Бу нэдиэлэ бэнидиэнньигэр (алтынньы 5 күнүгэр) Саха АССР, РСФСР үтүөлээх тириэньэрэ, 87 саастаах Николай Волков күн сириттэн күрэннэ. Саха сирин сүүмэрдэммит хамаандатын бастакы сүрүн тириэньэрэ, Саха АССР көҥүл тустууга федерациятын бастакы бэрэссэдээтэлэ, Саха сириттэн бастакы бүтүн сойуустааҕы категориялаах судьуйа, Саха сиригэр көҥүл тустуу сайдыытын биир бастакынан түстэспит дьонтон биирдэстэрэ...
Онон бу нэдиэлэҕэ успуорт эйгэтигэр кутурҕан күннэрэ бүрүүкээтилэр. Өрөспүүбүлүкэбит успуордун устуоруйатыгар улахан кылаатын киллэрбит үтүөлээх тириэньэри өссө төгүл өйдөөн-санаан ааһаары бу матырыйаалы таһаарабыт. Мин бу интервьюну Николай Николаевичтан 2011 сыл олунньутугар ылбытым. Интервью “Спорт Якутии” хаһыакка нууччалыы бэчээттэммитэ (2011 сыл, олунньу 2 күнүнээҕи нүөмэргэ). Аны санаатахха, үлэлээн-хамсаан ааспыт олоҕун бүтүннүүтүн хабар ыйытыыларга хоруйдаабыт эбит. Онон Николай Николаевич тылын-өһүн – үтүөлээх тириэньэр кэс тылын курдук ылыныаҕыҥ.
– Николай Николаевич, тустуук быһыытынан улахан ситиһииҥ?
– Оо, ол ырааппыта да бэрт буоллаҕа. 1953 сыллаахха Бүлүү оройуонун ыһыаҕар хапсаҕайга бастаабытым. Ол күрэхтэһиигэ Бүлүү уонна Үөһээ Бүлүү күүстээх бөҕөстөрүн кыайталаабытым. Оччолорго ыйааһыннарынан араарыы суоҕа, онон ол кыайыыбын олус күндүтүк саныыбын. Уонна, оттон, Саха сирин II чөмпүйэнээтигэр кыайыым эмиэ олус күндү.
– Оттон тириэньэр быһыытынан?
– Тириэньэр быһыытынан ситиһиилэрим хара баһаамнар. Ол гынан баран бастакы кыайыылар ордук күндүлэр. 1959 сыллаахха Грознайга Дмитрий Данилов Саха сириттэн бастакынан – ССРС успуордун маастарын нуорматын толорбута. Тириэньэр быһыытынан бастакы улахан сүрэхтэниим 1960 сыллаахха Уһук Илин, Сибиир уонна Урал бөҕөстөрүн күрэхтэһиитигэр Новосибирскайга буолбута. Онно Саха сирин хамаандатын иилээн-саҕалаан илдьэ сылдьыбытым. Оччолорго хамаандабыт үһүс миэстэҕэ тахсыбыта улахан ситиһии этэ.
Аныгы тустууктар тиэхиньикэлэрэ ол саҕанааҕы бөҕөстөртөн быдан үрдүк. Саха сиригэр көҥүл тустууну 1956 сылтан саҕалаан сайыннарбыппыт. Оттон ССРС атын эрэгийиэннэрэ көҥүл тустуунан биһигиттэн уонча сыл эрдэлээн дьарыктаммыт буоллахтара. Саха бөҕөстөрүн мөлтөх өрүттэринэн “партерга” тустуу буолбута. Онон дьарыктарга сүрүн болҕомтобутун “партер” албастарын чочуйууга уурбуппут. Ууну наар биир сиринэн кута турдахха оннооҕор таас аалыллар. Онон 2-3 сылынан “партерга” тустуубут биллэ тупсубута.
– Иитиллээччиҥ дьулуурун, эр санаатын саамай өйдөнөн хаалбыт түгэнэ?
– Хас биирдии бөҕөс кытаанах, бигэ хараахтардаах буолуохтаах. Биир тылынан эттэххэ – байыас. Көбүөргэ таҕыстыҥ – бэйэҕин аһыныма, харса суох киирис, кыаллары барытын оҥор. Араастаан куттуу сатыыр, собус-соруйан куруубайдык тустар бөҕөстөр баар буолааччылар. Киниэхэ сөптөөх харданы хайаан да биэр, куттаныма. Урут да, билигин да кирдээхтик тустар дьон бааллар. Холобур, сирэйгэ охсуохтара, төбөлөрүнэн түһүөхтэрэ... Онно куттанан кумуччу тутуннаххына, куота көтө сырыттаххына – олох “тэпсиэхтэрэ”. Кэлин да эйиэхэ итинник сыһыаннара уларыйыа суоҕа. Судьуйалар да дьон курдук дьон, сиэри таһынан быһыыланар бөҕөстөрү сөбүлээбэттэр. Хаҕыстык тустар бөҕөскө сөптөөх харданы биэрдэххинэ буруйдуу сатыахтара суоҕа. Сойуус ханнык баҕарар муннугар: саха бөҕөстөрүн куттуур кыаллыбатын өйдүүллэрэ.
