Саха дьоно барахсаттар сүөһүбүтүттэн-хотоммутуттан ордон, бырамыысыланнас курдук бөдөҥ салааҕа күргүөмүнэн хаардыы хааман кириэхтээҕэр, биирдиилээн киһи бу уустук эйгэҕэ сыстан үлэлиирэ бэрт сэдэх көстүү буолара. Буолаары буолан, сэбиэскэй кэм саҕана, бырамыысыланнас биһиги дойдубутугар саҥардыы киирэн атаҕар тура сатыыр кэмигэр. Ол эрээри оччолорго даҕаны биирдиилээн олохтоох ыччат кэлии омугу кытары тэбис-тэҥҥэ тутуһан үлэлиирэ. Биир оннук киһинэн бүгүн кэпсэтэр киһим, АЛРОСА ситимигэр 35 сыл үлэлээбит бэтэрээн — Спартак Семенович ЛАВРЕНТЬЕВ. Айхаллааҕы хайа байытар кэмбинээт аан бастаан тэриллиэҕиттэн, оробуочайтан саҕалаан кэмбинээт дириэктэрин солбуйааччытынан тиийэ үлэлиэр диэри үүнэн-сайдан тахсыбыт киһи. Идэтин ис сүрэҕиттэн сөбүлээн, толору баһылаан, эҥкилэ суох бэрэниилээхтик үлэлээбит сахалартан биир бастакынан бырамыысыланнас салаатыгар үктэммит хараҥаччы буолар .
—Спартак Семенович, “Кыым” ааҕааччыларыгар, баһаалыста, бэйэҕин билиһиннэр эрэ.
— Хаҥалас улууһун Булгунньахтааҕар алта оҕолоох ыалга иккис оҕонон күн сирин көрбүтүм. Ийэм Мария Петровна дьыссаакка үлэлиирэ. Аҕам Семен Петрович Лаврентьев холкуоска, кэлин сопхуоска тырахтарыыстаабыта, бурдугу ыһыыга, хомуйууга хамбаайыҥҥа үлэлээбитэ, мэхээнньиктээбитэ. Оччотооҕу тыа сирин оҕолорун сиэринэн, бары хара үлэҕэ миккиллэн улааппыппыт. Аҕабын батыһа сылдьар буолан, кини курдук тырахтарыыс буолар ыра санаалаах этим. Саҥардыы борбуйун көтөҕөн эрэр оҕо хамбаайыны, тыраахтары бэйэтэ ыытыан баҕарара сүрдээх буоллаҕа дии. Оччолорго тырахтарыыстыыр олус бочуоттаах үлэ этэ. Оскуола кэнниттэн “Оскуола-производство-үрдүк үөрэх” диэн дэбииһинэн сопхуоска үлэлии хаалбытым. Биир сыл үлэлээбитим кэннэ, аармыйаҕа ыҥырбыттара. Чуумпу акыйаан муоратааҕы байыаннай флотугар үс сыл сулууспалаабытым. Онно сир-дойду бөҕөнү кэрийбиппит. Нууччалар, омуктар ортолоругар соҕотоҕун сылдьыбытым. Аармыйа кэнниттэн биир сыл дойдубар хаалан тутууга болуотунньуктаабытым. Оччотооҕу хомсомуоллары тоҕус ыйдаах бэлэмниир кууруска үөрэтэллэрэ. Тастыҥ убайым, тиэхиньикэҕэ ордук сыстаҕаспын бэлиэтии көрөн, бэйэтэ үөрэнэ сылдьар инженернэй-тэхиниичэскэй факультекка үөрэнэрбэр ыҥырбыта. Инньэ гынан Дьокуускайдааҕы университет устудьуона буолан хаалбытым. ИТФ горнай салаатыгар үөрэммитим. Устудьуоннуу сылдьан Депутатскайдааҕы ГОК-ка баран быраактыкабын барбытым. Онно аан бастаан бырамыысыланнаска үлэлиир диэн тугун билбитим.
—Оҕо эрдэҕинээҕи ыра санааҕыттан тосту атын, саха ыччата соччо талыспат уустук идэтин баһылыырга санаммыт эбиккин дии. Быраактыкалана сылдьан чаҕыйбатаҕыҥ, саллыбатаҕыҥ дуо?
