Былатыан Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатырын 22 сыл устата салайан кэлбит А.П. Николаев хантараага бүттэҕинэ, муус устар 20 күнүгэр уурайарын туһунан эрдэ эппитэ. Кини миэстэтигэр тыйаатыр артыыһа Петр Макаров ананан үлэтин саҕалаата.
Тыйаатырга саҥа дириэктэри утары көрөн олорон туох сыаллаах-соруктаах бу дуоһунаска ылсыбытын, тыйаатыр үлэтигэр туох-ханнык уларыйыы киириэн сөбүн ыйыталастым. Бүгүҥҥү ыалдьытым – Саха тыйаатырын саҥа дириэктэрэ Петр Макаров. Cэһэргэһиибит бэрт сэргэх буолла.
– Петр Тимофеевич, Саха тыйаатырыгар артыыстаабытыҥ сүүрбэччэ сыл буолбут эбит.
– 2002 сыллаахха М.С. Щепкин аатынан тыйаатыр үрдүкү училищетын бүтэрбитим. Ити сыл Саха тыйаатырыгар үлэлии киирбитим. Тыйаатыр эйгэтин сөбүлээн, өйдүүн-санаалыын, дууһалыын тартаран, баччааҥҥа диэри үлэлээн кэллим. 2005 с. тыйаатыр идэлээх сойууһун бэрэссэдээтэлинэн талбыттара. Боропсойууһу 12 сыл салайбытым. Быйыл тыйаатырга алтыс сылын артыыстыыр Семен Алексеев диэн кэскиллээх эдэр киһини талбыппыт.
– Оччотугар хаһааҥҥыттан дириэктэри солбуйбуккунуй?
– 2019 cыл саҥатыгар А.П. Николаев сүрүн боппуруоска дириэктэри солбуйааччынан анаабыта. Тыйаатыр ис-тас үлэтигэр көмөлөһөн, тэҥҥэ сүүрэн-көтөн солбуйбутум сыл буолла. Анатолий Павлович «тыйаатыры инникитин, 2002 cыллааҕы «щепкиннэр», тутан хаалыаххыт» диэн мэлдьи этэрэ. Үөрэхпин бүтэрбит сылбыттан гостуруолу салайбытым. Үһүс сылбар боропсойуус бэрэссэдээтэлинэн талбыттара. Онтон Анатолий Павлович «тыйаатыр үлэтин-хамнаһын көрдүҥ-иһиттиҥ, быһаарсар буоллуҥ» диэн, былырыын дириэктэри солбуйааччынан анаабыта. Муус устарга уонча хонукка дириэктэр эбээһинэһин толорооччу дуоһунаһыгар сылдьыбытым. Онон ити курдук тыйаатыр бэйэтэ иитэн-үөрэтэн таһаарбыт киһитэбин диэххэ сөп.
– Тоҕо чуо эйигин бэлиэтии көрдө? Сытыы-хотуу этиҥ дуо?
– Үөрэхпитин бүтэрэн кэлбиппит кэннэ сүүрбэччэ ыччаты гостуруолга илдьэ барда. Биһиги испитигэр «Анатолий Павлович тоҕо бэйэтинэн барсарый?» дии саныыбыт. Кэбээйинэн, Горнайынан сырыттыбыт. Кэлбиппит кэннэ: «Бүөккэ, аныгыскыга көрсүһүүнү бэйэҥ салайаҕын. Мин кыттыһыам суоҕа», – диэтэ. Хайдах туттан-хаптан саҥарарбын, тэрийсэрбин көрө-истэ сылдьар эбит. Ол курдук сылдьан дьон иннигэр саҥарарга, дьону түмэ тардарга син үөрэнним. Эһиилигэр: «Бэйэҕит бараҕыт. Бүөккэ, салайааччы буолаҕын», – диэтэ. Сунтаарга ыыттылар. Нөҥүө сылыгар эмиэ салайааччынан анаатылар. Кэлээппитин кытта «боропсойуус бэрэссэдээтэлинэн Бүөккэни оҥоруоххайыҥ» диэн этии киллэрдэ. Кэллиэгэлэрим өйөөтүлэр. Оҕотун курдук батыһыннара сылдьан элбэххэ үөрэппитэ, сүбэлээбитэ-амалаабыта, биир эйгэҕэ сылдьар дьоммун кытта билиһиннэрбитэ. Үтүөкэннээх киһи. Лиидэр хаачыстыбатын туһунан этэр буоллахха, миэхэ баар диэххэ сөп. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан бэрэсидьиэннии эҥин сылдьыбытым. Аан маҥнай онно саҥара-иҥэрэ үөрэннэҕим. Учууталларбар – Вера Алексеевнаҕа, Зоя Афанасьевнаҕа уонна оҕолору кытта үлэлиир баһаатайдарга Наталья Иннокентьевнаҕа, Диана Гаврильевнаҕа – махтанабын. Маҥнайгы олугу кинилэр уурдахтара. Оҕо сылдьан култуураҕа соччо сыстаҕаһа суоҕум. Хата, ол оннугар буоксанан дьарыктанарым. Үс төгүл өрөспүүбүлүкэҕэ кыттан турардаахпын. Дьылҕам суола тыйаатырга сирдээбитигэр үөрэбин. Чахчы, миэнэ эбит.
