2010 сыллар эргин этэ. Дьокуускай куорат Үс Хатыҥ ыһыахтыыр сиригэр Тойук тоҕойун диэкиттэн Арчы дьиэтин үлэһиттэрэ ыытар тэрээһиннэриттэн төннөн истэхпинэ, муостаны туоруур суолга хачаайы дьүһүннээх, уһун баттахтаах 40-чатын ааспыт эр киһи, кырыымпаҕа майгынныыр дьикти тэрилгэ ыллыыра-хоһоон ааҕара биллибэт куолаһынан саҥа таһааран оонньуу олорорун интэриэһиргээн көрбүттээхпин. Өссө хаартыскаҕа эҥин түһэрбитим.
Билигин санаатахха, ол киһи – Александр ГАБЫШЕВ – эбит. Кэпсэтии быыһыгар ол түгэни ыйыппыппар: “Оннук ыллыы сылдьыбыт кэмнэрдээҕим – дэгэрэҥнээн, хабарҕалаан, туойан... Билигин кэлэн санаатахпына, ол маҥнайгы хардыыларым эбит”, – диэн билиннэ. Кинилиин кылгас, быстах-остох кэпсэтиибитин ааҕааччы болҕомтотугар таһаарабын. Баары-баарынан, боростуойдук...
– Эйигин “Ойуун Сааска”, “Хаамаайы Сааска” дииллэрин үгүстүк истэбит. Кини дьиҥнээх олоххо кимий? Төрдө-ууһа, сирэ-дойдута, дьоно-сэргэтэ, тус олоҕо, үөрэҕэ-дьарыга...
– Төрөөбүт сирим – Ленскэй Бэтинчэтэ. Улааппыт, дойду оҥостубут сирим – Өлүөхүмэ Токото. Онон оҕо сааһым Чаара өрүс кытылыгар ааспыта. Ийэм Галина Тимофеевна Мыреева идэтинэн география учуутала этэ, Бэтинчэттэн төрүттээх. Ииппит аҕам Прокопий Николаевич Габышев – Ньурба Чаппандата, огурунуом идэлээҕэ. Төрөппүт аҕам Константин Яковлев – Ньурба Мархата. Оскуоланы Токоҕо үөрэнэн бүтэрэн, Дьокуускай куоракка СГУга устуорук идэтигэр үөрэммитим.
– Дьонтон-сэргэттэн айылҕаҕа тэйэн олорор кэмҥэр тугу дьарыктанныҥ?
– 2010 сылтан саҕалаан 2,5 сыл кэриҥэ айылҕаҕа тахсан олорор кэммэр ох саа оҥоһуллар кистэлэҥнэрин үөрэтэн, ох саа, батыйа оҥоруутунан дьарыктаммытым. Бастакы айаммар ох саа, батыйа, куйах илдьэ сылдьыбытым. Онтон ыйааһыннара ыараханын иһин Алдаҥҥа хаалларбытым. Бэйэбин буойун-ойууммун дэнэбин.
Онно ордууланан олорор кэммэр, күһүөрү хантан кэлбитэ биллибэккэ, биир бороҥ өҥнөөх ыт оҕото баар буолбута. Ып-ырыган, атахтара синньигэс, үрбэт, ыйылыыр эрэ. Арааһа, бөрө хааннаах ыт оҕото быһыылааҕа. Оннук гынан иккиэн кыстаабыппыт. Арай, бөрөттөн уратыта – кулгааҕа намылыйа сылдьааччы. Бөрө бөрөтүнэн буола, төлөһүйэ улааппыта. Олох үрбэт, улуйар уонна ырдьыгыныыр эрэ этэ. Сүрдээх ууһут, күөлү таах харбаан туоруура.
Дьиэбэр төннөн кэлбитим кэннэ, ийэм сөбүлээн аҕай бүөбэйдээбитэ, Тыҥырах диэн ааттыыра. 4 сыл кэриҥэ олорбута. Кэлин Рекс диэн апчаарка ыт оҕотун ылбыппытыгар Тыҥырах кинини сүрдээҕин көрөрө-истэрэ. Онон, чахчы, ыт эрэ, бөрө эрэ, билиҥҥэ диэри быһаарбаппын.
