Георгий Балакшин – геолог-геофизик, геология-минералогия билимин хандьыдаата, ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтин Бириэмийэтин лауреата (судаарыстыба бириэмийэтигэр тэҥнээх), Саха АССР үтүөлээх геолога, Ньурба улууһун бочуоттаах гражданина. 1951 сыллаахха Ньурба 1-кы №-дээх орто оскуолатын кыһыл көмүс мэтээллээх бүтэрээт, Москуба геологияҕа институтугар үөрэххэ киирбитэ.
Георгий Дмитриевич геология, геофизика эйгэтигэр үлэлээбит сылларын туһунан бэйэтэ кэпсиирин истиэҕиҥ.
– Георгий Дмитриевич, алмаас геологиятыгар уопсайа хас сыл үлэлээтиҥ?
– 1956 сыллаахха Москубатааҕы геология институтун бүтэриэхпиттэн алмаас геологиятыгар 62 сыл үлэлээбитим. Төрөөбүт-үөскээбит Ньурбам бөһүөлэгэр аатырбыт Амака эспэдииссийэтин киин хонтуората баара. Онон 12 сыл устата тайҕаны, маардары, үрэх бастарын кэрийэн кимберлит туруупкаларын көрдөөбүппүт.
– Кимберлит туруупкаларын көрдүүр эспэдииссийэ үлэтэ сааскы кэмтэн ыла саҕаланара буолуо?
– Оннук, эспэдииссийэ үлэтэ кулун тутартан саҕаланара. Бастаан утаа тайҕаны хайыһардарынан уһаты-туора сыыйарбыт. Эспэдииссийэ үлэтэ £ктөөп бырааһынньыгын саҕана түмүктэнэрэ. Кыһыҥҥы да өттүгэр үлэбит тохтообото. “Камералка” кэмэ саҕаланара. Ол аата булумньуларбытын сааһылыырбыт, наардыырбыт, нүөмэрдиирбит, сурукка-бичиккэ тиһэрбит.
Кимберлит туруупкаларын көрдүүр кэммитигэр наар тимир оһохтоох балааккаларга олорорбут. Аһылыкпыт – кэнсиэрбэ, гречка, ириис, бурдук, саахар... Быыс-арыт буллахпытына, балыктыырбыт, курупааскыны, куобаҕы бултаһарбыт. Суохпутуна эһэ кэлэн балааккаларбытын, бородуукталарбытын бурайталаабыт түгэннэрэ да тахсара. ¥лэлиир кэммэр туох да дэҥ-оһол тахсыбатаҕа, барыта этэҥҥэ этэ.
– Кимберлит туруупкаларын көрдүүр эспэдииссийэлэргэ сылдьыыҥ хайаан да үтүө түмүктээх буолуохтаах.
– Эспэдииссийэҕэ үлэлээбит, аар тайҕаны кэтэ сылдьыбыт сылларбар барыта 87 кимберлит туруупкатын булбуппут. Хас биирдии кимберлит турупкатын аттыгар алмаастаах дьапталҕалар сыппаттар. Чэ, ол туспа кэпсээн... Геология бары ымпыгын-чымпыгын быһаардахпына, аһара уһаан-тэнийэн хаалыахпыт.
– Геология-минералогия билимигэр хандьыдаат истиэпэнин хаһан көмүскээбиккиний?
– 1968 сыллаахха.
– Оо, эспэдииссийэлэргэ сылдьарыҥ саҕана эбит дии?
– Оннук, Амака геофизикаҕа эспэдииссийэтигэр быһаччы үлэлии сылдьан дьиссэртээссийэ суруйбутум. Аата “Саха сирин арҕаа өттүгэр кимберлит туруупкаларын көрдөөһүҥҥэ геофизика ньымаларын туһаныы” диэн этэ. Итини суруйарбар Далдын-Алакыыт уонна Анаабыр алмаастаах түөлбэлэригэр үлэбит төһүү буолбута.
– Ити диссертацияҕын бэлиэтии көрөн өрөспүүбүлүкэтээҕи “Якутскгеология” тэрилтэ үлэҕэ ыҥырдаҕа?
– Итинник диэххэ сөп. Учуонай истиэпэнин көмүскээбитим эһиилигэр, ол аата 1969 сыллаахха, Дьокуускайдааҕы “Якутскгеология” тэрилтэтэ сүрүн геофизигынан үлэлииргэ ыҥырбыта. “Өрөспүүбүлүкэ таһымыгар үлэлээтин, идиэйэлэрин, бырайыактарын үлэҕэ киллэрдин” диэтэхтэрэ.
Онон Саха АССР сиригэр-уотугар бүтүннүүтүгэр ыытыллар үлэлэри, бырайыактары сүрүннэспитим. Ити үлэбэр алмаас геологиятынан эрэ дьарыктамматаҕым. Сүрүн геофизик быһыытынан кыһыл көмүс, ньиэп, гаас, хорҕолдьун, тимир уруудатын көрдүүргэ эмиэ кыттыһарым.
