Ыччат тыа сириттэн тэйдэ диэн буолар. Бары дуо? Биирдиилээн да буоллар, төрөөбүт дойдуларыгар бэриниилээх, үлэттэн толлубат эр хоһууттар бааллар. Ол санааны кынаттыыр.

Мин бүгүҥҥү дьоруойум – төрөөбүт төрүт сиригэр, Үөһээ Бүлүү Балаҕаннааҕар, 2015 сылтан саҕалаан, ынах сүөһү иитэр бааһынай хаһаайыстыбаны тэринэн үлэлии-хамсыы, сааһын үгэнигэр сылдьар, ол эбэтэр быйыл 31-рин туолуохтаах эдэр киһи, Петр Владимирович Кардашевскай.

Кэпсэтиигэ киириэх иннинэ, Балаҕаннаах туһунан дьоҕус өйдөбүлү биэрэрим ордук буолуоҕа. Бөһүөлэк улуус киинэ – Үөһээ Бүлүүттэн 22 км курдук тэйиччи сытар. 2002 сыллааҕы чахчынан, манна улаханныын-кыралыын 353 киһи олороро. “Билигин сылы эргиччи  олорооччута 200-чэ курдук буолуо, ыччат суоҕун тэҥэ”, – диир Петр. Олохтоох оскуола 9 кылаастаах, онно 20-тэн эрэ тахса оҕо үөрэнэр. Ол аата, арыт сыл, сорох кылаас биирдии үөрэнээччилээх буолар.

Ити гынан баран, бу бэрт дьоҕус бөһүөлэккэ күн бүгүн икки эдэр бааһынай ынах сүөһү иитиитинэн ылсан дьарыктанар. Анараа хаһаайыстыба баһылыга, Иван Егоров – Пётртан икки сыл аҕа. Быһа холоон, 60-ча төбө сүөһүлээх. Ону сэргэ Балаҕаннаахха сылгынан дьарыктанар биир хаһаайыстыба баар диэтэ. Ыччат саастаахха киирсибэтинэн, салгыы ыйыталаһа барбатым.

Балаҕаннаах эрэллэрэ

Петр кэпсиир:

– Биһиги Иванныын 2016 сыллаахха саҥа саҕалааччы бааһынай гранын ылыы куонкуруһугар кыттан, эбиитин иккиэн биир сылга хапсан, бэйэбит да сөҕөн, үөрэн турабыт. Иван мантан салгыы аны Ыал пиэрмэтин сайыннарыы граныгар киирсэр баҕалаах. Ол грант суумата улахан, ол үп 20-30 %-нын  саҕа кыттыгас угар үптээх буолуохтааххын. Миигин эмиэ кыттыаххын дииллэр да, туттуннум. “Саҥа саҕалыыр бааһынай” бырагырааматынан ылбыт граным усулуобуйатынан, 5 сыл чопчу үүт бэлэмигэр үлэлэһиэхтээхпин. Ол кэнниттэн, дьэ, атын хайысхаларга, холобур, эт, сыыр бэлэмигэр да ылсан барыам диэн былааннанабын. Куурусса, сибиинньэ да ииттиэххэ сөп. Көстөн иһиэ. Арай биири бигэтик этэбин –  тыам сириттэн ханна да барар санаам суох. Манна айылҕалыын, салгынныын ыраас, дойдум сүрэхпэр чугас. Бэйэм кыахпынан үлэлээн, сорукпун ситиһэн, тыа сиригэр да олорон, киһи сөптөөх дохуоту аахсар кыахтааҕын көрдөрүөхпүн баҕарабын.

– Үлэлээбитиҥ төрдүс сылыгар барбыт. Иһиттэххэ, үлэлиир дьүккүөр, баҕа билигин да баһырхай. Петр, хантан билэн, туохтан саҕалаан, бааһынай буоларга, граҥҥа киирсэргэ быһаарыммыккыттан саҕалыахха эрэ.