– Эппиэтинэс сорох ардыгар, төттөрүтүн, сүгэһэр курдук буолбат дуо? Айар киһи илиитэ-атаҕа бааллан хаалыах курдук.
– Кэлэктииби салайар, биллэн турар, ыарахан. Итиннэ эрдэттэн бэлэм кэлбитим. Улаханнык саҥаран салгыны хамсатыахпын баҕарбаппын эрээри, ыарырҕатыам суоҕа дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, кэллиэгэлэрим харахтарын далыгар үлэбин саҕалаабытым, улааппытым. 2002 сылтан, этэргэ дылы, испин-таспын, итэҕэспин, үчүгэй өрүппүн, тус олохпун барытын билэр дьон.
– Ол, төттөрүтүн, мэһэйдиир буолбатах дуо?
– Суох. Биһиги кэлэктииппит оннук буолбатах. Биир эмэ артыыс үлэтигэр кэлбэтэҕинэ, суохтаан барабыт. Төттөрүтүн, тыйаатыр аата ааттанарыгар, үүнэригэр-сайдарыгар күүс-көмө, тирэх буолуохтара дии саныыбын. Үтүө сыһыан куһаҕаҥҥа тиэрдибитэ диэн суох.
– Сүрүн оруолларыҥ ханныктарый?
– 2002 сылтан син балай эмэ оруоллаахпын. «Көмүөлгэ» Гавриил Ксенофонтовы, «Сааскы кэмҥэ» Эрдэлиир Миитэрэйи, «Сыгый Кырынаастыырга» Дэгэнэ Дугуйу, «Ньургун Боотурга» Ньургун Боотуру, «Эргиллиэм хайаан да» испэктээккэ Хабырыыһы уо.д.а. оонньообутум. Ити – сүрүн оруолларым. Кыра оруол элбэх.
– Артыыстар, үлэлэрэ оннугу ирдиирэ эбитэ дуу, ытыс үрдүгэр сылдьары, биһирэбили ылары сөбүлүүллэр. Эйигин ханна да көрбөт этим. Тыйаатыртан ыраах дьон «Петр Макаров диэн ол кимий?» диэхтэрин сөп.
– Тыйаатырга оонньуур эрэ буоллаххына, дьон-сэргэ, норуот хараҕар үчүгэйдик хатаммаккын. Тыйаатыр дьоҕус эрээри, туһунан иһирэх аудиториялаах. Артыыстар үксүн киинэнэн биллэллэр. Дьону төһөнөн элбэхтик күллэрэр-сэргэхситэр кэмиэдьийэҕэ уһуллаҕын да, оччонон дьон өйүгэр хатанаҕын. Биһиги тыйаатыр уонна киинэ артыыһа идэлээхпит. Киинэҕэ уһуллар туох да куһаҕана суох. Мин, хомойуох иһин, элбэхтик уһуллубатах киһибин. Арай «Чыҥыс Хааҥҥа» Боорчу болкобуодьас оруолун толорбутум. «Тыгын Дархаҥҥа» улахан уола Марханы оонньоотум. Ити икки киинэҕэ уһуллубутум. Дьиҥэ, түгэн син баар этэ. Эрийээччилэр. Үксүн сайын усталлар, ити кэмҥэ оттуу эҥин баран хааларым. Кырдьыгынан эттэххэ, куйаар ситимигэр бэйэбин көрдөрө, биллэ-көстө сатыырбын сөбүлээбэппин. Санаам буолбат.
