Кыайыы 75 сылыгар Горнай улууһун Солоҕон нэһилиэгин олохтооҕо, сэрии, тыыл бэтэрээнэ, таайым М.М. Дьячковскай 100 сааһын туолар. Кини төрөппүттэрин, дьиэ кэргэнин устуоруйата саха хоодуот, үлэһит дьонун ханнык да ыарахантан булгуруйбат модун санааларын, Ийэ дойдуларыгар бэриниилэрин чаҕылхайдык көрдөрөр.
Холкуоһун аччыктаппатах булчут
Мэхээлэ төрөппүттэрэ, эһэлээх эбэм Михаил Матвеевич Дьячковскай уонна Мария Яковлевна Андреева (Солоҕонтон төрүттээх) өрөбөлүүссүйэ иннинэ уруккута Арҕаа Хаҥалас улууһун Эргис нэһилиэгэр ыал буолбуттара. Эдэрдэригэр Бодойбоҕо баран үлэлээн кэлэн,ынах сүөһү, сылгы атыылаһан, орто сэниэ ыал буолан олорбуттар. Уонтан тахса оҕоломмуттар, сорохторо эрдэ өлбүт. 1939 с. Бэрдьигэстээхтэн 9 биэрэстэлээх “1 Маай” аатынан холкуоска көһөллөрүгэр 8 оҕолоох кэлбиттэр.
...Маай – олоҕу кытта мистика тэҥҥэ хаамсар, айылҕаттан дьикти эниэргийэлээх дойду. Ол курдук, сэрии буолар сылыгар сүүнэ улахан күөх эбириэн оҕуһу мииммит, кутурар икки ардынан саҥатын дьаабыта иһиллибэт ырыалаах, аҥаара киһи курдук, аҥаара абааһы курдук баҕайы күрүлүүр күнүс сабыылаах бүтэйдэри үрдүнэн көтүтэ-көтүтэ сүүрдэн ааһан дьон уйулҕатын көтүппүт. Ону көрөн, оҕолор үтүктэ оонньуур үһүлэр...
Сэрии ыар сыллара сатыылаабыттара. Улахан уоллара Прокопий сэриигэ 1941 с. маҥнайгы хомуурга барбыт. 1943 с.19-с хайыһар биригээдэтин састаабыгар сылдьан, Ильмень кыргыһыытыгар өлбүт. Иккис уолларын – Мэхээлэни 1943 с. ыҥырбыттара. Ыал аҕата Михаил Матвеевич холкуос, оройуон бастыҥ булчута, стахановец буоларын оччотооҕу хаһыаттар суруйуулара бигэргэтэр. Сэрии кэмигэр килбиэннээх үлэтин иһин Сталин төбөлөөх мэтээлинэн наҕараадаламмыт. Маай кырдьаҕастара “эһэҕит булчут буолан, сэрии кэмигэр бултаан, кустаан, балыктаан холкуоһун дьонун сутааһынтан быыһаабыта” диэн махтана ахталлара. Сэниэлээх дьон үлэлиир, “Маай” холкуос сэрии сылларыгар Бэрдьигэстээҕи этинэн-үүтүнэн абырыы олорбута.
Кини бултуур сирэ Маайтан 4-5 көстөөх, дойдутугар Эргискэ, Ойуун Күөлүгэр баара. Күһүн алтынньыга барара уонна Саҥа дьыл саҕана эргиллэрэ. Түүлээҕин таһынан сыарҕаны үллэччи булт этин арааһын тиэйэн кэлэр. Оҕолорун аһаталларын таһынан ийэлэрэ ыалларын матарбакка булдуттан өлүүлээн бэрсэрэ. Ыам ыйыгар эмиэ куулунан толору кус-хаас арааһын, үөлүллүбүт собону ындан аҕалар. Эмиэ бары түҥэттэллэр. Бэс ыйыгар туулаан, уон киилэлээх тымтайыгар толору мунду бөҕөнү сүгэн, эмиэ элбэх киһи аһыыр аһын таһар.