– 2016 сылга манна бассаап ситимэ киирэн, биллэ тарҕанан барбыта. Манна даҕатан эттэххэ, сибээспит билигин өссө биллэ тубуста. Оптоволокноланныбыт. Дьэ, ол бассаап бөлөҕөр нэһилиэкпит баһылыга суруйбут этэ: “Саҥа саҕалааччы бааһынайдарга грант диэн, судаарыстыба өйөбүлэ бэриллэр. Куонкурустаах. Онно киирсэн көрүөн баҕалаахтары түмэн ССТХА-га босхо үөрэтэллэр”, – диэн. Дьэ, ону көрөн, билэн, хомуна охсоот, ый курдук тиийэн үөрэнэн, сибидиэтэлистибэ ылбыппыт. Салгыы биисинэс былаан оҥостон, көмүскээн, грант ылар чиэстэммиппит. Тыа сиригэр сүөһүнү элбэтэн, үрүҥ аһы, бэйэ бородууксуйатын дэлэтээри бааһынайдыырга санаммытым. Дэриэбинэбитигэр сылгы, сүөһү ахсаана аҕыйаабыта, ходуһа бөҕө таах хаалан эрэрэ харааһыннарар этэ. Ким эрэ ылсыахтаах буоллаҕа. Буолан баран, үлэлиир баҕалааҕы судаарыстыба өйүүр.

Бастаан бааһынай буоларбар 1 ынахтаах, 4 кыра сүөһүлээх этим. Граным 500 тыһыынчатыгар кытай дьоҕус тыраахтарын, онтубар анаан, охсор, мунньар уонна ынах ыыр аппараат ылыммытым. Биир оччо 500 тыһ. солк. 19 сүөһүнү атыыласпытым. Ордугар хотоммун, дьиэбин өрөмүөннэппитим.

– Петр, идэбинэн суоппарбын диэтиҥ. Эмискэ сүөһү иитиитигэр ылсарга туһунан хорсун санаа наада буолуо дуу? Аны, суоту-учуоту эмиэ билиэххин наада. Онтубут эбиллэн иһэр курдук.

– Аҕам тыыннааҕар бааһынай хаһаайыстыба тэринэн үлэлээбитэ, хомойуох иһин, мин 9 саастаахпар суорума суолламмыта. Хаһаайыстыбата эстибитэ. Сүөһүнү иитии, тыаҕа олохсуйуу, бааһынай хаһаайыстыба тэринии –  бу барыта аҕам баҕарар баҕата, ырата этэ. Бииргэ төрөөбүттэр алтыабыт, мин саамай кыраларабын. Убайдарым уонна эдьиийим билигин бэйэлэрэ туспа ыал дьон. Иккис убайым полицияҕа үлэлиир, Сунтаарга олорор. Биир убайым уонна эдьиийим – куоракка олохсуйбуттара. Биир убайым олохтон туораабыта. Онон аҕам баҕа санаатын олоххо киллэрэн, хаһаайыстыбатын тилиннэриэхпин наада дии санаабытым. Хаһаайыстыбабар улахан убайым үлэлэһэр. Доруобуйатынан инбэлиит. Ийэм бу маннык үлэлии-хамсыы сылдьарбын көрөн астынар, үөрэр. Оттон ийэ үөрбүт хараҕыттан ордук үрдүк үөрүү, дьол суох.

Кырдьык, сүөһүнү иитиигэ, көрүүгэ-харайыыга, онтон сэдиптээн элбэх сыллаах оту ыстыыга, дьэ, сыстан, үөрэнэн эрдэҕим. Этэллэр дии, киһи үйэтин тухары үөрэнэр диэн. Судаарыстыба өйөбүлүн ылбыт буолан, сылга иккитэ хайаан да отчуоттуугун. Ол иһин буҕаалтыр наадата эмиэ – биир төбө ыарыыта. Ол гынан баран, киһи син биир быыс-хайаҕас булан, быһаарар. Анал төлөбүргэ буҕаалтыр идэлээхтэр оҥорон биэрэллэр. Биллэн турар, бэйэҕэр буҕаалтырдаах үчүгэй буолуо этэ. Ону ситиһэргэ атаххар туруоххун наада.

– Грант ылбыт дьон хайаан да биирдии үлэ миэстэтин таһаарыахтаахтар диэн усулуобуйа баар...

– Үлэһитим миэхэ – убайым. Ону таһынан каникулугар быраатым көмөлөһөр. Сүөһү уулааммытын, хаһан төрүөҕүн эҥин, уопсай туругун быһаарарбар сүрүн сүбэһитим – быйыл 70-нун туолуохтаах ийэм. Уопсайынан, дьонум көмөлөһөллөр.