Ол гынан баран, биллэн турар, сүрүн болҕомто өрөспүүбүлүкэ арҕаа өттүгэр үлэлиир алмаас геологиятыгар этэ. Эспэдииссийэлэр үлэлиир бырайыактарын, сирдэтинэр докумуоннарын, балаһыанньаларын бигэргэтэрбит, мунньахтары, симпозиумнары уонна билим кэмпириэнсийэлэрин ыытарбыт.
– Диссертацияҕар ыйбыт бырайыактарыҥ олоххо киирбиттэрэ дуо?
– Дьиссертациябарр киирбит бырайыактар бары кэриэтэ олоххо киирбиттэрэ. “Якутскгеология” тэрилтэ сүрүн геофизигын быһыытынан ССРС Геологияҕа министиэристибэтин геофизикаҕа сиэксийэтин салайбытым. Онно биһиги “Методические указания по поискам коренных месторождений алмазов на Сибирской платформе (якутская алмазоносная провинция)” диэн алмаас бырамыысыланнаһыгар улахан суолталаах үлэни суруйбуппут. Ити үлэ Сэбиэскэй Сойуус бары геологтара, геофизиктара салайтарар уонна сирдэтинэр докумуоннара буолбута. Геология көрдүүр-чинчийэр бырайыактарын оҥороругар “АЛРОСА” хампаанньа ити үлэни билигин да туһанар.
Дьокуускайга үлэлиир сылларбар геология көрдүүр-чинчийэр-сейсмическэй ньымата ордук туһалааҕын дьаныһан, сыралаһан туран дакаастаабытым. Ити биһиги туттар тиэрмиммитигэр “сейсморазведка” (геофизика биир сүрүн салаата) диэн ааттанар. Ыарахан сыаналаах аныгы технология тэриллэрин туттууну ирдиир, ол эрээри геология саамай эрэллээх көрдүүр-чинчийэр ньымата.
Билигин “АЛРОСА” хампаанньаҕа сейсмическэй ньыма үрдүк таһымҥа ыытыллар. Ол иһин аныгыскы алмаастаах түөлбэни ити ньыма көмөтүнэн булуохтара диэн бүк эрэллээхпин.
Өссө биир өр сыллаах туруорсуум – сейсмология сырдатан, ыйдаҥардан көрдөрөр ньыматынан алмаастары көрдөөһүн. Билигин “АЛРОСА” ити ньыманы саҥа, бастыҥ технология көмөтүнэн туһанар. Кэллиэгэлэрим бу хайысхаҕа чинчийиилэригэр, саҥаны арыйыыларыгар ситиһиилэри баҕарабын. Олохпун геологияҕа, геофизикаҕа анаабыт киһи саҥа технология туттулларыттан, биир идэлээхтэрим таһаарыылаах үлэлэриттэн ис сүрэхпиттэн үөрэбин.
– 62 сыл уһун болдьох, оччотугар биэнсийэҕэ тахсан да баран, алмаас геологиятыгар үлэлээтэҕиҥ дии?
– Оннук, 1998 сыллаахха “АЛРОСА” хампаанньа баай үөрүйэхпин учуоттаан үлэҕэ ыҥырбытын быһа гымматаҕым. Инньэ гынан Амака уонна Ботуобуйа эспэдииссийэлэригэр сүрүн геофизигынан үлэлээбитим. 2018 сыл тохсунньу 31 күнүгэр Амака эспэдииссийэтэ үлэлээн бүппүтэ.
– Георгий Дмитриевич, эн геология уонна алмаас бырамыысыланнаһа Саха сиригэр үүнэн-сайдан тахсыытын тыыннаах туоһута буоллаҕыҥ. Уруккуну-хойуккуну анаардаххына, туох санааҕа кэлэҕиний?
– Ааспыт үйэ 50-с – 80-с сылларыгар Сэбиэскэй Сойууска алмаас геологията, сир баайын көрдүүр-чинчийэр үлэ балысханнык сайдыбыта. Ити барыта хараҕым далыгар ааспыта. Хараҕым далыгар эрэ диэн буолуо дуо, быһаччы үлэлээтэҕим дии. Геология мэлдьи уопсастыбаннас болҕомтотун киинигэр сылдьара, судаарыстыба туох кыалларын барытын оҥороро. Онон Саха сиригэр аан дойду таһымнаах геология арыйыылара оҥоһуллубуттара.
ССРС эстээтин кытта алмаас бырамыысыланнаһыгар уонна геологияҕа ыарахан күннэр-дьыллар бүрүүкүү сылдьыбыттара. Ол иһин геофизика эспэдииссийэлэрэ “Якуталмаз” тириэс састаабыгар киирбиттэрэ. Кэлин итинтэн тирэх ылан “АЛРОСА” хампаанньа тыыллан-хабыллан тахсыбыта. Ити хампаанньа тэриллиитэ, алмаас бырамыысыланнаһын салгыы сайдыыта өрөспүүбүлүкэбитигэр тыын суолталаммыта.