– Ол эрээри эйигин тыйаатыр сыанатыгар көрбүт дьон оһуобайдык оонньуур дииллэр.
– Гостуруолга элбэхтик сылдьабыт, айанныыбыт. Хас саас аайы тыа сиригэр, атын улахан куораттарга да барабыт. Саамай истиҥ, чугас көрөөччү тыа сиригэр баар. Бииргэ оонньоһо олороллор. Хоту улуустары барытын кэрийдим. Ленскэйгэ, Мииринэйгэ, Нерюнгрига, Алдаҥҥа эмиэ сылдьыбытым. Элбэх үтүө дьоннуун билсэбит. Эрийээччилэр, «хаһан биһиги диэки кэлэҕитий?» диэн мэлдьи ыйыталлар.
– «Тыйаатырга улааппыт киһи» диэн ааҕан аһарбыттааҕым. Норуодунай артыыстар Кустуров, Григорьев эт-хаан бырааттара диэн.
– Эт-хаан дииллэрэ сымыйа. Кустуурап аймаҕым буолбатах. С.А. Григорьев ырааҕынан аймаҕым. Тыйаатыр бастакы идэтийбит режиссёра. Урут, оҕо эрдэхпинэ, кустаһа кэлэрэ эбитэ үһү. Кэлин тэйсэн хаалбыппыт. Тыйаатырга уонча сыл үлэлээбитим кэннэ, кэллиэгэлэрим Григорьев аймаҕа буоларбын биирдэ билбиттэрэ. Сорохтор билигин да билбэт буолуохтаахтар. Тыйаатыр эйгэтигэр үлэлиир аймаҕым суох.
– Ийэлээх аҕаҥ бааллар дуу? Туох идэлээхтэрий?
– Аҕам суох буолбута ыраатта. Үйэтин тухары сопхуос үлэһитэ этэ. Ийэм иитээччи идэлээх. Билигин биэнсийэҕэ олорор, тыаҕа баар.
– Тыйаатыр төһө испэктээктээҕий?
– Элбэх буоллаҕа. Уһук Илиҥҥэ элбэх репертуардаах тыйаатыртан биирдэстэрэ буолар. Арассыыйаҕа даҕаны туруорар испэктээктэрбитинэн инники күөҥҥэ сылдьабыт. Ойуунускайтан Шекспир айымньыларыгар тиийэ туруоруулардаахпыт. Хабар эйгэбит, эргимтэбит киэҥ.
– Сорохтор «саас аайы наар биир испэктээги көрдөрөллөр» дииллэр. Оччотугар сыыһа этэр буоллахтара?
– Итинник диэбэттэрин туһугар кыра сааланы, камернай сыананы тэҥҥэ үлэлэтэр былааннаахпыт. Режиссёрдар 58 артыыһы хамсатаннар, үлэ тохтоло суох барыахтаах. Ирдэбил быһыытынан тыйаатыр сылга биэс саҥа испэктээги туруоруохтаах. Биэһинэн муҥурдаммакка, өссө элбэтэр санаалаахпыт. Моно-испэктээктэри эҥин туруоруохпут. Туруоран эрэбит диэххэ сөп. Быйыл көрдөрүүбүт үчүгэй. Ытыспыт үрдүгэр тутан олорон көрөбүт диэн кыра саалабытын көрөөччү эмиэ астынна. Көстөн иһиэ. Былаан элбэх.
– Хас режиссёрдааххытый?
– Сүрүн режиссёрбут Руслан Тараховскай, Андрей Борисов уонна Сергей Потапов бааллар. Үстэр. Наада буоллаҕына, дуогабар түһэрсэн, тастан ыҥыран испэктээк туруортарыахпытын эмиэ сөп. Тыйаатыр уус-уран салайааччыта Андрей Саввич уонна хамыыһыйа көрүүтүн ааһар түгэннэригэр.
– Эн этэриҥ курдук, уу сахалыы куттаах тыйаатыр буоллаҕына, Сергей Потапов айар истиилэ барсар дуо?
