Ханнык да киһи олоҕор талан ылбыт идэтэ, үлэлиир үлэтэ сүрүн оруолу оонньуурун бары да билэн эрдэхпит. Дэлэҕэ, “үлэҕэ үөрүүнэн барар, үөрүүнэн дьиэҕэ төннөр – дьол” диэхтэрэ дуо. Мин биир эмэ эдэр киһи тус олоҕор туһанаарай диэн суруйабын. Харантыын кэмигэр онуоха анаан бириэмэ эрэ дэлэй.
Аармыйаттан кэлэн баран, үөлээннээхтэрим ханна үөрэнэллэрин ыйыталаһан, хайа инженерин идэтигэр тохтообутум. Оччолорго олохтоох ыччаты бырамыысыланнаска кытыннарар туһуттан хайа инженерин идэтигэр үөрэнэр устудьуоннарга 14-түү солк. эбии төлүүллэрэ. Аҥаардас ийэ оҕото онно улахан болҕомтону уурбутум. Биэс сыл үөрэнэн, дьупулуоммун тутан, дьиэ кэргэммин илдьэ Мииринэй куораты булбуппут. Ити — 1978 сыл күһүнүгэр этэ.
Ол кэмҥэ номоххо киирбит Лев Леонидович Солдатов үлэтиттэн ууратыллан, кини оннугар Валерий Владимирович Рудаков ананан эрэр кэмэ эбит. “Жигаловскай” дэммит, уруккута үчүгэйинэн аатырбыт дьиэлэртэн биирдэстэригэр икки хоһу анаабыттара.
Саталлаах салайааччыларбыт
Институкка отделбытын тэхиниичэскэй билим хандьыдаата Вячеслав Разживин салайара. Эппитин толорторон тэйэр, тыйыс соҕус майгылаах, орто саастаах киһи этэ. Институту грузин киһитэ, сэрии бэтэрээнэ Гиви Гомелаури салайара. Эһэ Хайанан эҥин производстваҕа үлэлээбит салайааччы, хомуньуус бэрдэ. Лабаратыарыйабыт сэбиэдиссэйэ – кэлин бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлигэр тиийэ үүммут Василий Власов. Оттон быһаччы салайааччым -- сиэктэр сэбиэдиссэйэ, Иркутскайтан төрүттээх Анатолий Шебаршов.
Бастаан утаа отчуоттары, научнай кинигэлэри туттардылар. Бары тугу эрэ суоттууллар, ааҕаллар. Калькулятор кунуопкатын тыаһа лаһырҕас, сорохтор тугу эрэ чөртүөстүүллэр. Сынньалаҥҥа тиэннистииллэр, саахыматтыыллар. Испэр “хата, сүрдээх чэпчэки, сылааска, сырдыкка олорор үлэ эбит” диэн быһаардым. Сотору кэминэн билбитим -- бука бары былаанынан үлэлиир эбиппит. Онно научнай ыстатыйалары суруйан бэчээттэтии, саҥаны айыы, уопсастыбаннай үлэҕэ көхтөөхтүк кыттыы, былааннаах үлэлэр түмүктэринэн отчуот суруйууга кыттыы, чинчийэр үлэ чэрчитинэн производство эбийиэктэригэр (карьердарга, баабырыкаларга) эспэримиэнниир үлэҕэ кыттыы киирэр. Ити ааттаммыттарга төһө ситиһиилээххинэн дуоһунаһыҥ үрдүүрэ быһаччы тутулуктааҕа. Өскөтүн дьон ыйыытынан-кэрдиитинэн эспэримиэҥҥэ кыттыы уустуга суох курдук буоллаҕына, саҥаны айан таһаарыы диэҥҥэ билим эйгэтигэр саҥа үктэнэр киһиэхэ уустук дьыала эбит. Мин дьолбор, бииргэ үлэлиир уолаттарым, кыргыттарым бэрт дьоҕурдаах, үтүө санаалаах дьон буолан биэрбиттэрэ. Василий Михайлович оччолортон салайар үлэҕэ лаппа дьоҕурдааҕа. Киһиэхэ барытыгар тэҥ сыһыаннааҕа, ирдэбиллээҕэ, лоп бааччы быһаарыылааҕа. Виталий Левченко оччоттон киэҥ билиилээҕинэн, билим үлэтигэр талааннааҕынан табаарыстарын ортотугар биллэр-көстөр миэстэлээҕэ. Кэлин производство бөдөҥ салайааччыта буолан иһэн олохтон туораабыта. Алексей Ведин кэлин “Якутнипроалмаз” институт дириэктэригэр тиийэ үүммүтэ. Оччолорго ыстаарсай научнай үлэһит этэ. Ордук элбэхтик Александр Круцкийы, Иван Бондаренконы кытта алтыспытым. Институкка кини быһаччы салалтатынан научнай үлэһитинэн, сиэктэр сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитим. Иван Бондаренко ыстаарсай научнай үлэһит этэ. Исписэлиис быһыытынан билим эйгэтигэр киирэрбэр, сайдарбар оруола улахан. Саҥаны айыы курдук уустук боппуруоска бэрт болҕомтолоохтук тохтоон, ымпыгар-чымпыгар тиийэ ырытыһан, киһи өйүн-санаатын сытыылаан, кэҥэтэн биэрэр дьикти дьоҕурдааҕа. Ол да иһин баччааҥҥа диэри “Якутнипроалмаз” институт биир сүрүн исписэлииһин быһыытынан сыаналанар.