– Сыл аҥаара кэм устата сатыы айаҥҥа сырыттыҥ. Ол сырыыҥ мүччүргэннээх түгэниттэн кэпсиэҥ дуо? Тэйиччиттэн да буоллар, эһэни көрбүт түгэниҥ эмиэ баар.
– Биирдэ Алдан түҥ хара тыатынан ыппын кытта айаннаан истим. Ол баран истэхпинэ, сүүнэ улахан икки оҕолоох тыатааҕы суолга тахсан кэлбитэ. Ыппын тохтотон, иһийэн турбутум. Кырдьаҕаспыт аа-дьуо хааман суолу туораабыта. Ити Улуу диэн сир аттыгар этэ. Ол кэннэ хас да хонон баран, ураһам таһыгар суолларын көрбүтүм.
Биир ыйдаҥалаах түүн ураһабар сыттахпына, субу барыйан кэлбитэ. Мин ыппын кытта ойон тахсыбытым. Ол онно туман курдук сүтэн хаалбыта. Хас да хонон баран, олохтоох тоҥустары көрсүбүтүм. Кинилэр “эйигин ийэ тыатааҕы арыаллыы сылдьар” диэн, бэрт дьиктини кэпсээбиттэрэ. “Куттаныма, ити эйигин сир ийэ көмүскүүр”, – диэбиттэрэ. Ол кэннэ тыатааҕы көстүбэтэҕэ, баҕар, ырааҕынан сылдьыбыта буолуо. Сороҕор ытым түүн ырдьыгыныыр этэ.
Миигин харыстыыр айылҕалаах киһи баар. Кинини көрдүү сатыыбын. Кини айаммын арыаллыахтаах харысхаллаах, ол – Үөһээттэн ыйаах. Манна кэлбитим кэннэ, былырыын күһүн биир ыалдьыт кэлэ сылдьыбыта. Кини “алгыс этэ кэллим, эн уһун айаҥҥар көмүскэл буолуо” диэбитэ уонна эһэ уруһуйдаах ымыы бэлэхтээбитэ.
Ол кэннэ соҕурууҥҥу биир көрбүөччүнү “Ютубка” көрбүтүм. Кини: “Ойууну көстүбэт олус күүстээх дьахтар күүһэ көмүскүүр эбит, сүр баттатабын. Абааһыны кыайарыгар кини арыаллыа”, – диэбит этэ. Ол иннинэ Сырдык диэн киһи “Ойуунускай кутун” туһунан эмиэ этэн турар. Ити бэлиэни барытын ылынабын.
– Айаҥҥар эйигин арыаллаан сылдьыбыт дьонуҥ сороҕо “эрэһээҥки нөҥүө олоро сылдьыбыт дьон” дииллэр.
– Хайыылаахтар, олохпут сорҕото буолаллар. Кинилэр эмиэ бу олоххо эрэллэрин сүтэрэн, мин сүбэбин ыла кэлэллэр. Аттыбар сылдьан ыар баттабылтан дууһалара ырааһырар. Ол холобура “Ворон” Суор буолар (Оренбург киһитэ). Мин кинини Чита куоракка тиийиэм 100 км хаалбытын кэннэ көрсүбүтүм. Уруккута “дальнобойщик”, хаайыыга олорон баран босхоломмут.
Мин “А-анньалбыныын” (Ангел) дьон биэрэр харчытын, көмөтүн наһаа ылбат, аккаастанар этибит. Оттон “Суор” кэлээтин кытта балаһыанньабыт уларыйбыта. “Деньги, продукты все брать, пригодится”, – диэн иһэрэ. Таҥаһы-сабы кытта ылара. Онтон, кырдьык, кэлин этэрээппитигэр киһи элбээн, барыта наада буолбута. “Аанньал” кини маатыранан кэпсэтэрин сөбүлээбэтэ. Сотору этэрээттэн барбыта. Кинини курутуйан аҕай атаарбытым. Хата, сотору, төннөн кэлбитэ. “Суор” өйө-санаата барыта харчы буоллаҕына, “Аанньал” (“Ангел”) олох духуобунай өйдөөх-санаалаах, “материяҕа” олох чугаһаабат, харчы диэни билиммэт сүрдээх сырдык киһи.