—Суох, тоҕо эрэ, төттөрүтүн, ис-испиттэн олус сөбүлээбитим. Үөрэхпин бүтэрэн баран, Алдаҥҥа “Алданзолото” тэрилтэҕэ ананан “Ленинскэй” бириискэҕэ үлэлии барбыппыт. Устудьуоннуу сылдьан иккис кууруска Томпо Кириэс Халдьаайытыттан төрүттээх кыыһы кытары холбоһон ыал буолбуппут. Кэргэним физика-математика хайысхатыгар үөрэммитэ. Инньэ гынан иккиэн үөрэхпитин бүтэрэн баран, сиэттиспитинэн тоҥ нуучча дойдутугар эдэр исписэлиис быһыытынан үлэлии тиийбиппит. Онно үрдүк үөрэхтээххин эҥин диэн өрө туппаттар. Үс да үрдүк үөрэхтээх буол, идэҕин хайаан даҕаны боростуой оробуочайтан саҕалыыгын. Көмүс хостуур бириискэҕэ үс сыл маастарынан үлэлээбитим. Бастаан үлэлииргэ, биллэн турар, олус ыарахан, уустук үлэ этэ. Олорор усулуобуйабыт да соччото суоҕа. 40-с сылларга тутуллубут маһынан оттуллар мас бараактарга олорбуппут, таһыттан тымныынан аргыйа турар сииктээх баҕайы дьиэлэр этэ. Кыһын муостаҕа уурбут уулаах солуурбут тоҥон хаалара. Оннук усулуобуйаҕа кыра оҕобут ыарытыйыах курдук буолбута. Кэргэним олох сөбүлээбэккэ, үс сыл үлэлиир дуогабарбын бүтэрэн баран, бэттэх төттөрү кэлбиппит. Кэргэммин, оҕобун дьоммор хаалларан баран үлэ көрдөспүтүм. Ол сылдьан, Дьокуускайга Анатолий Тарасович Попов диэн Удачнайдааҕы ХБК-кэ идэлээх сойуус бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сылдьар киһини көрсө түспүтүм. Кини миигин кытары кэпсэтэн баран тута: “Биһиэхэ үлэлии кэл”, -- диэн ыҥырбыта. Усулуобуйата хайдах курдук үчүгэйин кэпсээбитэ. Үлэ көрдүү сылдьар киһи, оччолооҕу истэн баран, дьоммун хааллартаан тута онно аттаммытым.
—Тыый, идэҥ ыараханын, олорор-үлэлиир услуобуйа уустугун эккинэн-хааҥҥынан билэн баран, син биир чаҕыйбатах эбиккин дии. Билиҥҥи киһи эбитэ буоллар, бука, дойдутугар атын үлэни булан хаалыа эбитэ буолуо. Талан ылбыт идэҕэ бэриниилээх буолуу туоһута буолан эрдэҕэ.
—Идэбин, төһө даҕаны ыараханын иһин, хара бастакыттан ис дууһабыттан сөбүлээбит буолан, чаҕыйбатаҕым диэххэ сөп. Били, билсибит Поповум уоппускаҕа сылдьар кэмэ буолан, миэстэтигэр суоҕа. Оттон миигин олох чугаһаппатахтара. “Саха ньоҕой, оҕото өссө ньоҕой” дииллэринии, өсөһөн туран киирбитим диэххэ сөп. Үүрүллэ-үүрүллэ кэлэ турарым. Ол сылдьан Николай Прокопьев, Иван Михайлов диэн саха уолаттарын кытары билистим, хайа маастарынан үлэлээбиттэрэ уон сыл буолбут этэ. Ыйы быһа сордоммутум кэннэ, ити уолаттар көмөлөрүнэн син ыллылар. Өрөмүөннүүр биригээдэ сыаҕар үһүс эрэсэрээттээх хайа тэрилин өрөмүөннүүр силиэсэринэн киирбитим. Онно үлэлии сылдьар дьон, үрдүк үөрэхтээхпин билэн, манна силиэсэрдээригин биэс сыл үөрэнэн сордоммутуҥ дуо диэн күлэллэр этэ. Онно биир сыл үлэлээбитим.