– Режиссёр бэйэтэ туһунан суоллаах-иистээх буолар. Оннук буолуохтаах даҕаны. Биһиги режиссёрдарбыт бары таһымнаах, идэтийбит дьон. «Сэргэй тоҕо аҕыйах испэктээктээҕий?» диэн ыйытарыҥ сыыһа. Быйыл икки саҥа испэктээги туруорда. «Тимир Баассаны» киһи хайдах мөлтөх испэктээк диэҕэй?! Таһымнаах туруоруу. «Ойуур оскуолата» диэн оҕолорго аналлаах сүрдээх үчүгэй остуоруйаны туруорда. Сергей Потапов истиилэ Саха тыйаатырыгар барсар дуу, суох дуу диэн боппуруос букатын көрүллүбэт. Тыйаатырга наадалаах киһи. Туһунан көрөөччүлээх, туһунан аудиториялаах талааннаах режиссёр. Сүрүн режиссёрбут Руслан Тараховскай талааннаах айар киһи. Уус-уран салайааччыбыт Андрей Саввич иитиллээччитэ. Кини туруорбут испэктээктэрин саха дьоно олус чугастык, истиҥник ылыналлар. «Кыһыл көмүс хоруоп», «Төлкө», «Кээрэкээн Ойуун» уо.д.а. тыйаатыр артыыһа бары кэриэтэ кыттар улахан туруоруулардаах. Тыйаатыры таһынан Олоҥхо ыһыаҕын, «Манчаары оонньууларын» курдук таһымнаах тэрээһиннэри туруорар. Кинини үөрэтэн, иитэн таһаарбыт Андрей Саввичка истиҥник махтанабыт. Кинилэр суолларын батыһан, холобур ылан, тыйаатырбыт сайдарын туһугар бары бииргэ үлэлииргэ бэлэммит.
– Тыйаатыр састаабыгар уларыйыы тахсыа дуу?
– Итиннэ маннык хоруйдуум. 2002 с. үлэлии кэлиэхпиттэн ыла барыларын кытта чугастык алтыһабын, харахтарын далыгар боччумурбут киһибин. Оннук дьону хайдах дириэктэр буоллум диэммин ууратан кэбиһиэхпиний. Ол туһунан санаабаппын даҕаны. Биир да артыыс уһуллубат, ким да, ханна да барбат. Саастаах артыыстарбыт, аҕыс уоннарын ааспыт ытык дьоммут эмиэ бааллар. Кинилэр тыыннара, салгыннара тыйаатырга сүрдээх улахан суолталаах. Күн бүгүнүгэр диэри тыйаатыр кинилэри үлэлээн-хамнастаан аҕалла.
– Тыый, бэрт дии!
– Ити – Анатолий Павлович үтүөтэ. Мин ити үтүө үгэһи салгыы илдьэ хаалар санаалаахпын. Кырдьаҕас дьоммутун уураппаппыт. Саастаах дьон санаарҕаан, тууйуллан, тыйаатырдарын суохтаан ыалдьан да барыахтарын сөп. Сааһырдаллар даҕаны, кэлэн оонньууллар. Хата, кимнээҕэр бэрээдэктээхтэр. Артыыс испэктээк саҕаланыан икки чаас иннинэ хайаан да тыйаатырга баар буолуохтаах. Гириимнэнэн, таҥнан чаас иннинэ сыана кэтэҕэр кэлэн туруохтаах. Сэбиэскэй кэм дьоно буоллахтара, итини булгуччу тутуһаллар. Кинилэр тыйаатыр акылааттара буолаллар. Дьиэ акылаатын кэртэххинэ хайыырый? Сууллар. Син ол тэҥэ. Арай тэхиниичэскэй үлэһиттэргэ үлэ хаамыытын көрөн кыра уларыйыы тахсыан сөп. Оччоттон-баччаҕа диэри үлэлээн кэлбит, 1974 сыллаахха Щепкини бүтэрбит, тыйаатыры Арассыыйа, аан дойду таһымыгар таһаарбыт талааннаах дьоммут ааттарын тыйаатыр истиэнэтигэр кыһыл көмүс буукубанан суруйар – биһиги эбээһинэспит.
– Хамнас чааһа хайдаҕый?