– “Бүрээт ойууннарабыт” дэнэр дьон эйигин айан суолугар үүтүнэн айах тутан көрсүбүттэрэ. Үүттэриттэн амсайдыҥ дуу, эбэтэр сэрэхэдийдиҥ дуу? Хайдах уопсай тылы булан, иллээхтик араҕыстыгыт? Кинилэр “дьиҥнээх шаманнар” дуу?
– Улан-Удэҕа тиийиэхпит 60-ча км айан суола хаалбытын кэннэ, бүрээт ойууннарын суолга утары көрсүбүппүт. Сайын саамай итии үгэннээн турар кэмэ этэ. Хамаандам дьоно бары даҕаны сылайан аҕай хааман испиппит. Бу иннинэ “Суорбут” (Ворон) Улан-Удэҕа хаста да массыынанан киирэн тахсыбыта. Ол сүүрдэн кэлэн: “Дьэ, иннигитигэр ойуун бөҕөтө кэтэһэн турар. Элбэхтэрэ да бэрт. Мин кинилэри хайа үрдүттэн тахсан “съёмкалаатым”. Хас киһи баарын барытын аахтым”, – диэн кэпсээбитэ. Иннибин көрө сылдьар, кэннибин кэтии сылдар эрэллээх кутуруксутум. Дьэ, кэлэн-баран сытыы киһи.
Мин, дьэ, дьоммун бэлэмнээтим. “Ханнык да түгэҥҥэ холку-наҕыл буолуҥ. Охсуһууга, ханнык да провокацияҕа киирэн биэримэҥ. Дискуссияҕа олох кыттыһымаҥ. Барытын бэйэм быһаарсыам. Кэннибэр халыҥ истиэнэ буолан, түмсүүлээхтик туруҥ эрэ”, – диэбитим. Маннык түгэҥҥэ тулхадыйбат кытаанах бирикээс наадатын онно, дьэ, өйдөөбүтүм.
Бэйэм өттүбүттэн барытын эйэ дэмнээхтик саҕалаабытым. Үүттэрин амсайбытым. Сиэр-туом буоллаҕа. Ол үүтүнэн сири-уоту бэйэм тылбынан алҕаан аһаппытым. Ол кэнниттэн хайдах эрэ сымнаан хаалбыттара. Онтон иккистээн үүт биэрбиттэригэр кылаабынай ойууннарын кытары: “Давай, за мир и добро!” – диэн саҥалаах иккиэн испиппит. Турар дьон бары сахалыы “Уруй! Айхал!” этэн дуораһыппыппыт. Бары суолтан туораан биэрбиттэрэ. Ол кэнниттэн салгыы айанныы турбуппут. Билигин аан дойду киһитэ барыта “уруй-айхал” тылбытын биллэ быһыылаах.
Ойууннар бөҕө буоллаҕа дии. Баҕар, таһымнара кыра буолуо. Ойуун сүрүн хомуһуна – үтүө санаата, таптала.
– Арассыыйа Үрдүкү ойууна Караоол Допчун-оол Саха сиригэр бэйэтин сүбэһитинэн, боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлинэн киэҥ араҥаҕа биллибэт Лэгэн Лэгэнтэй диэн хайа эрэ саха ойуунун анаабыт. Билэҕин дуу?
– Суох, билбэт киһим.
– Сорох түгэҥҥэ саҥарар саҥаҥ, өйүҥ-санааҥ, киһи иилэн ылбат курдук буолар. Ол эрэн икки тылынан санааҕын сайаҕастык, холкутук этэҕин. Араатар ускуустубатыгар үөрэммит киһи курдуккун.
– Сороҕор олоҥхоһут курдук субурутабын. Ардыгар холкутук, наҕыллык саҥарабын. Ити эмиэ айылҕам буолар. Манна устуорук үөрэхтээҕим эбиллэн биэрэр. Олус элбэҕи аахпытым ол эмиэ туһалыыр. Элбэҕи ааҕарым, билэрим-көрөрүм араатар буоларбар олук уурдаҕа.
– Бэйэҕин Үөһээҥҥилэр ыйыыларынан ураты миссиялаахпын дэнэҕин.
– Таҥара, айылҕа анаан-минээн ыыппыт киһитэбин. Кинилэр биэрбит дьоҕурдара миэхэ баар.