—Ээ, ол уурайан ханна барбыккыный?
— Анатолий Поповум Айхал бөһүөлэгэр саҥа ХБК арыллан эрэрин уонна онно үлэ баар буолуохтааҕын эттэ. Үлэбиттэн отгул ылан баран, онно тиийдим. Эмиэ чугаһаппатахтара. Кистээбэккэ эттэххэ, үксүлэрэ билсиинэн, кэпсэтиинэн киирэллэр эбит этэ. Үксүлэрэ арҕаа Украинаттан уһун солкуобайы сырсан кэлбит соччо үөрэҕэ суох дьон буоллахтара. Биһиги курдук үрдүк үөрэххэ эҥин үөрэнэн мачайдамматтар. Идэлэрин баһылыыр анал кууруска үөрэннилэр да бүттэ. Миигин бастаан үчүгэй маастар силиэсэрдээбэт диэн сэнээбиттэрэ, онтон үрдүк үөрэҕим кыһатын сирбит аатырбыттара. Ол кэннэ: “Туох үлэ буоларын билэҕин дуо?”—диэн ыйыппыттара. Онуоха Алдаҥҥа хайа маастарынан үс сыл маастардаабыт уопуттааҕым туһунан эппитим. Онуоха күлсүбүттэрэ: “Онно кумаҕы сууйбутуҥ дуо? Манна саамай бастыҥ оҥорон таһаарыы уонна тэриллэр баар буолуохтара. Эн онно сөп түбэспэккин!” -- диэн сэнээбиттэрэ. Төрдүс кэлиибэр биирдэ, бу киһи чахчы сүгүннүө суох диэтилэр быһыылаах: үлэлии сылдьыбыт уопуттаах буоламмын, тута маастарынан ылбыттара. Онно киирэн билбитим, саҥа үһүс киһилэрин ылбыттар эбит этэ. Биир учаастак начаалынньыга, кылаабынай энэргиэтик уонна мин. Үс киһилээх учаастак сыл бүтэһигэр сүүстэн тахса киһилээх буолбуппут. Олох улааппыппыт кэннэ тус-туһунан салаанан учаастактарга хайыппыттара. Миигин хайаны дэлби тэптэрэр учаастак начаалынньыгынан анаабыттара. Бу саамай эппиэтинэстээх уонна сэрэхтээх салаа этэ. Эппиэтинэстээҕин билэр буолан, эрдэттэн батына сатаабытым. Управлениеҕа да тиийбиппэр син биир тылларыгар киллэрэн тэйдилэр. Хайыахпыный, ол курдук 1986 сылтан 1990 сылга диэри анаммыт учаастакпар үтүө суобастаахтык үлэлээбитим. Учаастакпыт улам улаатан, кэҥээн 600 киһилээх буолбута. 1991-96 сылларга кылаабынай инженеринэн, онтон 1996-2000 карьер начаалынньыгынан, 2000 сылтан биэнсийэҕэ тахсыахпар диэри уон үс сыл Айхаллааҕы ХБК дириэктэрин производствоҕа салаатын салайар солбуйааччытынан үлэлээбитим.
—Спартак Семенович, атын омуктар быыстарыгар соҕотох саха үлэлии сырыттаҕыҥ. Кистээбэккэ эттэххэ, кинилэр өттүлэриттэн сэнэбил курдук сыһыан баара дуу?
—Хайа да үлэҕэ тургутан көрүү баара биллэр буоллаҕа. Маастардыы сырыттахпына, төһө билиилээхпин билээри үтэн-анньан көрөөрү, соруйан билбэтэҕэ буолан ыйыталлар этэ. Ону тиийэн, барытын быһааран биэрэбин. Үксүлэрэ соҕурууттан кэлбит доп-доруобай нууччалар, омуктар. Кинилэргэ холоотоххо, мин уҥуохпунан да кыра буоллаҕым. Онтон дьыалатынан көрдөрөн, уопсай тыл булан, бэйэбин үлэһит, маастар быһыытынан көрдөрөн убаастабылы ылбытым. Бары бииргэ тутуһан сүрдээх үчүгэйдик үлэлээбиппит. Кэлин “Спартак Семенович” дии-дии, сүбэ-соргу ыйыталаһар буолбуттара. Кинилэри кытары үлэлээбит кэмнэрбин олус истиҥник саныыбын.