Ийэлэрэ Мария Яковлевна талааннаах иистэнньэҥ этэ, аҕыс оҕотун, кэргэнин таҥыннарарын таһынан ыалларыгар иистэнэр. Бодойбоҕо сылдьан Өксөкүлээх Өлөксөйдөөҕү кытта олорбуттар, кинилэргэ иистэммит. Өксөкүлээх кэргэнэ көһөллөрүгэр “Зингер” массыынаны бэлэхтээбит. Ол массыынатынан өлүөр диэри иистэммит. Сайын биэ ыаччы, ыһыахха кымыс көйөрөөччү. Пиэрмэ ынаҕын быатын хатара. Көнтөс арааһын өрөрө, сөрүөнү тигэр идэлээҕэ. Түүлээҕи таҥастаан ичигэс таҥаһы тигэн фроҥҥа ыытара. Сэрии түөрт сылын тухары бу үлүгэр үлэ 60-чалаах дьоҥҥо хайдах кыаллыбытын сөҕө саныыгын.
Булчут ситиһиилэрин “Социалистическая Якутия” хаһыат 1944 с. “Знатный охотник Горного района” диэн сэмиэккэтигэр: “Маай” холкуос биллиилээх стахановец булчута М. Дьячковскай икки уолун фроҥҥа атааран баран, холкуоспар кинилэр оннуларыгар өссө күүскэ үлэлиэм диэн тылын биэрбит. Судаарыстыбаҕа түүлээҕи туттарар былаанын сыл аайы аһара толорор, өссө эдэр булчуттары иитэр”, – диэн суруйбут. “Үлэ күүһэ” хаһыакка 1950 с. биэрбит интервьютугар бэйэтэ: “... 1941-45 сс. Аҕа дойду сэриитин кэмигэр - 15000 солкуобай, 1945-50 сс. 10000 солкуобай суумалаах түүлээҕи бэйэм судаарыстыбаҕа туттарбыппын. Оттон 1949-50 сс. кыһыҥҥы сезоҥҥа бэйэм былааммын 265 % толорбуппун”, - диэн кэпсээбит. Оччолорго булка былаана 2-2,5 тыһ. солк. буолара, ол аата былаанын сыл аайы икки бүк кэриҥэ аһара толорор эбит.
Михаил Матвеевич сатаабатаҕа суох, дэгиттэр талааннаах киһи этэ. Мас ууһа буолан, тууну, мас иһиттэри, тууйас арааһын уон киилэлээх тымтайга тиийэ оҥорор. Ол иһиттэргэ оҕолор пиэрмэттэн эриллибит үүт аҕалалларын ийэлэрэ суораттаан, иэдьэгэйдээн дьонун аһатар. Бэйэтэ күөртээх буолан, тимиринэн эмиэ уһанар эбит. От ыйыттан оҕонньор оҕолорунуун сайыны быһа оттууллар. Үлэҕэ бэриниилээх буолан, оҕолоруттан эмиэ оннук сыһыаны ирдээн “сайын кылгас, былдьаһыктаах кэм, сүөһү кыстыыр ото оттонор, ону өйдүөххүтүн” диэн үөрэтэрэ. 60 сааһыгар 1943 с. биир күрэххэ кыттан күн аайы гааттан тахсалыыны охсон, былаанын икки бүк толороро “Кыым” хаһыакка суруллубут.
Оҕонньор ыарыытын бэйэтэ эмтэнэрэ үһү. Булка тоҥон-хатан ыалдьыбыт сүһүөххүн ким эмтиэй, ону бэйэтэ түөннээн кэбиһэр. Бэс ыйыгар сыырга оҥкучах хастан, уот оттон, ол сылааһыгар хатыҥ сэбирдэҕин кутан, онно сытан кыһын тымныйбытын таһаарынар эбит.
Былыргы дьон тулуурдара, үлэҕэ бэриниилээхтэрэ сөхтөрөр. Михаил Матвеевич өлүөн иннинэ күһүн бултуу барарыгар, ас барбат буолбутун кимиэхэ да эппэккэ, кыыһа Иринаҕа мясорубканан эт эрийтэрэн, тоҥорон илдьэ барбыт. Оннук аһаан сылдьыам диэхтээтэҕэ. Кыһын олох бүтэн, атын ыҥыырын биллэҕэр туора сытан, ыҥыыртан сатаан түспэт буолан кэлбит.
