Мария Кобельянова – Сунтаар улууһун култуураҕа салалтатын начаалынньыга. Кинини биир-икки тылынан билиһиннэрэр хайдах да кыаллыбат. Ол курдук үлэлиир, айар-тутар ыыра олус киэҥ. Мария Васильевна Сунтаар курдук бөдөҥ улуус култуураҕа үлэтин-хамнаһын сүрүннүүрүн таһынан “Саха” НКИХ Сунтаардааҕы салаатын суруналыыһа. Итиннэ эбии күннэтэ улуус сонуннарын Интэриниэт ситиминэн киэҥ хоннохтоохтук тарҕатар. Итиннэ барытыгар хайдах тииһинэн-түгэнэн үлэлиирин, уҕараабат эрчимин сөҕөҕүн эрэ. Суруналыыстыка туһунан кини: “Кэрэ эйгэ, ити эйгэни мин олох ыһыктыахпын баҕарбаппын”, – диир.
Маны таһынан Мария Кобельянова хоһоон, кэпсээн суруйар. Улуустааҕы “Ньургуһун” түмсүү салайааччыта. Онон кинини кытта кэпсэтэр суруналыыс “кыһалҕалары” көрсөр. Бастаан: “Итиччэ киэҥ ыырдаах киһиэхэ ыйытыылары хайдах наардыыбыный?” – диэн. Онтон: “Ылбаҕай тылынан кэпсээн-ипсээн субуруппутун хаһыат балаһатыгар хайдах батарабын?” – диэн “кыһалҕа” үөскүүр.
– Эн улуустааҕы култуура салалтатын начаалынньыга буоларыҥ таһынан тэлэбиидэнньэнэн, Интэриниэт ситимнэринэн сонуннары тиһигин быспакка кэпсиигин-ипсиигин, суруйаҕын. Итиннэ барытыгар хайдах тииһинэн-түгэнэн үлэлиигиний?
– Бу иннинэ “Саха” НКИХ Сунтаардааҕы салаатыгар 5 сыл үлэлээбитим. Салаа дириэктэрэ Ольга Захарова суруналыыстыка эйгэтигэр сиэтэн киллэрбитэ. Ити эйгэттэн туоруохпун баҕарбатаҕым. Саҥа үлэҕэ киириэм иннинэ улуус баһылыга ыҥыран кэпсэппитэ. Онно мин: “Суруналыыстыка эйгэтин хаалларар санаам суох”, – диэбитим. Онон билигин да тэлэбиидэнньэҕэ ыстаат аҥаарыгар үлэлиибин. Онон сүрүн үлэм итиннэ мэһэйдээбэт, төттөрүтүн, бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэллэр, толорсоллор. Онон бэйэбин икки интэриэһинэй, кэрэ эйгэҕэ үлэлиир дьоллоох киһинэн ааҕынабын.
2017 сыллаахха улууспутугар “Сунтаар бастыҥ суруналыыһа” диэн күрэс биллэриллибитэ. Онно кыайыылаах үрдүк аатын сүгэн баран, бэйэбэр чопчу сыал-сорук туруоруммутум. Үчүгэй баҕайы сонуннар, тэрээһиннэр киэҥ эйгэҕэ иһитиннэриллибэккэ-биллэриллибэккэ, этэргэ дылы, “тарбах быыһынан” хаалан хаалаллара баар суол. Атын да сиргэ олорор Сунтаар дьоно дойдуларын сонунун истэ-билэ олоруохтарын баҕараллар.
Аһаҕастык эттэххэ, дьон хаһыакка суруйтарыыта быдан аҕыйаата. Дьон-сэргэ сонуну Интэриниэттэн, бассаап ситимиттэн истэр-билэр буолла. Аны, холобур, бассаабынан сымыйа сурах-садьык олус түргэнник тарҕанар. Олор дьиҥ чахчы ыытыллар үлэ-хамнас үтүө түмүктэрин “сотон” кэбиһиэхтэрин сөп.
Онон дьоммор-сэргэбэр ыҥырыы таһаарбытым: “Интэриэһинэй сонуннары миэхэ ыыта туруҥ”, – диэн. Итинэн уопсастыбаннай кэрэспэдьиэннэри көҕүлээтим. Тус үлэбинэн да үчүгэй, интэриэһинэй сонун элбэх буоллаҕа. Онон “Дойдум дьонун кэскиллээх сонуннара” диэн ааттаан сонуннар тиһиликтэрин суруйан барбытым.
Инстаграмҥа “Suntar_news” диэн паблигы Анивера Акимова арыйбыта. Кини итиннэ мин сонуннарбын таһааран испитэ. Чочумча буолаат, Анивера: “Сонуннары хаартысканан ситэрэр ордук”, – диэбитэ. Онон уопсастыбаннай кэрэспэдьиэннэрбэр ирдэбил туруорбутум: “Иһитиннэриигит хайаан да хаартыскалаах буолуохтаах”, – диэн. Онтон сыыйа: “Инстаграмҥа улуус сонуннарын кэпсиир-ипсиир паблик арыйыыһыбын”, – диэн санаа үөскээбитэ.