– Саамай дьаныһан туран дьарыктанарынан холобурга сылдьыбыт иитиллээччилэргинэн кимнээҕи ааттыаҥ этэй?
– Ити ыйытыыгар хоруйдаары уолаттарбын барыларын ааттаан субурута турарбар тиийэбин. Оччолорго да улахан түһүлгэлэр иннилэригэр хастыы да хонуктаах үөрэтэр-эрчийэр тэрээһиннэр ыытыллаллара. Петр Алексеев, Алкивиад Иванов, Петр Попов, Альберт Захаров, Николай Неустроев курдук бөҕөстөр хайаан да дьарык кэнниттэн хаалан – араас албастары чочуйаллара, эбии үлэлииллэрэ.
– Оттон эргиччи сайдыылаах, киэҥ билиилээх иитиллээччилэргинэн кимнээҕи ааттыыгын?
– 60-с сыллар саҥаларыгар тустубут бөҕөстөр оччотооҕу ыччакка үтүө холобур буолаллара. Бэл, тутта-хапта, таҥна сылдьалларыгар тиийэ. Бырааһынньыктарга эрэ буолбакка күннэтэ көстүүм кэтэллэрэ. Уонна онно дьүөрэлии – үчүгэй ырбаахы, хаалтыс. Бачыыҥкаларын килэбэчийиэр дылы ыраастыыллара. “По одежке встречают, а по уму провожают”, – диэн нуучча өһүн хоһооно баар дии. Биһиги уолаттарбытыгар хайата да баара.
Тустуук уолаттартан учуонай истиэпэнин аан маҥнай Николай Гоголев көмүскээбитэ, устуоруйа билимин хандьыдаатынан буолбута. Алкивиад Иванов успуорт маастарын, РСФСР икки төгүллээх чөмпүйүөнүн эрэ быһыытынан киэҥник биллибэт. Кини мэдиссиинэ билимин дуоктарын быһыытынан эмиэ олус ытыктанара. Элбэх уол бөдөҥ салайааччы буола үүммүттэрэ. Холобур, Максим Сибиряков уонна Илья Кондратьев.
– Тустуук быһыытынан айылҕаттан бэриллибит дьоҕурун ситэ сайыннарбатах, үрдүктэн үрдүк кирбиилэри ылара хаалбыт киһинэн кими ааттыаҥ этэй?
– Ити ыйытыыгар бастакынан – география билимин дуоктара Петр Гаврильевы ааттыыбын. Кини сахалартан бастакынан РСФСР чөмпүйэнээтин призерунан (боруонса) буолбута. Петр Ленинградка адмирал Макаров аатынан муора үрдүкү училищетыгар үөрэнэ сылдьан – самбо уонна классическай тустуу күрэхтэһиилэригэр эмиэ ситиһиилээхтик кыттара. Дьоҕурун толору туһамматах бөҕөһүнэн өссө Сергей Иванову ааттыыбын. Үлэлиир тэрилтэтэ кини көҥүл тустууга элбэх бириэмэтин ыытарын олох сөбүлээбэт этэ. Ол иһин Сергей Иванов, бэл, 1964 сыллаахха Дьокуускайга ыытыллыбыт РСФСР чөмпүйэнээтигэр кыттыбатаҕа ээ. Ити кэнниттэн кини көбүөргэ төннүбэтэҕэ. Айылҕаттан бэриллибит дьоҕурдарын ситэ туһамматах бөҕөстөрүнэн өссө Алексей Атласовы, Николай Захаровы уонна Вячеслав Карповы ааҕабын.
– Дьарык эрэсиимин кэһэр бөҕөстөргө хайдах миэрэлэри туттар этигиний?
– Иитиллээччилэрим ыччакка бары өттүнэн холобур буолаллара диэн ити эттим. Аармыйаҕа сулууспалаабыт, үрдүк үөрэҕи бүтэрбит дьон буоллахтара дии. Сорохтор өссө аспирантураҕа үөрэнэллэрэ. Онон эрэсиими кэһэллэрин иһин сүүмэрдэммит хамаанда састаабыттан таһаарыллыбыт бөҕөстөр суохтара.
– Саха сиригэр көҥүл тустууну сайыннарбыт дьонтон биирдэстэрэ буоларыҥ быһыытынан – өрөспүүбүлүкэбит бастыҥтан бастыҥ бөҕөстөрүттэн сүүмэрдэммит хамаанда састаабын, бары сыллары киллэрэн туран ааттыахха. Нууччалыы эттэххэ: “символическую сборную всех времен”.