– Туох диэн кистиэмий, урут кырдьык мөлтөх этэ. Маҥнай утаа 4000 солк. хамнаһы ыла сылдьыбыппыт. Онно холоотоххо, билигин үрдээтэ. Ипэтиэкэ биэрэр буоллулар. Урут «хамнаскыт эппиэттээбэт» диэн биэрбэт этилэр. Артыыстар да, тех-үлэһиттэр да хамнастара билигин үчүгэй диэххэ сөп, мыыммаппыт. Итиннэ биири этиэхпин баҕарабын. Өскөтүн тыйаатырга хамнас аахсаары үлэлии кэлэр буоллаххына, өр буолбаккын. Манна харчы иһин дуу, байа-тайа дуу кэлбэккин. Тыйаатырга айа-тута кэлэҕин. Оччоҕо эрэ үлэбит таһымнаах буолар.
– Ол аата бэйэҥ үпкэ-харчыга, баайга-дуолга таласпатах киһи буоллаҕыҥ?
– Отут биэс сааспар диэри сатыы сылдьыбытым. Дьиэлэммитим сыл буолла. Өр үлэлээн, харчы мунньунан ылыммытым. Дьиэлэниэм иннинэ уһуннук куортамнаан олорбутум.
– Биирдэ эмэ тыйаатыртан сынньана түспүт, барбыт киһи диэн санаа киирэн ылбатаҕа дуо? Түһүү-тахсыы кэмнэригэр...
– Олох аата олох. Араас санаа элэҥнээн ааһар этэ даҕаны, тыйаатырбыттан букатыннаахтык барар туһунан санаа биирдэ даҕаны киирбэтэҕэ. «Үлэбиттэн уурайабын» диэн сайабылыанньа суруйбут түгэним диэн суох. Бу 18 сыл устата тыйаатырбар мэлдьи баарбын.
– Өссө туох талааннааххыный? Тугунан дьарыгыраҕын?
– Эр киһи буоларым быһыытынан айылҕаны олус сөбүлүүбүн. Саас, кус көҥүлүн саҕана, алта күн уоппуска бэриллэр. Тыйаатыр эр дьоно бары да кустуурбутун сөбүлүүбүт. Кустаан кэлэн баран дьэ үлэлэрэ-хамнастара саҕаланар. Ыыппатахха, тууйуллан бараллар. Айылҕа тардар күүстээх буоллаҕа. Ыраах бултуур үүтээннээхпин. Аттаахпын, ыттаахпын. Улахан булка сылдьарбын эмиэ сөбүлүүбүн. Онтум тохтуура буолуо. Үлэ-хамнас элбээтэ, эппиэтинэс да улаатта. Анатолий Павловиһы кытта эмиэ сылдьааччыбын. Булка баартаах киһи. Кус кэллин-кэлбэтин кинини кытта дурдаҕа бииргэ хонон турдаххына да, астык буолар. Дьээбэтэ-хообото, кэпсээнэ-ипсээнэ, үөрэтэрэ-такайара элбэх. Этэргэ дылы, үчүгэй оскуоланы биэрдэ. Аҕам суох буолбутун кэннэ тэҥҥэ тахсан кустаһар. Кини биир үчүгэй өрүтэ диэн иһигэр киһилээх. Нууччалыы эттэххэ, человечность. «Чэ, Бүөккэ, уолум эрэ буолларгын киһигин сүтэримэ. Киһигин сүтэриэҥ – убаастабылгын сүтэриэҥ» диэн сүбэ-ама тылын этэр. Ол аата уларыйыма, улаатымсыйыма диир. Киниттэн төһөлөөх элбэхтик мөҕүллүбүтүм, оройго охсуллубутум, хайҕаммытым буолуой... Олус убаастыыр, аҕам кэриэтэ киһи.
– Бэйэҥ хайдах майгылаах киһигиний?
– Аһыныгаспын. Боропсойууска бэрэссэдээтэллээбитим тухары кимиэхэ даҕаны кыайан «суох» диэбэтэҕим. Ытыы олорор киһини кытта тэҥҥэ ытаһан барыахпын сөп. Арай итэҕэһим диэн эмискэ өрө оргуйан туруохпун сөп. Ол эрээри кими эрэ хомоттум дии санаатахпына, санаам буолбат, «кыыһырбычча сыыһа тылластым, бырастыы гын» диэн көрдөһөбүн. Онтон кыбыстар дуу, саатар дуу төрүт сатаммат. Киһи сыыһатын билиниэхтээх.