– “Сунтаар – олоҥхо дойдута” диэни элбэхтик истэбит. Ити этии Сунтаар улууһугар элбэхтик сыһыары тутуллар. Ону сорохтор ылыныа суохтарын сөп. Тус санаабар, ити эрэкилээмэ “слоганын” курдук буоллаҕа. Эн итиннэ туох санаалааххын?
– 2017 сыллаахха улуус култуураҕа салалтатыгар үлэбин саҕалыырбар улуус баһылыга Анатолий Григорьев миэхэ чопчу сурук туруорбута. “Сунтаар -- олоҥхо дойдута” диэн улууспутугар сыһыары тутан элбэхтик этэбит-тыынабыт, – диэбитэ кини. – Итини докумуонунан бигэргэтиэххэ наада”. Онон ити боппуруоска патент, табаар бэлиэтин ылар туһугар үлэ ыытыллыбыта. Ити дьыала олус эрэдээктээх эбит. Москуба туһааннаах тэрилтэлэрин кытта бүтүн 2 сыл устата үлэлээбиппит. Онон Аар Баҕах ойуулаах бэлиэҕэ “Сунтаар — олоҥхо дойдута” диэн суруллан, бигэргэнэн, докумуоннанан кэллэ.
Ити этиини көнөтүнэн буолбакка, киэҥник өйдүөххэ наада. Ити этии ыалдьытымсахпытын, ураты тыыннаах ыһыахтаахпытын, оһуокайбытын, тойукпутун, дьоммутун-сэргэбитин, киэҥ сыһыыларбытын, айылҕабытын, айылҕабыт баайын көрдөрөр. Уонна Сунтаар сиригэр-уотугар олоҥхоһуттар тоҕо суох буолуохтарай?! Бааллар. Аҕыйах сыллааҕыта “Сунтаар – олоҥхо дойдута” диэн кинигэ тахсыбыта. Онно 185 олоҥхоһут аата киллэриллибитэ.
Саха сирин кииниттэн ыраах сытар буоламмыт дьоһун дьоммут ааттара-суоллара киэҥник иһиллибэккэ-биллибэккэ хаалбыт буолуохтарын сөп. Холобур, элбэх ахсааннаах оскуоланы туттарбыт, Сунтаартан Өлүөнэҕэ диэри суолу тупсарбыт, тэлэгирээп киллэртэрбит улахан мэссэнээт Георгий Терешкин аата урукку өттүгэр киэҥник биллибэт, иһиллибэт этэ дии. Импэрээтэр Николай II кинини солотугар киирэр тэрээһиҥҥэ ыҥырбыта, Парижка Саха сирин туһунан кэпсиир экспозицияны тэрийтэрбитэ.
Ити олоҥхоһуттарбытыгар эмиэ сыһыаннаах. Кинилэр төрөөбүт түөлбэлэригэр эрэ биллибэттэрэ, Өлүөнэ сүнньүгэр тиийэ олоҥхолууллара. Өлүөхүмэҕэ сырыттахпына Сунтаар олоҥхоһуттарын анаан-минээн, харчы төлөөн ыҥыралларын туһунан кэпсээн тураллар.
Улууспутугар “Сунтаар – олоҥхо дойдута” диэн сиэрийэнэн кинигэлэри таһаарабыт. Итини арыт “Кыһыл көмүс сиэрийэ” диэн ааттыыбыт. Ити бырайыагынан барыта сэттэ кинигэ тахсыахтаах.
– Манна, Сунтаарга кэлэн баран “духуобунас” диэн тылы “айылгы” диэн көннөрөн ааттаабыккытын бэлиэтии көрдүм. Холобур, эн салайар тэрилтэҥ аата “Сунтаар култуураҕа уонна айылгыга салалтата” диэн суруллар эбит.
– Тэлэбиидэнньэҕэ үлэлии сылдьан улуус култуураҕа салалтатын туһунан биэрии оҥорбутум. Ол сылдьан “духуобунас” диэн тыл киһи санаатын иһинэн сахатытыллыбатаҕын муодарҕаабытым. Ити тыл өй-санаа өттүнэн чэбдик, ыраас, үйэлээх сиэри-туому ылынар, тутуһар, айылгы өттүнэн кэрэ киһи буолуохтаах диэн өйдөнөр буоллаҕа. Ол иһин дьоммор-сэргэбэр кэпсиирбэр: “Сунтаар култуураҕа уонна айылгыга салалтата” диэбитим. Итини дьон ылыммыта, салгыы сурукка-бичиккэ да тиһиллэн барбыта.
– Тэрилтэҥ, сүнньүнэн, нэһилиэктэр кулууптарын үлэтин-хамнаһын сүрүннүүр буоллаҕа?
– Олохтоох бэйэни дьаһаныыга туһуламмыт Федеральнай сокуон 131-с ыстатыйатыгар олоҕуран кулууптар үлэлэрин-хамнастарын сүрүннүүр боломуочуйа нэһилиэктэр дьаһалталарыгар сүктэриллэр. Ол гынан баран кинилэр отчуоттара, үлэлэрин былаанын бигэргэтии биһигинэн барар. Онон биһиги нэһилиэктэр дьаһалталарын, кулууптарбытын кытта биир ситимнээх үлэни ыыта олоробут.
