Уус Алдан Бээрийэтиттэн Константин Васильев тыа сирин сайдыытын, үөрэх, билим туһунан ураты санааларын тиһэн ыыппытын сэргээн, куоракка киирбитин мүччү туппакка, санаа атастаһан барарыгар көрдөстүбүт.
– Костя, эн үрэх баһыгар сытаҥҥын, экэниэмикэ чинчийиилэригэр кыттаҕын. Ол туохха ананарый, туох түмүктээҕий, кэпсээ эрэ.
– Мин 2013 сылтан үп-экэниэмикэ институтун (ФЭИ СВФУ) кытта үлэлэһэбин. Итиннэ судаарыстыбаннай уонна муниципальнай салайыы хаапыдырата диэн баар, салайааччы экэниэмикэ билимин дуоктара Р.Р.Ноговицын. Үлэбит диэн —тыа сирин экэниэмикэтин, олоҕун-дьаһаҕын тирээн турар (актуальнай) боппуруостарын үөрэтии. Онтубут туох да үбүлээһинэсуох буолан, аҥаардас энтузиазмҥа эрэ олоҕурар. Ньымабыт диэн -- дьупулуом, маҕыыстыр үлэлэрэ. Кэнники аспирантура тиэмэлэригэр ылыстыбыт. Бастааннэһилиэк олоҕо-дьаһаҕа, оҥорон таһаарыыта, дохуота, ороскуота,дохуота ону төһө сабара диэн стратегическай чинчийиилэр этэ. Онтон сиэттэрэн, ол нэһилиэктэр ис кыахтарын төһө сабарый диэн түмүк таһаарарбыт.
– Чуолаан ол чинчийиилэргитигэр туох ньыманы туһанаҕыт?
– Бу Арассыыйаҕа барытыгар да саҥа саҕалааһын буолан, итиннэ чуолкай мэтиэдьикэ суох. Чахчылары хомуйуутаолус уустук. Онон бастакы үлэлэрбит “бу маны үөрэтэргэ туохтан саҕалыахха, сыһыана (подход) хайдах буолуон сөбүй, тугу ордук көрүөххэ сөбүй, ханнык кыһалҕалар баалларый?” эрэ диэҥҥэ анаммыттара. Аны дьупулуомүлэтэбуолан, таһыма хайдаҕа өйдөнөр буоллаҕа.
Бутугу биэрэрий диир буоллахха, суолтата улахан. Бу --“проблемнай туочукалары” көрдөөһүн, дьоҥҥо ону көрдөрүү, өйдөтүү. Иккиһинэн, бу -- оҕолору эрчийии-такайыы, кинилэргэ тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын атын, дириҥ өттүттэнүөрэтии. Бу үлэ түмүгүнэн оҕолор нэһилиэктэри, олор дьаһалталарын, исписэлиистэрин кытта үлэлэһэн, кинилэргэ ылбыт түмүктэрбитин, ол аата, уопсай көрүүнү тиэрдэллэр.
Кэлин бу барыта мунньуллан, сайдан, туох эрэ үтүө дьыалаҕа саҕалааһын олуга буолуоҕа диэн эрэллээхпит. Баҕар, тугу эрэ сыыспыт буоллахпытына, сүнньэ сөп, кэлэр көлүөнэлэр ону көннөрүөхтэрэ. Билимҥэ көҕүлээччилэр баалларыныы, бу ыччаттар “маннык кыһалҕалар бааллар, ону маннык көрүөххэ сөп” диэн сүрдээх үчүгэйдик тобулан таһаараллар. Ол дьарыктана сылдьар үлэһиттэргэ, исписэлиистэргэ сүрдээх туһалаах.
Билигин сири туһаныы, сүөһүнү иитии диэн тиэмэлэргэ үлэлии сылдьабыт. Саха ынаҕын экэниэмикэтигэр биир аспираннаахпын. Оҕолор бэйэлэрэ билим салайааччылаахтар, оттон мин кинилэргэ “сирдээҕи” үлэлэрин ыйан-кэрдэн биэрэбин, маннык гыныахха сөп диэн ситимнээччи буолабын.
– Ол аата, “опытнай-производственнай” учаастак буоллаҕа?