– Төрдүгэр айылгылаах дьоннооххун дуо? Төрдүгэр-уускар ойуун, удаҕан баар буоллаҕына, утумнааһын буолар быһыылаах.
– Төрдүм дойдулара бу баар. Онон бэйэҕит быһаарыҥ. Бэтинчэ, Ньурба Мархата, Мэҥэ Хаптаҕайа. Бу сирдэргэ сытар – өбүгэм кистэлэҥэ...
– Эйигин дьон-сэргэ “кимтэн да тутулуга суох көҥүл санаалаах” диэн ааттыыр. Тохтообокко суккуйар, судургута суох тылыҥ-өһүҥ, өйүҥ-санааҥ хантан кэлэрий?
– Мин саҥабар-иҥэбэр барыта баар. Таптал иэйиитэ. Чаҕылҕан кымньыыта. Өркөн өй кыыма. Этиттэрии туруга. Үөһээттэн ананан кэлбит таҥара чаҕылҕанабын. Саҥам-иҥэм онон кэлэр.
– Чөл олоҕу төһө тутуһаҕыный?
– Айаным түмүктэниэр диэри ыраас турукка сылдьабын. Дьахтар аймаҕы кытта сыһыан доҕордуу эрэ быһыытынан. Дьахтары кытары таптал эйгэтэ бобуулаах. Кэргэннэниэ суохтаахпын. Арыгы, табах, норкуотук – барыта бобуулаах. Быдьар тылы туттар эмиэ көҥүллэммэт.
– Кэнникинэн: “Миигин дьиэ хаайыытыгар олордоннор, ол эппиэтигэр, содулугар бу айылаах ыарахан дьаҥ аан дойдуну тилийэ көттө. Онон мин хаһан көҥүлгэ таҕыстахпына биирдэ, бу хара дьай халбарыйыа, тута суох буолуо”, – диэн наһаа күүстээх тыллары эппитиҥ, ол билигин дьон уоһуттан түспэт. Эн бу хантан ылан этэҕин?
– Этиилэрим эттиттэрии буолаллар. Саҥа дьыл инниттэн тутуллан олорон, барытын эрдэттэн сэрэтэн эппитим. Ону барытын билэ-көрө, истэ олороҕут.
Аан дойдуну буулаабыт алдьархай мин туспар иэстэбил буолар. Ону сэрэтэн, хаста да этэн турабын. “Иирээки” диэн баран, күлэ-күлэ сылдьыбыккыт. Билигин мин көҥүл ыллахпына эрэ ыарыы тохтуо, сир барыта көҥүл ылыа. Эмиэ күлүү гыныҥ, акаары диэҥ. Этиттэрии мээнэ кэлбэт. Сэрэтии буолар. Ону тургутан көрөн туһа суох.
– Олорон ааспыт олоххун эргиллэн көрдөххө...
– Олорон ааспыт урукку олохпуттан кэмсинэр этим. Билигин – суох. Бу олоххо барыта буолуохтаах эбит – дьол уонна сор. Тыаҕа барыым мээнэҕэ буолбатах – уһуйуллуу кэмэ.
– Бииргэ төрөөбүт-тэрдээххин дуу?
– Икки бырааттаахпын, биир балтылаахпын. Балтым оҕолоругар эһэ оруолун толорон кинилэри кытта олоробун. Миигиттэн ураты бары – ыаллар. Мин суолум туспа.
– Туох барыта үһүстээх. Сайын ыһыах кэннэ айаҥҥа турунаары сылдьаҕын. Буолаары буолан, атынан. Аны айаныҥ хайысхата Бүлүү суолунан барыахтаах. Инникини тымтыктанан көрбүт суох эрээри, бу сырыыга айаным табыллыа дии саныыгын дуо?
– Таҥара ыйааҕын саарбаҕалаабаппын. Барыта туолуо...
– Айаныҥ кэнниттэн инники олоххун хайдах көрөҕүн?
– Таҥара ыйааҕынан тыабар төннүөм. Ыал буолар санаа суох, көҥүллэммэт. Сүрэхпэр дьахтарга таптал суох. Мин тапталым – киэҥ эйгэ. Ойуун-буойуммун, тимир тириилээхпин, ол ыйаахпар ыйылла сылдьар.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