– Петр Тимофеевич, саҥа салайааччы идиэйэ бөҕөлөөх олороруҥ буолуо.
– Идиэйэ баар, үлэ хамсыаҕа. Аатын ааттаппыт, суолун-ииһин булбут Саха академическай тыйаатыра. 1906 сылтан саҕалаан үлэтин саҕалаабыта. Алампа салайбыт кэмнэрэ – чулуу кэмнэр. 1974 с. Щепкин училищетын бүтэрбит эдэр уолаттар Андрей Борисов, Анатолий Николаев «Тыйаатырбытын аан дойду таһымыгар таһаарыахтаахпыт» диэн сыаллаах-соруктаах үлэлэрин саҕалаабыттара. Чаҕылхайдык таһаарбыттара. Биһиги кинилэр солообут суолларын устун айаннаан өссө үөһэ таһаарар былааннаахпыт. Эдэр дьон буоларбыт быһыытынан эдэрдии эрчимнээхтик, аныгы олох хаамыытын тутуһан барыахпыт. Суола соломмут тыйаатыр. Ону уларытан, токурутан атын хайысханы тутуһар табыллыбат. Бу тыйаатырга сахалыы тыын, өй-санаа, кут-сүр баар буолуохтаах. Тыл тыйаатыра буолар.
– Чопчулаатахха.
– Ити – тыйаатыр идиэйэтэ. Онтон үлэ-хамнас чааһыгар киирэр эбит буоллахха, сыал-сорук элбэх. Салайааччы быһыытынан сүрүн үлэбин тыйаатыры өрөмүөннээһинтэн саҕалыыр былааннаахпын. Быйыл тыйаатыр ис өттө өрөмүөннэниэҕэ. Эһиил тас өттүгэр, мансаардаҕа ылсыахпыт. Быйыл үс саалаланныбыт. Олоҥхо тыйаатыра көспүтэ. Ол саалаҕа испэктээк туруоран саҕалаатыбыт. Камернай сааланы өрөмүөннээн көрсүһүүлэри, поэзия киэһэлэрин, биэчэрдэри онно тэрийэр буолуохпут. Баҕа санаабыт диэн, улахан тыйаатыр буоларын быһыытынан, үс саала биир кэмҥэ тигинэччи үлэлии туруохтаах. Сахалыы куттаах-сүрдээх, сахалыы өйдөөх-санаалааах дьон мустар түһүлгэтэ буолуохтаах. Оннук даҕаны.
– Бэйэҥ эмиэ сахалыы иитиилээх, толкуйдаах киһи буоллаҕыҥ.
– Оннук. Иитиим даҕаны, үлэлиир эйгэм даҕаны уу сахалыы. Дьон тыйаатырга кэлэн сахалыы кута уһуктуохтаах. Улуу убайбыт Алампа эппитин курдук, сүргэтэ көтөҕүллэн, санаата күөнньэрэн, сырдаан-чэпчээн барыахтаах.
Оччоттон баччаҕа диэри Саха тыйаатыра норуот духуобунай сирдьитэ, суолдьут сулуһа буолан кэллэ. Тыйаатыр аана мэлдьи аһаҕас буоллун, саха куттаах тохтообокко тоҕуоруһа турдун. Ситиһиини баҕарыаххайыҥ!
Ыспыраапка
Петр Макаров 1981 с. Хаҥалас Улахан Ааныгар төрөөбүтэ. 2002 с. М.С. Щепкин аатынан Үрдүкү театральнай училищены бүтэрбитэ, тыйаатыр уонна киинэ артыыһа идэтин баһылаабыта. Үөрэҕин бүтэриэҕиттэн Саха тыйаатырыгар үлэлиир. Бу дуоһунаһын иннинэ боропсойууска бэрэссэдээтэллээбитэ, дириэктэри солбуйбута. СӨ култууратын туйгуна. Сүүрбэччэ сүрүн оруоллаах.
Сэһэргэстэ
Диана КЛЕПАНДИНА.