– Бастаан оннук этэ, миэхэ бырактыкааннар кэлэллэрэ, ону нэһилиэкпит дьаһалтата өйөөн, оҕолору босхо аһатан-сиэтэн, олордоро, массыына биэрэрэ, оттон кинилэр үөрэтэллэрэ, суруйаллара. Соннук Бээрийэ дааннайдарын барытын ылбыттара, аны атын нэһилиэктэри, улуустары кытта үлэлэрин салгыыллар. Стратегическай былааннааһын киирэн, дуогабарынан ону оҥорсоллор. Уопсай тиэмэлэри ылан эмиэ үлэлииллэр.
Холобур, биир устудьуонум сири туһаныыгамаҕыыстырдьиссэртээссийэтин суруйбута. Кини киин экэнэмиичэскэй зонаҕа сири туһаныыны ыстатыыстыканы, элбэх атын матырыйаалыхомуйан, үөрэппитэ. Сир боппуруоһа аһара уустук, манна кэлим көрүү наада. Билигин биһигини Саха сирин киин зоната этинэн-үүтүнэн, оҕуруот аһынан хааччыйан олорор.Ол эрээри, 80-с сылларга туһанылла сылдьыбыт сирдэриттэнбилигин 60%-нын эрэ тутан олорор, 40%-на туһаныллыбакка быраҕыллан сытар. Ол уруккута барыта бааһына, ходуһа сирдэр буоллахтара.
Билигин итиннэ сир кыһалҕата күөрэйэн, олсири былдьаһыыга тиэрдиэх курдук. Онон бу боппуруоһу сири былдьаһыыга тиэрдибэккэ, хара маҥнайгыттан быраҕыллыбыт сирдэри туһаҕа таһаарыыга диэн хайысхалаан биэрэр, онно үлэ ыытар наада. Сир60%-нын ортотунан туһанан олорор буоллахпытына, 30-с сыллары кытта тэҥнээтэххэ, оччолорго туһаныллыбыт сирдэр 30%-нын эрэ туттар эбиппит– дьэ ону санааҥ!
– Дьоммут элбэх да сири туһанан олорбуттар эбит!
– Былыр бары алааһынан, үрэҕинэн олордохторо. Хас биирдии үрэх баһа оттонор, барытыгар сүөһү-сылгы мэччийэр, турар сирдэрэ этэ.Ол быраҕыллан сытар. Баҕар, фантастика курдук да буоллар, ол биһиги дьиҥ потенциалбыт, сирбит биэриэн сөптөөх кыаҕа!
Биһиги сарсыҥҥы түмүгү эрэ эккирэтиһэбит. Оттон тыа хаһаайыстыбатыгар, холобур, сылгы 5 сылынан биирдэ төрүөх биэрэр, сүөһүҥ 3-с сылыгар ынах буолар, ону уон төбөҕө тиэрдэргэр уон сыл наада. Ол иһин, сиргэ үлэ20-30 сыллаах былаана оҥоһуллуохтаах. Ити да түргэн, биирдэ өйдөөбүтүҥ 20 сылыҥ ааһан хаалбыт буолуо.
– “Тыа сирин кэлим сайдыытын бырагыраамата” дьүүллэһиллэн Арассыыйаҕа киирдэ, ол туһунан санааҥ?
– Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыбытыгар90-с сылларгаДьобуруопаны батыһан, үтүктэн, бэйэбит “идентичноспытын” сүтэрэ сыспыппыт. Арассыыйадэриэбинэтин 30% имири эстэн, хаартаттан да сотуллубута.Дьон “тыа сирэ – ол айылҕа эбэтэр дэриэбинэ” диэн өйдүүр. Оттон тыа сирэ -- бу омук быһыытынан төрдүбүт.
Бу бырагырааманы, атын да бырайыактары, Арассыыйа бэйэтин омуктарын “идентичноһын” хааллара сатыыр бэлиитикэтэ, ону чөлүгэр түһэрэргэ анаммыт хамсааһын диэххэ сөп. Ононтыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар туһуланар эрэ диэн буолбакка, уопсай тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын тэрээһин диир сөп.Аһара уустук кыһалҕалар үөскээннэр, ону оһорунууга туһуламмыт хардыы курдук.
– Сүрүн кыһалҕаныитиннэ туохха көрөҕүн?