Олохпор үтүө суолу хаалларбыт доҕотторум
Үлэҕэ киириэхпиттэн 2017 с. биэнсийэҕэ тахсыахпар диэри хайа боруодатын үлтүрүтүү боппуруоһугар дьарыктаммытым. Бу -- алмааһы хостуур бырамыысыланнас баарын тухары бүппэт кыһалҕалаах хайысха. Билии-көрүү биир сиргэ турбатын быһыытынан, саҥа эттиктэр, технологиялар элбии турар кэмнэригэр олохтон хаалбат туһугар күн ахсын саҥа билиини кинигэлэртэн, научнай сурунааллартан быыстала суох ыла олоруллуохтаах. Оччоҕо эрэ тугу эмэ саҥаны толкуйдуур кыах үөскүүр. Бу боппуруостары быһаарыыга АЛРОСА курдук кыахтаах хампаанньа үлэһитин быһыытынан киирсии эмиэ улахан оруоллаах. Ханнык да улахан түмсүүгэ, кэмпириэнсийэҕэ, эспэримиэн үлэтигэр сир хайа да муннугар тиийэн, “АЛРОСА үлэһитэбин” диэтэххинэ, дьон сыһыана тута уларыйар, ил-эйэ тускулланар эбит. Хайа боруодатын үлтү тэптэрии боппуруостарыгар эргиччи киэҥ билиилээх, научнай үлэҕэ бэриниилээх дьону кытта чугастык алтыһан, кэлин үлэбэр үөрүүнэн барар, дьиэбэр үөрүүнэн кэлэр буолбутум. Уот ааныттан оннук буолбатаҕа. Эдэр дьоҥҥо сүбэм диэн – саҕалааһын хаһан да сыыртан түһэр курдук чэпчэкитэ суох. Ыараханы көрсөргө бэлэм буолуохха, ону этэҥҥэ туоруурга тулхадыйбат эрэл баара наада. Бииргэ үлэлиир дьоҥҥо үчүгэй сыһыан, аһаҕас, кэпсэтинньэҥ, үөрүүнү-көтүүнү, кыһалҕаны-хомолтону тэҥҥэ үллэстии, кыах тиийэринэн дьоҥҥо көмөлөһүү улахан оруоллаах. Онно дьиэ кэргэн чөл туруктааҕа, бэйэ-бэйэни таптаһыы, ытыктаһыы эмиэ кырата суох дьайыылаах.
Биир бэйэм көмпүүтэр технологията тарҕана илик кэмигэр бииргэ үлэлиир дьоммор көмөлөһө сатыырым. Билим эйгэтин дьоно үлэлэрин түмүгүн кумааҕыга тиһэн, дьон-сэргэ дьүүлүгэр таһаараллара биллэр. Мин өссө үөрэнэр сылларбыттан бөрүөнэн туттарга, уруһуйдуурга элбэхтик дьарыктаммытым. Онон Алексей Ведиҥҥэ, Иван Бондаренкоҕа, Илья Александровка хандьыдаат дьиссэртээссийэтин көмүскүүр матырыйаалларын оҥостоллоругар чертеж, исхиэмэ, көрдөрөр лиис оҥорон көмөлөспүтүм.