Ааспыт үйэ 90-с сылларыттан ыла Арассыыйаҕа ырыынак сыһыана олохтоммута. Онон үлэни-хамнаһы кэм-кэрдии ирдэбиллэригэр түбэһиннэрэн саҥалыы дьаһаныы наада буолбута. Ол гынан баран, тус санаабар, “АЛРОСА” аан дойду атын транснациональнай хампаанньаларыгар майгыннаабат. Тоҕо диэ? “АЛРОСА” уруккуттан олохсуйбут үгэстэргэ, сыһыаннарга, бырайыактарга, чинчийиилэргэ тирэҕирэр. Сахалыы эттэххэ – дириҥ, бигэ силистээх-мутуктаах хампаанньа.
“АЛРОСА” хампаанньа Саха сирин бүддьүөтүгэр улахан кылааты киллэрэрэ омос да көрүүгэ көстөр. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн улахан аҥаара “АЛРОСА” киллэрэр үбүттэн турар. Онон, аныгы тылынан эттэххэ, “АЛРОСА” – өрөспүүбүлүкэбит сүрүн успуонсара.
– “АЛРОСА” социальнай бакыата диэн өйдөбүлү, баһаалыста, чопчулаа эрэ.
– Социальнай бакыат хайдах быһыылаахтык оҥоһуллара кэлэктиип дуогабарыгар чопчу ыйыллар. Холобур: уоппуска, бырайыас төлөбүрэ, баахта ньыматынан үлэлээччилэргэ араас кэмпэнсээссийэ, чэпчэтии өрөбүллэргэ, бырааһынньыктарга үлэлээһин, эбии төлөбүрдэр... Мин аан дойду атын транснациональнай хампаанньаларын үлэһиттэрин кытта араас мунньахха, кэмпириэнсийэҕэ, симпозиумҥа дөрүн-дөрүн көрсөн кэпсэтээччибин. Онно кинилэр “АЛРОСА” хампаанньа үлэһиттэригэр кыһамньытын наар хайҕааччылар, үтүө тылларынан ахтааччылар.
– Оттон бэтэрээннэри кытта үлэ хайдах ыытылларый?
– Дьокуускайга “АЛРОСА” хампаанньа бэтэрээннэрин сэбиэтэ үлэлиир. Ити сэбиэт симиэтэлээх, бигэргэммит былааннаах. Онон бэтэрээннэри кытта үлэ систиэмэлээхтик ыытыллар. “АЛРОСА” бэтэрээннэрэ бырааһынньыктарга түмсэбит, уруккуну-хойуккуну санаан ааһабыт. Эбиитин хампаанньа аатыттан бэлэх-туһах тутан дьиэлиибит.
Тэрээһиннээх ыһыахтар буолааччылар. Сылга биирдэ £лүөнэ эбэ устун теплоходунан айаннааччыбыт. Эрдэттэн сайаапкалаһан профилакторийга сынньаныахха сөп.
– Эн аатырбыт боксуор, Пекин Олимпиадатын боруонса призёра Георгий Балакшин быһаччы аймаҕыҥ эбит дии?
– Оннук, Гоша – бииргэ төрөөбүт быраатым уола. Кини Пекин Олимпиадатыгар Куба боксуора Андре Лаффитаны кытта киирсиитин өрөспүүбүлүкэ барыта доогуйа көрбүтэ дии. Гоша биир эрэ баалынан (8:9) кыл мүччү кыайтарбыта. Кыайбыта буоллар, финалга тахсан, кырата Олимпиада үрүҥ көмүс призёра буолуохтааҕа. Ол да буоллар Гоша уонтан тахса сыл устата Арассыыйа сүүмэрдэммит хамаандатын лиидэрэ, өссө хапытаана этэ.
– Георгий Дмитриевич, эн улуу бэйиэт Евгений Евтушенконы доҕоруҥ эбит дии?
– Евгений Евтушенко ийэтэ да, аҕата да -- геологтар. Иккиэн мин үөрэммит институппун бүтэрбиттэр. Евгений Александрович геология, геофизика бары ымпыгын-чымпыгын олус үчүгэйдик билэрэ. Онон кинини кытта түргэнник биир тылы булбуппут, доҕордоспуппут. Саха сиригэр элбэхтик кэлэ сылдьыбыта. Бэл, £лүөнэни баһыттан атаҕар диэри устубуттаах. 1973 сыллаахха Евгений Евтушенконы кытта Бүлүү өрүс устун айаҥҥа сылдьыспытым. Күлэн-үөрэн, кэпсэтэн-ипсэтэн бэрт элэккэй, судургу киһи.
– Георгий Дмитриевич, сэргэх кэпсээниҥ иһин махтанабын!
Федор Рахлеев.