– Биһиги олохпутун-дьаһахпытын уонна тыа хаһаайыстыбатын тус-туһунан көрө сылдьабыт. Дьиҥэр, биһиги барытын дьүөрэлээн, биир ситимнээн, тыа сирин олоҕун-дьаһаҕынкыайан тэрийбэппит, нууччалыы эттэххэ, кыайан “аранжировкалаабаппыт”.Ол баар, кыһалҕа. Холобур, “дьон бара турар, ыччат олохсуйбат” диибит, оттон ол бэйэбит оҕону хайдах иитэрбититтэн-такайарбытыттан тутулуктаах буоллаҕа.Дойдулаах,силистээх-буордаах буолар тыыны-санааны кинилэргэ бэйэбит иҥэрбэтэхпит. Тоҕо? Бэйэбит оннук өйдөөхпүт-санаалаахпыт, ол иһин.
– Ол аата, итиннэ үөрэх-иитии эмиэ дьайыахтаах?
– Үөрэх эрэ буолуо дуо – барыта! Ол иһин мин П.П.Кондратьев норуот педагогикатын туһунан этиитин сөбүлүүбүн. Кини ону “үлэнэн, дьиэ кэргэҥҥэ уонна тулалыыр эйгэҕэ иитии” диэн быһаарар (“Воспитание работой, в семье и окружающей среде”). Уруккуттан, ити систиэмэ барыта оҥоһуллан үлэлии турдаҕа дии, Национальнай кэнсиэпсийэ саҕана өссө чочуллан биэрбитэ. Билигин ол суох. Ону чөлүгэр түһэрэр киһи, урукку уопуту туһанан дойдулаах буоларга, патриотизмҥа ыччаты-оҕону иитэргэ, туох эрэ кэнсиэпсийэ,сүрүннүүр стратегическай систиэмэ оҥоһуллара буоллар, дьэ,олбарытыгар дьайыа этэ.
Устуоруйаны да ылан көрүөххэ. Ханнык баҕарар судаарыстыбалар экэниэмикэлэрэ сайдан-сайдан баран,өй-санаа, сиэр-майгы айгыраатаҕына, ол судаарыстыба кэхтиигэ барар, норуота сүтэн-симэлийэн хаалар этэ буолбат дуо? Биһиги экэниэмикэбитин сайыннара сатыыбыт, оттон ол бастатан туран, киһи иитиллиититтэн-такайыытыттан, кини өйүттэн-санаатыттан, сиэриттэн-майгытыттантутулуктааҕын өйдүү да сатаабаппыт. Ханнык даҕаны бырагыраама киирдин, ону кытта дьүөрэлии өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн иитиини, киһини киһи оҥорор үлэни күүскэ ыыппатахпытына, ол көдьүүһэ, олоххо киириитэ кыра буолуоҕа. Биһиги ону тус-туһунан ылынан, соннук туһунан үлэни ыытабыт.
– Оччотугар тугу гыныахха?
– Туох барыта оннун булар, айылҕа бэйэтэ көннөрөн иһэр быһыылаах. Ол эрээри, айылҕаҕа сэлээннээн сылдьыбат буоллахпыт. Итиннэ биир холобуру аҕалаары гынабын. Дьиҥинэн, Дьөгүөр Борисов иккитэ төхтүрүйэнуураах таһааран, “СӨ тыа сирин кэлим сайдыыта” (Комплескное развитие сельских территорий в РС) диэн бырагыраама ылылла сылдьыбыта. Оччолорго кэмэ оннуга дуу, ол ситэ өйдөммөккө хаалбыта. Ол эрээри, кини киирэн, дьиэ-уот бөҕө тутуллубута, тыа сиригэр кииннэммит ититии, тупсарыныы (благоустройство) киирбитэ. Бэртээхэй бырагыраама этэ да, аҥаардастыы эбийиэги тутуу эрэ быһыытынан өйдөммүтэ. Оттон, бу тус-туһунан эбийиэктэр тыа сирин олоҕор дьайыыларын түмэр,биир олохсуйбут систиэмэ баар буолуохтаах этэ буоллаҕа. Оннук систиэмэ оҥоһулуннаҕына эрэ, тыа сирин сайдыыта ситиһиллиэн сөп дии саныыбын.
– Ону өйдүөхтэрэ дуо?