Илья Ньурба чулуу дьонун Сергей Алексеев, Густав Яковлев, Петр уонна Андрей Кириллиннэр, Егор Захаров, Артур Андросов, Василий Еремеев кэннилэриттэн тилэх баттаһа, бэйэтин үлэтин суолун учуонай-горняк быһыытынан научнай-чинчийэр уонна бырайыактыыр хайысхалардаах «Якутнипроалмаз» институкка инженер быһыытынан саҕалаабыта. 1981 с. хандьыдаат дьиссэртээссийэтин ситиһиилээхтик көмүскээбитэ. Салгыы 2005 с. дуоктар дьиссэртээссийэтин учуонайдар эйгэлэригэр билиһиннэрэр сыаллаах Дьокуускай куоракка кэлбитэ уонна эмискэ ыалдьан, олохтон туораабыта. Кини этэҥҥэ эрдэҕинэ, хаста даҕаны айылҕаҕа сынньана, бултуу тахса сылдьыбыппыт. Саҥаны айар үлэ ымпыгар-чымпыгар киниттэн элбэххэ үөрэммитим. Кэргэнэ “Илья аһыы олорон кытта карьердарын төгүрүтэ олорооччу” диэн күлэрэ.
Булт-алт эйгэтигэр Николай Афанасьевич Петрову кытта алтыһарым. Оччолорго биир уостаах саалааҕым. Кини оччотооҕу оҕо сиэринэн булка эрдэттэн сыстыбыт, айылҕаны олус сөбүлүүр геолог идэлээх киһи этэ. Айылҕаҕа сылдьыытын, Эмэлдьээгинэн, СГУ-нан, “Мир” карьерынан хайдах үлэлээбитин олус сэргээн истэрим. Ордук геологтыы сылдьан, хайа өрүһүгэр таптаан үөскүүр дьарҕаа, быйыт балыктары атаралаан бултаабыт түгэннэрин сэргээн, хос-хос кэпсэтэр буоларым. Биирдэ Мииринэй-Чернышевскай тыраассатын кытыытыттан кыра ойуур иһиттэн 19 бөп-бөдөҥ, эп-эмис куобах атыырдарын бултаабыппыт. Ол — кини куобах баарын эрдэттэн сибикилээбитин түмүгэ этэ. Айылҕаны кэтээн көрөрүнэн, таптыырынан-харыстыырынан, булка үөрүйэҕинэн өбүгэлэр үөрэхтэрин баһылаабыт дьиҥ саха киһитэ этэ. 2019 сыл бүтүүтэ, 80 сааһын ааһан баран, олохтон туораабыта.
Үлэ түгэннэриттэн
Кураанах боруоданы (вскрышные породы) тоҕо тэптэрдэххэ эрэ, тиэйэр тиэхиньикэ кыаҕар бэринэр буолар. Манна алмааһы бүтүн хаалларар проблема көрүллүбэт эрээри, син биир толкуйдаммыт быһаарыыны күүтэр түгэн элбэх. Ол курдук, үлтүрүйбүт боруода алын дьапталҕата бүтүн хаалыа суохтаах, ол эбэтэр тиэллиэхтээх булуок биир тэҥҥэ барыта бытарыйбыт буолуохтаах. Өскөтүн бу усулуобуйа туолбатаҕына, тиэйэр тиэхиньикэ (экскаватор, погрузчик) алдьаныыта-кээһэниитэ тахсар, мөлүйүөнүнэн сыаналаах ороскуот тахсар. Тоҕо тэптэрии технологията кимберлити уонна кураанах боруоданы эрэ үлтүрүтэргэ буолбакка, карьер эркиннэрин бөҕө-таҕа туруктаах оҥорорго эмиэ туттуллар. Онно нууччалыыта “контурное взрывание” технологията туһаныллар. Бэйэ-бэйэлэриттэн чугас соҕус скважиналары карьер бырайыактаммыт кирбиитинэн үүттэниллэр. Ол скважиналарга үлтү тэптэрэрдээҕэр уонунан төгүл аҕыйах тоҕо тэбэр эттик утаҕа скважина устатыгар тэҥ соҕустук тарҕатыллан угуллар. Ол түмүгэр улахан тоҕо тэптэрии охсуутун аччатар экран үөскээн, карьер эркинэ биир сурааһынынан оллура-боллура суох тэҥ гына оҥоһуллан тахсар. Маннык оҥоһуллубут эркин (борт) уонунан сылларга күн уотун, ардах, хаар, тоҥоруу, ириэрии дьайыыларын этэҥҥэ тулуйан турар кыахтанар, хайа боруодата көөрөттөн тохторо хас эмэ төгүл аччыыр. Ол иһин бу технология алмаастаах карьердары тутан таһаарарга мэлдьи туттуллар. Хайа боруодатын тоҕо тэптэрии хаһан баҕарар ордук кутталлаах үлэ ахсааныгар киирсэр.
