Хааны дойдубар эмиэ сиэччибин. Иһи, ис миинин эмиэ буһарабыт. Бэрт астар! Арай биири соччо ахсарбатым.
– Бай, ол тугу?
– Эти, балыгы сиикэйдии сиир эбиккит. “Тоҥ эт” (сахалыы саҥаран иһитиннэрэр) дииллэр быһыылаах. Кыргыттар таһырдьаттан киллэрээт, ириэрбэккэ да, буһарбакка да хардырҕаппытынан сиэн бараллар. Урут сиикэй эти хаһан да сиэн көрө иликпин. Амсайан көрбүтүм эрээри, дьиҥ чахчы сөбүлүүр эрэ киһи сиэн сөп эбит. Тайах этин амсаппыттара. Биһиги антах үксүн барааны сиибит. Манна суох быһыылаах. “Барааныҥ этэ бу баар” диэн ким да сиэтэ илик (күлэр).
***
– Солоҥы, эн төрөөбүт тылгын төһө билэҕиний?
– Үчүгэйдик билэбин диэн киэн тутта этиэхпин сөп. Арай куоракка улааппыт алтаай ыччата соччо билбэт. Тылбыт умнуллуох, сүтүөх курдук.
– Эн куорат оҕото буолбатаххын дуо?
– Куораппын эрээри, эбэм улууска олорор буолан, сылын аайы тыаҕа сайылыы тахсабыт. Манна кэлэн баран өссө биири сөхпүт эбиппин. Уулуссаҕа хаамп, маҕаһыыҥҥа киир, түмэлгэ бар -- бары сахалыы саҥараҕыт. Кыралыын, улаханныын бары сахалыы кэпсэтэргитин истэн, олус соһуйбутум. Тылгытын, култуураҕытын, сиэргитин-туомҥутун өрө туппут, таһаарбыт эбиккит. Хата, мин ымсыырдым. Аны туран, сүрэххэ маарынныыр быһыылаах оһуордааххыт дии?
– Баар. Көҕүөр ойуу диэн.
– Үтүлүккүтүгэр, кинигэҕитигэр, бэл диэтэр, маҕаһыын суругар кытары ол оһуор баар. Сыаналыыр, харыстыыр уонна сайыннарар эбиккит. Биһиэхэ, хомойуох иһин, оннук буолбатах. Үлэлэһэр, кыһаллар дьонноохпут эрээри, киэҥник тарҕамматах. Үөрэнэр бөлөхпөр мин эрэ нууччалыы саҥарабын. Миигиттэн сылтаан нууччалыы үөрэтэр, быһаарар буоллулар. Маҥнай кэлэн баран, үөрэх барыта сахалыы барар буолан ситэ өйдөөбөккө ыарырҕата сылдьыбытым. Билигин “ууга устар балык” курдукпун (күлэр).
***
– “Алтаай мүөтэ” дии-дии, буочуканы буочуканан аҕалан атыылыыллар. Мүөккүт, чахчы, оччо элбэх дуо?
– Биһиги мүөппүтүн сөбүлүүллэр. Туристар кэллэхтэринэ, хайаан да мүөт ылан бараллар. Мин эмиэ хас да киилэни аҕалбытым. Бааҥкаларга кутан оҕолорбор түҥэппитим. Сорохтор өссө үлэспиттэрэ даҕаны, эт илдьэ кэлэр буоламмын, кыайан аҕалбатаҕым. Убайым ыҥырыа тутан мүөттэтэр. Ол иһин дьиэбитигэр сылы эргиччи мүөттээх олоробут.
– Инникигин былааннанан сылдьарыҥ буолуо?
– Саха сиригэр көмүс киэргэли оҥоруу, атыылааһын олус сайдыбыт эбит. Ювелир идэтигэр үөрэнэн алтаайдар төрүт киэргэллэрин, симэхтэрин оҥоруутунан дьарыктыахха сөп эбит диэн ийэбиниин сүбэлэспиппит. Ювелирбыт букатын аҕыйах. Этэҥҥэ буоллаҕына, алтаайдартан анал үөрэхтээх маҥнайгы ювелир буолабын (күлэр). Дойдубар бу хайысханы сайыннарыахпын баҕарабын.
– Үөрэххин бүтэрдэххинэ, дойдулуур буоллаҕыҥ?
– Үрдэтиниэхпин баҕарабын. Ол кэннэ көстөн иһиэ.
– Арай саха уолун сөбүлээн кэбис.
– (Күлэр). Ким билэр, олоҕу таайан көрбүт суох. Сахалар сайдыылаах, тылларын, үгэстэрин өрө тутар омуктар эбит дии санаатым. Таптаатахпына, хайыахпыный (күлэр).
– Тоҥкуруун соҕус буолуохпут ээ.
– Киһититтэн тутулуктаах дии саныыбын. Ол эрээри ити кыратык баар быһыылаах. Истэригэр киллэрбэт дьоннорун чугаһаппаттар, бытааннык аһыллаллар.
– Алтаай кыргыттара бары бу эн курдук кырасыабайдар дуо? Казах эҥин булкаастаах быһыылаах.
– Булкааһа суох ыраас хааннаах төрүт алтаай кыыһабын. Тас көрүҥмүтүнэн сахаҕа маарынныыбыт. Бииргэ үөрэнэр оҕолорбор дьүөгэлэрим хаартыскатын көрдөрдөхпүнэ, “ээ, бу, чахчы, саха олорор” дэһэллэр. Оннук маарыннаһабыт ээ.
***
Түүр омуктаy силис тардыылаах хаан-уруу аймахпыт, алтаай кыыһа Солоҥы кэпсээнэ-ипсээнэ бу курдук.
Сэһэргэстэ Диана КЛЕПАНДИНА.
Справка
Алтаай Өрөспүүбүлүкэтэ Сибииргэ баар. Киинэ – Хайалаах Алтаай куорат. 1922 с. Ойрат автономнай уобалас быһыытынан төрүттэммитэ. 1990 с. өрөспүүбүлүкэ буолбута. Судаарыстыбаннай тыла: нуучча, алтаай. Кош-Агачскай оройуоҥҥа үксүн казахтыы саҥараллар.
Биир куораттаах уонна 10 аймактаах (улуустаах). Бу сыллааҕы дааннайынан, Алтаайга 218 866 киһи олорор диэн. Олортон баһыйар аҥаардара – нуучча. 2016 сыллааҕы көрдөрүүнэн, орто хамнас 23 600 солк. тэҥнэһэр.