Холкуостаах оҕолоро сэрии кэмигэр
Бэрээдэк олус кытаанаҕа, холкуостаах дьон оҕолоро буолан, кыра Дьоскуоскайдар сэрии атын да оҕолорун курдук оҕо саас диэни билбэтэхтэрэ. Холкуос үлэтигэр улахан дьону тэҥҥэ үлэлээбиттэрэ. Үөрэх ыам ыйын 18 күнүгэр түмүктэнэрэ. Холкуостаахтар оҕолоруттан 7-8 сааһыттан “көлөһүн күнэ” диэни ирдииллэрэ. Онон ыам ыйыттан улахан дьону кытта оҕуруот үлэтигэр, окко, сиилэс угуутугар тэбис-тэҥҥэ үлэлииллэрэ. Сайын устата аһыыр астара суорат, убаҕас хааһы, лэппиэскэ тоорохойо буолара. Окко саамай абырыыр астара – аҕалара туулуур күөнэх балыга. От үлэтиттэн үөрэх икки хонук иннинэ көҥүллүүллэрэ. Былыр холкуостаахха харчы суох, ол иһин оттуулларын быыһыгар отонноон лааппыга туттаран, оскуолаҕа кэтэр таҥастарын атыылаһаллара. Ийэлэрэ түүнү быһа тигэн оскуола аһыллыыта сарсыарда саҥа таҥастаах, Эмиэрикэ бурдугун куулунан тигиллибит суумкалаах оскуолаҕа бараллара. Маай оройуон кииниттэн 9 биэрэстэ ыраах буолан, кыра оҕолорго үөрэнэргэ наһаа ыарахан этэ. Улахан тымныыга ыалга олорон үөрэнэллэрэ. Төһө да эмп-томп мөлтөҕүн, аас-туор кырыымчык олох буоллар, бу саха боростуой ыала сэрии ыар сылларыгар оҕолорун барыларын тыыннаах хаалларбыта.
Дьоскуоскайдар сэрии ыар сылларыгар хатарыллан-уһаарыллан тахсыбыт оҕолоруттан чулуу үлэһит дьон тахсыбыттара. Николай Михайлович 18 сааһыгар Солоҕоҥҥо хопкуос бэрэссэдээтэлинэн, кэлин “Өктөм” сопхуоска, атын да тэрилтэлэргэ салайар үлэҕэ үлэлээбитэ. Степан Михайлович Орджоникидзевскайга, Уус Майаҕа леспромхозка начаалынньыктаабыта, Үлэ Кыһыл Знамята уордьанынан наҕараадаламмыта. Мария Михайловна эдэр сааһыгар олохтон туораабыта. Ирина Михайловна сопхуос биир бастыҥ ыанньыксыта этэ. Захар Михайлович сэттэ уон сааһыгар диэри уруултан түспэтэх хайҕалга сылдьыбыт суоппар этэ. Кыра кыыстара Полина Михайловна Уус Алдантан Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талылла сылдьыбыта.
Михаил Михайлович Дьячковскай
Мэхээлэ сэриигэ 1943 с. бэс ыйыгар ыҥырыллар. Горнайтан 100-чэкэ буолан сатыы, суолга 4 хонон Дьокуускайга кэлбиттэр. «Ленин» борохуотунан – Усть-Кукка, онтон массыынанан Иркутскайга илдьибиттэр. Кини Забайкальскай фронт 94-с стрелковай дивизиятыгар аптамаатчыгынан сулууспалаабыт. 1945 с. атырдьах ыйыгар Японияны кытары сэриигэ кинилэри II Украинскай фронт тааҥкабай дивизиятын кытта холбообуттар. Японияны утары сэриини кылгаһын иһин улахан сэриинэн аахпат курдук сыһыан баар. Ол эрээри дьоппуоннар 1 мөлүйүөннээх Квантунскай аармыйалара оҕо оонньуута буолбатах этэ. Кытайы, Кэриэйэни уо.д.а. Азия дойдуларын бэриннэрбит, сэриилэһэ үөрүйэх улахан күүс этэ. Ол эрээри бу үлүгэрдээх күүһү Кыһыл аармыйа ньиэмэстэри кыайбыт үөрүйэҕинэн түргэнник хампы сыспыта. М.