—Итиниэхэ киһиэхэ ордук туох хаачыстыба нааданый?
—Бастакытынан, биллэн турар, үлэҕин, идэҕин эҥкилэ суох билэр буолуохтааххын. Туохтан даҕаны иҥниэ, саарыа суохтааххын. Оччоҕо эрэ кинилэри баһыйаҕын. Ыарахантан чаҕыйыа суохтааххын, инниҥ хоту баран иһиэхтээххин. Оччоҕо кыайыылаах тахсаҕын. Иккиһинэн, хайа да тэрилтэҕэ дьону кытары уопсай тыл булуохха наада. Ханна да араас майгылаах-сигилилээх, өйдөөх-санаалаах дьон баар буолааччылар. Олору барыларын кытары өйдөһөн, тапсан, сатаан сырыттаххына эрэ табыллаҕын. Кэлин хас биирдии киһи тугу тыынан олорорун, тугу толкуйдуурун эндэппэккэ билэр буолаҕын. Үлэһиттэри эрдэттэн ким тугун-ханныгын билэ сылдьан, ким кими кытары тапсарын-тапсыбатын, сатаһарын-сатаспатын көрө сылдьан сөпкө туруортаан, сааһылаталаан биэрэҕин. Оччоҕо үлэ түмүгэ таһаарыылаах буолар. Мин аармыйаҕа үс сыл араас омук дьонун кытары соҕотоҕун эн-мин дэһэн сулууспалаабытым. Онтум даҕаны бастакы кэммэр олук уурбут буолуохтаах. Уопсай тылы начаас булар этим. Үсүһүнэн, туруоруммут сыалгын хайаан даҕаны ситиһэн тэйиэхтээххин. Мин ньоҕойдоһон туран үлэҕэ киирбитим курдук. Өскө мөлтөҕүм эбитэ буоллар, бастакы үүрүүттэн сүөһүбүн көрө барбыт буолуом этэ. Үлэҕэр эмиэ оннук буолуохтаах. Үлэ хаачыстыбатын ситиһиэххэр диэри түүҥҥүн-күнүскүн аахсыбакка үлэлиэхтээххин.
—Эһиэхэ төһө элбэх саха баарай? Төһө иҥнэн үлэлиир эбиттэрий?
— 1992 сыллаахха диэри биир даҕаны саха суоҕа. Айхал үрдүнэн баара-суоҕа 16 саха баара. Анатолий Платонов, Моисей Ефимов, Павел Слепцов кэлбиттэрэ. Кинилэр билигин да үлэлии сылдьаллар. Анатолий -- Ньурбатааҕы ГОК дириэктэрэ. Моисей Дьокуускайга Сахатранснефтегаз бас дириэктэрин солбуйаааччынан үлэлии сылдьар. Павел өлбүтэ. Сахалар онтон улам эбиллэн барбыттара. Биирдэ ыстатыыстыка оҥорбутум. Онно көстөрүнэн, биэс сахаттан үһэ хаалар, иккитэ хайаан даҕаны барар эбит. Дьэ, дьикти, тоҕо эрэ сүүс бырыһыан иҥнэн үлэлии хаалбаттар. Дьэ, чахчы, бу миэнэ диэбит дьон эрэ үлэлииллэр быһыылаах.
—Билиҥҥи үрдүк үөрэх кыһаларыттан төһө бэлэмнээх каадырдар үлэлии тиийэллэрий?