– Оо, төһө да “символическай” буолбутун иһин араас көлүөнэлэртэн хамаанданы “таҥыы” кыаллыбата буолуо. Ол да буоллар Саха сирин 60-с сыллардааҕы сүүмэрдэммит хамаандатын ордук чорбото тутабын. Олох чаҕылхай уолаттар. Күүс-уох да өттүнэн, өй-санаа да өттүнэн, тутта-хапта да сылдьыы өттүнэн. Кинилэр ааттарын олох астынан туран ааттыыбын – Николай Гоголев, Петр Алексеев, Альберт Захаров, Петр Попов, Вячеслав Карпов, Николай Захаров, Владимир Андросов, Николай Неустроев...
– Чэ, оччоҕо ССРС “символическай” хамаандатын ааттыах.
– 1976 сыллааҕы ССРС олимпийскай хамаандата – ыра санаа хамаандата. Хайдахтаах курдук чаҕылхай ааттарый! Роман Дмитриев, Александр Иванов, Владимир Юмин, Павел Пинигин, Руслан Ашуралиев, Леван Тедиашвили, Иван Ярыгин, Сослан Андиев.
– Эмиэрикэ биир баскетболга тириэньэрэ: “Эн былаһааккаҕа “өлбөтөххүнэ” – ким да “өлүө” суоҕа”, – диэн турар. Ити этии көҥүл тустууга сыһыаннаах дуо?
– Сыһыаннаах бөҕө буоллаҕа дии. Спортсмен – тириэньэрэ кини туһугар ууга-уокка киирэргэ бэлэмин билиэхтээх. Мин уолаттарым аттыларыттан биир да мүнүүтэ арахпат этим. Оччолорго бөҕөстөр түөрт күнү быһа тусталлара. Бөҕөстөр ыйааһыннарын сөпкө “үүрэллэрэ”, хапсыһар турукка киирэллэрэ, бэл тугу аһыыллара – тириэньэр хараҕын далыгар сылдьыахтаах.
Наадалаах түгэҥҥэ кинилэри тылгынан-өскүнэн “сахсыйыахха”, сөптөөх турукка киирэллэрин ситиһиэххэ наада. Мин, холобур, бөҕөстөрбөр этээччибин: “Ийэҕин-аҕаҕын, бииргэ төрөөбүттэргин, алаһа дьиэҕин, төрүт түөлбэҕин санаа. Эн манна кинилэр ааттарыттан күрэхтэһэ сылдьаҕын”. Кинилэр ол тыллары төбөлөрүгэр бигэтик хатаабыттарыттан, кэлин ахтыыларыгар, кинигэлэригэр киллэрбиттэриттэн – тириэньэр быһыытынан улаханнык астынабын.
– Урут ситэ-хото өйдөөбөт өрүттэргин сааһыран баран бигэтик өйдөөбүт түгэннэрдээх буолуоҥ?
– Баар бөҕө буоллаҕа. Бастаан суол тэлэрбитигэр бөҕөстөрү үөрэтиигэ-эрчийиигэ билим суолтатын ситэн-хотон өйдөөбөт этибит. Ону билиниэххэ наада. Аныгы тириэньэрдэр ити суолтатын дьэҥкэтик өйдүүллэр. Мин 69 сааспар билим хандьыдаатын истиэпэнин көмүскээбитим. Уйулҕа, албастары, тустар тиэхиньикэни чочуйуу, сөпкө аһааһын, битэмииннэри туһаныы, күрэхтэһии кэнниттэн урукку чөлгө түһүү – итиннэ барытыгар билимҥэ тирэҕирэн үлэ ыытыллыахтаах.
– Урукку уонна аныгы тириэньэрдэр үөрэтэр-эрчийэр методикалара төһө күүскэ араастаһарый?
– Үөрэтии-эрчийии методиката сүнньүнэн биир. Урукку дьарыктарга хайдах үлэ барарай да билигин да оннук. Арай көтүтүүлэр, итэҕэстэр баалларын бэлиэтиэххэ сөп. Холобур, күүһү сайыннарыыга үлэ ыытыллыбатын кэриэтэ. Ыарахан атлетикаҕа курдук тимири кытта эллэһиҥ диэбэппин. Түргэнник хамсаныыны сайыннарар үлэни сэргэ тимири кытта эмиэ “тустуллуохтаах”. Көҥүл тустуу – сайдыы саҥа, таһыччы таһымыгар тахсыахтааҕын туһунан кэпсэтиилэр мэлдьи буолаллар. Өссө сүүрүүгэ, куруостары ыытыыга хайаан да болҕомто ууруохха наада. Тириэньэрдэр аныгы үйэ тиэхиньикэтин үлэлэригэр күүскэ туһаныахтаахтар. Дьаныардаах эрэ үлэ түмүгэр ситиһиилэр кэлиэхтэрэ.
Федор РАХЛЕЕВ.