Мин салайар сиэктэрим 2004-2010 сс. Мииринэйтэн уонтан тахса биэрэстэлээх сиргэ турар “Интернациональнай” диэн аатырбыт карьеры саҥардан, аһаҕас ньыманан алмааһы эбии хостооһун үлэтигэр сейсмическэй хонтуруолу ыытыспыта. Бу үлэ Иркутскай куоракка баар Наукалар Сибиирдээҕи Отделениеларын Сир хаҕын үөрэтэр института, бу институт биир сүрүн исписэлииһэ Евгений Черных ыйыытынан-кэрдиитинэн ыытыллыбыта. Артем Васильев, Роман Никитин (билигин сектор салайааччыта) ордук дьаныардаахтык үлэлээбиттэрэ. Ити курдук биһиги тоҕо тэптэрии үлэлэрэ “АЛРОСА” АХ бары карьердарыгар, кэнники сылларга шахталарыгар кытта, куттала суох ыытылларын хааччыйбыппыт. Билигин даҕаны сектор үлэһиттэрэ саха уола, Хаандыгаттан төрүттээх Роман Никитин салалтатынан ситиһиилээхтик үлэлии-хамсыы сылдьаллар.
2015 с. сектор сүрүн исписэлиистэрэ Африкаҕа Катока горноруднай уопсастыбатын ыҥырыытынан тоҕо тэптэрии үлэлэрин параметрдарын тупсарар тэрээһиннэргэ ситиһиилээхтик кыттан кэлбиттэрэ.
Сүбэ-соргу курдук эттэххэ...
Түмүкпэр эдэр дьоҥҥо туһаайан, аҕыйах сүбэни этэбин.
-- “Билбэт дьыалам” диэн иҥнэн-тоҥнон турумаҥ. Саха киһитэ бырамыысылыннаска да үлэни кыайар. Манна, бастатан туран, билиини-көрүүнү быыстала суох эбинии, үлэ дьиссипилиинэтин, этиканы тутуһуу, дьоҥҥо-сэргэҕэ киһилии сыһыан наада.
-- Үлэни таһынан айылҕаны кытта алтыһан, бэйэ таптыыр дьарыгын өрө тутан, төрөөбүт түөлбэни, дьиэни-уоту, доҕоттору кытта сибээһи быһымыахха наада. Ити холобурунан Удачнай куоракка уһун кэмҥэ үлэлээбит доҕотторбун Николай Прокопьевы, Александр Михайловы ааттыахпын баҕарабын. Кинилэр тыйыс айылҕалаах хотугу сиргэ-уокка тыаҕа, күөлгэ бултаан-алтаан, эр дьон күрэхтэһиилэрин тэрийэн, ыһыах ыһан, уһанан, иллэҥ кэмнэрин олус үчүгэйдик атаараллара. Биэнсийэҕэ тахсыахтарыгар диэри Удачнайдааҕы ГОК-ка ситиһиилээхтик үлэлээбиттэрэ.
-- Араас дойдуттан кэлбит, арыт харчы эккирэтиитигэр эрэ сылдьар чычаас соҕус майгылаахтары кытта тэҥҥэ аахсар, аһара сымнаан биэрбэт эрэ буоллаххына убаастабылы ылыахха сөбүн хаһан да умнуллуо суохтаах.
-- Талбыт идэҕэ наадалаах билиини-көрүүнү төһө кыалларынан мунньа, хаһаана сылдьыллыахтаах эбит.
-- Элбэх киһи ортотугар саҥарарга-иҥэрэргэ, бэйэ көрүүтүн сатабыллаахтык туруулаһарга, дьону өһүргэппэккэ эрэ дьыала туһугар мөккүһэргэ бэйэни бэлэмниэххэ наада эбит. Оччоҕуна ханнык баҕарар салайар үлэни эйиэхэ эрэниэхтэрин сөп.
Хайа бырамыысылыннаһа диэни хаһыаттан эрэ ааҕан билэр бэйэм “АЛРОСА” курдук дойдубутугар улахан суолталаах тэрилтэҕэ үлэлээн кэлбиппинэн билигин киэн тутта саныыбын. Эдэр олохтоох ыччаттар бу эйгэҕэ харса суох ылсан, үлэлиэхтэрэ-хамсыахтара диэн эрэнэбин. Дойдубут билиҥҥи салалтата онно олук буолар хардыылары оҥоро турарын эмиэ олус наадалаах суолунан ааҕабын.
Вячеслав Иванович ХОН,
“АЛРОСА” АХ бэтэрээнэ, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайына.