– Үүккүтүн ханна уонна төһө сыанаҕа туттараҕыт? Төлөбүрэ кэмигэр кэлэр дуу? Сыллата туттарар кээмэйиҥ эбиллэн истэҕэ?

– Быйылгыга диэри Балаҕаннаахха бэйэтигэр туталлара. Иһиттэххэ, Ороһуга көһөрөөрү, онно тутаары гыналлар. Мантан олус ырааҕа суох сир. Ханна да буоларын курдук, 1 кг үүт субсидията 35 солк. Ону уу харчынан ылабыт, куһаҕана, 2-3 ый тардыллан кэлэр. Кэмигэр төлөнөрө буоллар олус бэрт буолуо этэ. Сүрүн дохуоппут буоллаҕа. Ону таһынан үүтү тутар, астыыр тэрилтэ хас туттарыллыбыт кг үүт иһин, 10 солк. биэрэр. Ону харчынан буолбакка арыынан, сүөгэйинэн, ынах сиир бурдугунан, ньирэй үүтүнэн бэриллэр. Иннинээҕи сыллардааҕар сыыйа сүөһүбүн эбэн-хайаан, туттарар үүппүн үксэтэн, былырыын 7 т туттарбытым, быйыл этэҥҥэ буоллаҕына, 14-15 т тиэрдибит киһи диэн баҕалаахпын. Манна диэн эттэххэ, сүөһүҥ да араас: үүттээх, үүтэ суох, аны эмиийэ ыыр аппараакка барсыбат эҥин буолар. Ону атастаһан-хайаан, тупсара сатыыгын. Быһата, сыыһан-табан, барытыгар сыыйа үөрэнэҕин.

– Сир боппуруоһа хайдаҕый? Дьон ордук дэриэбинэттэн чугас сиргэ сэҥээрэрэ өйдөнөр: уматык-той сыаналаах, тиэхиньикэ да наада.

– Хаһаайыстыбаны кэҥэтэр түгэҥҥэ сир боппуруоһа уустук соҕус. Билигин бас билэр 6 уонна 10 гаа курдук икки оттуур сирдээхпин, элбэх сыллаах окко анаан 3 бааһыналаахпын, үс тиэхиньикэ баар буолла. Хотонум 60 сүөһү батарыгар сөптөөх. Сүөһүбүн элбэтэн, отум тиийбэт буолан, дьон сирин кэпсэтэн, бырыһыаҥҥа диэн кэпсэтэн оттуубун.

Сүөһүм аһын тупсарар, элбэтэр санааттан, былырыын элбэх сыллаах судан оту, костреһы, эбиэһи ыстан, боруобаланным. Оччолорго күрүө-хаһаа суох буолан уонна хойутаан ыһан, үүнүүтэ, кырдьыгынан эттэххэ, соччото суох этэ. Хата, эбиэс үүнүүһү дии санаатым. Онон күрүө тутуутугар бэриллэр субсидиятыгар киирсэн, бэйэм 6 уонна 9 гаа курдук сирбэр, 3 км күрүө наада диэн, 270 тыһ. солк. ыллым. Күрүөбүн-хаһаабын ситэриниэм. Элбэх сыллаах отум үүнүүтэ хайдаҕа, дьэ, быйыл  биллиэ турдаҕа. Урут сүөһүлээх, билигин сааһыран тохтообут дьон “Беларусьтаахтар”. Ону наада кэмигэр уларсабын. Тыа сирин дьоно бэйэ-бэйэбитин өйөһөбүт, өйдөһөбүт.

Дьоруойтан алгыстанан...

– Петр, ааспыт сайын Ньурба Күндээдэтигэр буолбут өрөспүүбүлүкэ ыанньыксыттарын күрэҕэр РФ Үлэҕэ Дьоруойа М.Н. Готовцев чуо эйигин бэлиэтии көрөн, бэйэтин анал бирииһин сэргэ 3 саастаах голштин боруода оҕуһу бэлэхтээбит үһү дуу? Ускуустубаннай буоһатыыны билиҥҥитэ туһана иликпин диэтиҥ.  Атыыр гынар буоллаҕыҥ?