—Үрдүк үөрэҕи бүтэрээт, хара ааныттан тойон буолаары тииһэр ыччаттар баар буолааччылар. Бастаан оробуочайтан саҕалаан хайаан даҕаны бэрэбиэркэни, тургутууну ааһаллар. Үөрэх кыһатыттан тута салайар үлэҕэ тиксибит диэн суох. Үлэһит бастаан кыраттан саҕалаан үлэлиэхтээх, араас сатабылга үөрэниэхтээх, хас эмэ сыл уопутуруохтаах. Онтон “чахчы, билиилээх, таһымнаах эбит” диэн итэҕэйдэхтэринэ эрэ, үөһэ таһаараллар. Билиҥҥи үөрэх кыһата куһаҕана диэн, анал идэтинэн быраактыкалаабаттар эбит. Уонна бүтэрдэҕинэ, ханна да анаан ыыппаттар. Устудьуон бэйэтэ быраактыкатын ханна барарын бэйэтэ булар-талар, үөрэҕин бүтэрдэҕинэ, үлэ булан үлэлиир эбит. Булбатах киһи, биллэн турар, идэтинэн үлэлиэ да суоҕун сөп. Онто куһаҕан буоллаҕа. Биһиги саҕана “булгуччу үлэлиигин” диэн, анаан ыыталлар этэ.
—Тыа сирин ыччата бырамыысыланнаска сыстан үлэлээн эрэрин туох дии саныыгыный уонна туох эмэ сүбэ-соргу курдук этиэҥ буолаарай.
—Кэнники сылларга Анаабырга, Ньурбаҕа, Удачнайга, Айхалга олохтоох саха ыччата, дьоно сыстан үлэлээн эрэллэрэ олус хайҕаллаах. Мин кэтээн көрөрбүнэн, саха уолаттара тиэхиньикэҕэ олус сыстаҕастар, дьоҕурдаахтар, онтулара үчүгэй. Ол гынан баран дьоҕур тутах. Хайаан даҕаны туһааннаах тиэхиньикэҕэ үлэлииргэ анал көҥүллээх буолаллара ирдэнэр. Онто суох онно сыһыарбаттар. Сорохтор олорор сирдэригэр ыараханы көрсөллөр. Бэйэ кыаҕар эрэммэт буолуу, атын эйгэҕэ киирэртэн толлуу баар. Сахалыы эйгэттэн эмискэ нуучча эйгэтигэр киирэртэн эмиэ саллаллар. Бастаан эрэ ыарахан буолар, онтон кэм ааспытын кэннэ син үөрэнэҕин. Ону тулуйан ааһыахтарын наада.
—Оттон кэргэҥҥин, оҕолоргун төттөрү ылаттаабытыҥ дуо?
—Айхалга балтараа сыл үлэлээбитим кэннэ кыбартыыра биэрбиттэрэ. Инньэ гынан дьонум Айхалга көһөн кэлбиттэрэ. Кэргэним Анна тутуу тэрилтэтигэр хонтуораҕа докумуон толоруутугар үлэлээбитэ. Түөрт оҕолоохпут. Икки кыыспыт Айхалга төрөөбүттэрэ.
—Оҕолоруҥ, нуучча сиригэр улаатан, сахалыы билбэттэрэ буолуо?
—Дьэ, итиннэ ийэбит биир тулхадыйбат быраабылалаах этэ. Дьиэҕэ киирдиҥ да, сахалыы кэпсэтиэхтээххин диэн. Инньэ гынан оҕолорбут сахалыы олох үчүгэйдик кэпсэтэллэр.
—АЛРОСА курдук бөдөҥ тэрилтэҕэ үлэлээбиккинэн киэн туттарыҥ буолуо...
—Ээ, оннук бөҕө буоллаҕа. Урут саҥардыы атаҕар турар кэмигэр төһө да уустугун иһин, билигин Арассыыйаҕа биллэр биир бөдөҥ тэрилтэ буолла. Онуоха оччоттон үлэлии сылдьар дьон, тэрилтэбит муҥутуу сайдарыгар сэмэй кылааппытын киллэрбит бэтэрээннэр, киэн туттабыт. Олохпут саамай уустук кэмнэригэр, сылларыгар Өлөөҥҥө, Анаабырга, Мииринэйгэ, Ленскэйгэ уонна да атын улуустарга улаханнык көмөлөспүттэрэ. Билигин АЛРОСА өрөспүүбүлүкэбит нолуогун үксүн төлөөн олорор, улуус-улуус аайы социальнай эбийиэк бөҕөнү тутарга көмөлөһөр.
—Спартак Семенович, аһаҕас уонна истиҥ кэпсэтииҥ иһин махтал! Доруобай буол!
Сэһэргэстэ Туйаара СИККИЭР.