Биһиги көрүүбүтүгэр-истиибитигэр: Олоҥхо дьиэтэ уонна Ыгыаттаҕа, Элгээйигэ, Сунтаарга баар Сергей Зверев түмэллэрэ, оҕо ускуустубаҕа оскуолалара (Элгээйигэ, Сунтаарга), биир үксүн тыа сирин кулуубун иһинэн үлэлиир 21 бибилэтиэкэ киирэллэр. Быйыл улуу киһибит Сергей Зверев үбүлүөйдээх сыла, онон элбэх тэрээһин ыытыллыахтаах. Ыгыаттаҕа кини олоҕун-дьаһаҕын, тутта сылдьыбыт малын-салын, таҥаһын көрдөрөр түмэл баар. Элгээйигэ баар түмэл кини айымньыларын, фольклору сайыннарар киин буолар. Оттон Сунтаардааҕы түмэл итини барытын көрдөрөр. Ити түмэл сотору Олоҥхо дьиэтигэр көһүөхтээх.
Үлэбэр айар түмсүүлэр элбэхтик көмөлөһөллөр. Холобур, литератураҕа “Ньургуһун” диэн түмсүүлээхпит. Итини таһынан үҥкүүһүттэр, ырыа айааччылар, уустар түмсүүлээхтэр. Кинилэр бииргэ үлэлииргэ мэлдьи бэлэмнэр. Онон: “Маны өрө тутуохха, ону тэрийиэххэ”, – диэтиҥ да тута хамсааһын барар. Ол иһин үлэлииргэ чэпчэки.
– Сунтаар улууһун биир киэн туттуута – ыһыах. Итиннэ култуура салалтата киэҥ хабааннаах үлэни ыытар буоллаҕа.
– Сунтаар гиэрбэтигэр киирбит, улуус киинин ытык мааны түһүлгэтигэр турбут Аар Баҕах олус эргэрбит, дэлби хараарбыт, сууллар кутталга киирбитэ. Эбиитин тоҥсоҕойдор дэлби тоҥсуйан кэбиспиттэр этэ. Мас уустара ону көрөн баран: “Сөргүтүллэр кыаҕа суох”, – диэбиттэрэ. Аар Баҕаҕы уларытыахтарын дьон саллар эбит этэ. Ону Аар Баҕах бэйэтэ кэмэ кэлбитин сэрэппитэ, күһүн биир сэргэтэ сууллан түспүтэ. Ону ытыктыыр киһибит Мария Егорова-Тойуктаах Маарыйанан алҕаппыппыт. Аар Баҕаҕы туруорбут, Дьокуускайга кыстыыр Иван Васильевы кытта кэпсэтэн сөбүлэҥин ылбыппыт.
Ол гынан баран эргэрбит сэргэлэри бырахпатахпыт. Ыһыахтыыр ытык мааны түһүлгэбитигэр Сэргэлэр Уҥуохтара диэн баар буолбута. Биир дойдулаахпыт, этнограф Вильям Яковлев бырайыагынан үлэ бөҕө ыытыллыбыта. Ол быһыытынан Аар Куйаар мөҥүөнэ диэн саҥа түһүлгэ төрүттэммитэ. Ити күнү көрсүү сиэрэ-туома ыытыллар миэстэтэ. Ыһыахтыыр түһүлгэбитигэр сыһыаннаах бырайыактар, тутуулар тустарынан бэрт элбэҕи кэпсии-ипсии туруохха сөп.
Уопсайынан, төрүт култуураҕа, сиэргэ-туомҥа сыһыаннаах бырайыактары саҕалыырбытыгар – билим эйгэтигэр хоннохтоохтук үлэлиир биир дойдулаахтарбытын кытта мэлдьи билсэ, кэпсэтэ, сүбэлэһэ турабыт. Ол курдук биһиэхэ Розалия Бравина, Светлана Петрова, Людмила Ефимова, Василий Илларионов, Вильям Яковлев, Антонина Никитина мэлдьи көмөлөһөллөр. Мин, холобур, кинилэргэ төлөпүөннээтим да, тута сүбэлииллэр-амалыыллар.
– Мария, эн мэлдьи улуус иһигэр да, таһыгар да мэлдьи кэлэ-бара, айымньылаах үлэ үөһүгэр сылдьаҕын. Аны култуура тэрээһиннэрэ биир үксүн субуотаҕа, өрөбүлгэ ыытыллаллар. Дьиэҕэр-уоккар бириэмэ да ордубат курдук дии?
– Дьон миэхэ күлүү-оонньуу бэрээдэгинэн: “Бу маннык сылдьан ас да астаабат, таҥас да сууйбат хаһаайка буолуоҥ”, – диэччилэр. Оннук буолбатах. Дьиэ кэргэммэр сөптөөх болҕомто уурабын, бириэмэ аныыбын. Үлэ диэн үлэ, дьиэ диэн дьиэ буоллаҕа.
Федор РАХЛЕЕВ.