– Михаил Николаевич илэ бэйэтинэн анаабыт бирииһин тутан, бүтүн оҕус бэлэхтэтэн, олус диэн долгуйбутум. Үөрүүм муҥура суоҕун туһунан этэ да барыллыбат. Иккис өттүттэн, эппиэтинэһим улаатан биэрдэ. Михаил Николаевич эрэлин түһэн биэрбэт гына дьаһаныах, хаһаайыстыбабын сайыннарыахпын наада. Сайын дьоруой сайылыыр-кыстыыр сиригэр – Убаһалаахха – тиийэ сылдьан сөрү диэн сөҕөн-махтайан кэлбитим. Алааһа киэҥин! Аныгы, толору мэхэньисээссийэлээх 100 сүөһү турар хотонноох, дьиэтэ-уота, күрүөтэ-хаһаата барыта уурбут-туппут курдук. Санаабар, ТВ-га көрөр арҕаа дойдулар пиэрмэрдэрин хаһаайыстыбатыгар дьүөрэлиир.  Дэриэбинэттэн тэйиччи сиргэ баран, итинник тэринэн үлэлиэххэ-хамсыахха баар эбит диэн, бүөм санаалаах  төннүбүтүм. Сүөһүнэн тохтообокко, өссө куурусса, кус, индюк, сибиинньэ иитэр эбит. Тиэхиньикэтин толору хааччыммыт. Бэйэтэ мас эрбэтэрдээх. Оптоволокно сибээстээх. Маны барытын кини харытын күүһүнэн, сыралаах үлэтинэн ситистэҕэ. Үөрэ-көтө уопутун, тугу билэрин-көрөрүн эдэр дьоҥҥо сүбэлээн-амалаан биэрэр үтүө хаачыстыбатын олус сөбүлээтим. Иккитэ бара сырыттым. Нэһилиэгим субсидия биэрбитэ, онтубар өссө 3,5 сааһыгар сылдьар атыыр оҕуһу атыылаһан кэлбитим. Онон икки оҕустанным. Быһыылыын-таһаалыын, уҥуохтуун улахан, астык оҕустар. Михаил Готовцев сүөһүлэрэ бары голштин боруодалаахтар. Дьоруой биир ынаҕа күҥҥэ 20-25 кг үүтү биэрэр! Кини сүөһү хаанын тупсаран иһиэхтээххин диэн сүбэлиир. Дьоруойдуун билсиһиим миэхэ элбэҕи биэрдэ дии саныыбын, махтанабын.

– Эйиэннэрэ симменталлар дии? Оччотугар голштинныын былаары гыннаҕыҥ? Кистэл буолбатах буоллаҕына, талыы боруода голштин атыыр төһө сыаналаах буолар эбитий?

– Оннук, симменталлар. Мин 3,5 саастааҕы 125 тыһ. солк. ылбытым. Уҥуоҕа улахана, астыга, киһи көрөн үөрэр.

– Тыа сиригэр бириэмэ былдьаһык буолуо гынан баран, иллэҥ кэмҥэр тугунан эрэ дьарыктанаҕын?

– Баҕа баар түгэнигэр киһи син иллэҥ булар. Этим-хааным чөл, чэгиэн буолуохтаах диэн, быыс көһүннэр эрэ успуордунан дьарыктанабын, эрчиллэбин. Кинигэ ааҕабын, ырыаны истэрбин сөбүлүүбүн.

Петр оҕо эрдэҕиттэн үлэҕэ сыстаҕас буолан, тыа киһитэ сатыырын барытын сатыыр, хайа да үлэттэн толлон турбат эбит. Сүрүнэ, инникигэ эрэллээх. Үлэлиир буоллахха, өйөбүл да баар, сүрүнэ, санааҕын ууран, ылсан иһиэхтээххин диир. Оскуоланы 9 буолан бүтэрбиттэриттэн икки уол эрэ Балаҕаннаахха хаалан олохсуйбут. Биирэ кулуупка үлэлиир. Онон Петр Кардашевскай дьиэ кэргэн кыра уолун быһыытынан аҕам баҕатын толоруохтаахпын диирин ааһан, билиҥҥитэ кылааһын оҕолоруттан төрөөбүт дойдутугар хаалан үрүҥ илгэни үрүлүтэр биир соҕотох бэрэстэбиитэл. Биһиги киниэхэ ситиһиини, самныбат саргыны баҕарыаҕыҥ. 

Татьяна Захарова-Лоһуура.