– Саатар, сыаналыырга эмиэахсаан өттүн эрэ көрөбүт. “Норматив” диэн буолар, онон бүттэ. Ол өссө соҕуруу дойду гиэнэ буолуон сөп. Холобур, оскуоланы ылыахха, онно “бачча аҕыйах оҕоҕо бачча элбэх учуутал үлэлиир дуо?!” дииллэр. Эбэтэр “бачча ахсааннаах нэһилиэнньэҕэ балыыһа көрүллүбэт” диэн буолар, уонна ыллылар да “оптимизациялаан” бараллар. Туох баар сыанабыл барыта ахсаан өттүн эрэ учуоттуур буолан, дьиҥ кыһалҕа ханна сытара көстүбэккэ хаалар. Холобур, тэрилтэ бэйэтин аналын төһө толороро, дьон олоҕор төһө көдьүүстээҕэ – биллибэт.
– Биһиги үлэ суох, дьарык суох, дьон-сэргэ олоҕун таһыма намтаата диибит. Оттон ханна көр да, барытыгар омуктар өтөн киирэн иһэллэр.Сотору тыа сиригэр да тахсыахтара. Бэйэбит дьоммут хамнанан-имнэнэн испэттэр.
– Мин санаабар, биһиги дьоммут бэйэлэрин кыахтарынан сөп буолаллар, аһара баайы-тускуну сырса сатаабаттар. Саамай сүрүнэ, айылҕаларыгар сөп түбэһэн, сөптөөхтүк дьаһанан, онтон астынан-дуоһуйан олороллор. Биир эмэ дэриэбинэбаҕар, олох мөлтөх буолуо. Ол эрээри, 90-с сылларга хайдах этэй, онтон аан дойду кириисиһин кэмигэр, 2008 сыллаахха, онтон 2010, 2014 сылларга уонна билигин хайдаҕый диэн уопсай балаһыанньаны, динамиканы көрдөххө, уларыйыы үчүгэй өттүгэр баран иһэр курдук, урут бытааннык буоллаҕына, билигин түргэтээн эрэр. Тыа сиригэр тутуу бөҕөтөбарар, холобур, Бээрийэҕэ бибилэтиэкэ, исписэлиистэргэ үһүс уопсай дьиэ тутуллуохтаах. Ититии 100% холбонно. Аны, сайыҥҥы уу турбата киирбитэ, икки хотон тутуллубута. Сыл аайы 5-6 саҥа чааһынай дьиэ тутуллар. Субсидияны араастаан үөхсэллэр да, ол баар буолан, бу дьиэ эҥин тутуллар буоллаҕа.
– Аны, 2000 сыллар саҕаларыгар “сүөһү көрөөччүлэр кырыйдылар, аҕыйаатылар” диир буоллахпытына, билигин ыччат сыстан эрэрэ көстөр. Ону сыыйа-баайа сайыннаран, бары өттүнэн көмөлөһөн, ити хамсааһыны тирэх гынар наада. Киһи үөрэрэ -- дьон санаата уларыйан эрэр. Кистэл буолбатах, урут ТХМтан субсидия эрэ ылаары бааһына оҥостоллоро, сүөһү туталлара. Ол кэннэ быраҕан кэбиһэллэрэ. Билигин дьон “бу чахчы, мин олоҕум-дьаһаҕым буолуоҕа”диэн тугу эрэ тэринэ сатыыр.
Ити кэннэ салгыы “Мин хаһаайыстыбабын төһө эрэ төбөҕө тиэрдэн баран, уолбар хаалларыахтаахпын” диэн утумнааһыҥҥа ылсарбыт буоллар, олус үчүгэй буолуо этэ. Онтон “бу мин сирим, манна төрүттэрим сүөһү ииппиттэрэ, онусалҕаан, мин оҕолорум уонна сиэннэрим манна олох-дьаһах тэринэн, дьарыктаныахтара” диэҥҥэ кэлэрбит буоллар, ситиһии дьэ ол буолуо этэ.
– 90-с сылларга Михаил Николаевтаах бэлитиичэскэй дьулуурдарынан норуоту өрүһүйбүттэрэ. Оттон билигин?
– Сиргэ сыһыан олохсуйара норуот быһыытынан быстыбат-симэлийбэт, сүтэн хаалбат сүрүммүт буолуо этэ диибин.Онуоха туох үөрэх систиэмэтэ, култуура, кыраайы үөрэтии, төрүччү, доруобуйа харыстабыла,о.д.а. – барытатуһаайыллыахтаах. Билигин бары тус-туһунанүлэлии сылдьабыт. Ол да буоллар, тыа сирин уопсай сайдыыта итинниккэ кэлиэ диэнэрэнэ саныыбын.
– Оптимист эбиккин! Махтал, сэргэх сэһэниҥ иһин!
Нина ГЕРАСИМОВА.
-