М. Дьячковскай: “Японияны кытта сэрии буолбутугар түрүбүөгэнэн туран, кыраныыссаҕа Аргунь өрүскэ тааҥкаҕа олорон тиийдибит. Үс сиринэн понтуон муоста тарда охсубуттар, туораат, дьоппуоннары атаакалаатыбыт. Ытыалаһыы бөҕө буолла. Мин тааҥка кэннигэр олордохпуна, үс дьоппуон мас быыһынан саһа-саһа бөкчөйөн барар иһэллэр. Ону аптамааттаабыппар үһүөн мэлис гынан хаалбыттарын өйдөөн хаалбыппын. Дьоппуоннары эргийэ көтөн ылан, эпсэри охсон кэбистибит, өлүктэрэ хаалбыта. Хайлар куораты ылаҕыт диэн бирикээстээхпит. Аара дьоппуоннар тоһуйаллар, ону барыларын кырган иһэбит. Хайларга улахан оборуона тэриллибит этэ. Оруудьуйа ытан тиҥийэр, сөмөлүөттэр буомбалыыллар, бастакы күн атаакалыы сатаатыбыт да, кыайтарбатылар. Нуучча уолаттара: «Эһиги сахалар кыра уонна сымса буолаҥҥыт буулдьа таппат, оттон биһиги доруобай буолан иккилии түһэр» диэн күлсэллэрэ. Сахалар ытыыга үчүгэй буоларбыт. Сыал ытыыга дивизиябар бастыы сылдьыбыттаахпын. Куораты үс күн сэриилээн ыллыбыт. Дьоппуоннар куораттан тэйиччи баар хайаларга үс хаттыгастаах оборуона оҥостубуттар. Салгыы ону сэриилии бардыбыт. Тааҥкаҕа алталыы буолан олордубут. Атаакалаан истэхпитинэ,аттыбытыгар сэнэрээт эһиннэ. Тааҥкаҕа олорон иһэр дьону икки аҥыы бырахпыт. Ханна да барбыппын өйдөөбөппүн. Тааҥкаттан үс миэтэрэ быраҕыллан сытар үһүбүн. Саньытаардар ааһан иһэн, биир дьахтар өлбүт диэбиттэр. Онтон төннөн иһэн “тыыннаах дуу, хайдах эрэ бүтүн курдук” диэн илиибин тутан көрбүт, онно хаһан эмэ буола-буола сүрэҕим тэбэр үһү. Онно дьэ биирдэ ылбыттар. Биир ый госпитальга эмтэнэн тахсан баран, салгыы Харбин, Чанчуй куораттарга сулууспалаабытым. Сэриигэ барарбар дьонум барахсаттар, оҕонньоттор, эмээхситтэр алгыы хаалаахтаабыттара.Кинилэр алгыстарынан этэҥҥэ сылдьыбытым, дойдубар эргиллэн кэлбитим дии саныыбын”, – диэн сэриигэ сылдьыбытын кэпсээччи.
Дойдутугар 1947 с. бэс ыйыгар «Бойобуой үтүөлэрин иһин», «Японияны кыайыы иһин» мэтээллэрдээх эргиллибитэ.Солоҕон кэрэ кыыһа Мария Иннокентьевнаны кэргэн ылан, онно олохсуйан, сэттэ оҕону төрөтөн атахтарыгар туруорбуттара. Билигин элбэх сиэн, хос сиэн тапталлаах эһэлэрэ.
Аҕалара кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ уһуйан, Михаил Михайлович, ханна да үлэлээбитин иһин, дьоҥҥо сирдэрбэтэҕэ, наар хайҕалга сылдьыбыта. Мас ууһа, болуотунньук буолан Солоҕоҥҥо элбэх дьиэни тутуспута. 60 сааһын туолан баран, 5 сыл тылланан биэкэринэн үлэлээбитэ. Оһуокайга хоһуйуллар минньигэс килиэптээх улуус бастыҥ биэкэрэ буолбута. Кыайыы 45 сылын көрсө бэтэрээннэр кэлэр көлүөнэҕэ өйдөбүнньүк бэлэх буоллун диэн нэһилиэктэригэр начаалынай оскуола дьиэтин тутан биэрбиттэр. Быйыл оҕолорун, сиэннэрин кытта Кыайыыга аналлаах “Киэн тутта, махтана” диэн Солоҕоҥҥо олбуор киэргэтиитигэр дьону көҕүлээн харчынан бириистээх куонкурус тэрийдилэр.
* * *
Сахалар тыйыс дойдуга олорорбутунан сэрии кэмигэр хайа да норуоттааҕар улахан кыһалҕаны көрсүбүппүт, элбэх сүтүктэммиппит. Ол эрээри, бу Дьоскуоскайдар курдук сырдыгы хараҥаны силбээн, тоҥору-хатары умнан, кэлэр олох туһугар күүстэрин харыстаабакка үлэлээбит дьонноох буолан тыыннаах хаалбыппыт. Инникитин олох араас тургутуулара буолуохтарын сөп, оччоҕуна бүгүн киэн туттар аҕа көлүөнэбит олоххо дьулуурун күүһэ холобур буолуоҕа.
Хаартыскаҕа: 1. Михаил Матвеевич кыыһа Ириналыын. 2. 100 саастаах бэтэрээн сиэнэ Петялыын
