Учуутал аймах эҕэрдэ тутар дьоро күнүнэн сибээстээн, билиҥҥэ диэри үйэ аҥаарын устата оҕо аймаҕы үөрэтиигэ үлэлэһэр учууталы атах тэпсэн олорон кэпсэтиигэ ыҥырдым. Кини “учуутал идэтин талбатаҕым, учууталга уһаарыллан, иитиллэн тахсыбытым” диир. Оҕоҕо анаабыт олоҕун туһунан РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, СӨ үөрэҕириитин систиэмэтин бэтэрээнэ Марфа Кронникова туох диир эбитий?
Хараамҥа тэҥнээх сырдык кыһа
– Марфа Семеновна, бу идэҕэ хайдах кэлбиккиний?
– Чурапчы улууһун Дириҥ бөһүөлэгэр 10 оҕолоох ыалга үһүс оҕонон төрөөбүтүм. Аҕам Семен Иннокентьевич Посельскай үксүн салайар үлэҕэ үлэлээбитэ. Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ, Кыһыл Сулус уордьан кавалера этэ. Ийэм Марфа Дмитриевна, дьупулуома да суох буоллар, айылҕаттан айдарыылаах педагог этэ диэн сыаналыыбын. Дьонум 62 сыл дьоллоохтук олорбуттара. Уон оҕоттон үс оҕо олохтон туораабыта. Онтон атыттар бары үлэһит, ыал дьон буоллубут. Урукку оҕолор муҥкукпут сүрдээх этэ. Инникибит туһунан кэпсэтии, ырыҥалааһын суоҕа. Ахсыһы бүтэрбит сайыммар бииргэ үөрэммит кыыһым геолог идэтигэр сүүмэрдии кэлбиттэрин этэн, Чурапчыга киирбиппит да, хойутаан хаалбыт этибит. Онтон хомсомуол кэмитиэтигэр “үөрэххэ барар оҕолору ыҥыраллар үһү” диэни истэн, онно тиийбиппит. Хомсомуол сэкирэтээрэ Федор Федорович Иванов чуолаан миэхэ: “Элбэх оҕолоох ыал оҕотоҕун, түргэнник үлэһит буолуоххун наада. Дьокуускайдааҕы педучилищеҕа направление биэрэбин”, – диэбитэ. Аргыс кыыспын оскуоланы бүтэрэн, производство кэнниттэн үрдүк үөрэххэ барарга сүбэлээбитэ. Бу санаатахха, олус сөпкө эппит эбит. Онон баара эрэ 15 саастаах кыыс аан бастаан Дьокуускай буоругар үктэммитим.
– Үөрэххэ туттарсыы хайдах этэй?
– Докумуону туттарыыга арай “ШО-ҕа киирэҕин дуу, ДО-ҕа дуу?” диэн ыйыппыттара. Тугу этэллэрин билбэппин. Кэлин санаатахха, школьнай уонна дошкольнай отделениелар эбит. Баччаҕа кэлэр быабар, “ШО” диэбиппин кулгааҕым эрэ истэн хаалбыта. “ДО” диэбитим буоллар, уһуйаан үлэһитэ буолан, үлэбин түмүктээн эрэр буолуо эбиппин. Ити икки буукуба дьылҕабын быһаарбыта. Оччолорго үөрэххэ киирии билиҥҥи курдук буолбатах этэ. Нуучча тылын эксээмэнин туттарбыппыт. Биллэриини тэтэрээт лииһигэр суруйан ыйыыллара. Сарсыҥҥы күнүгэр көрбүппүт – 25 оҕоттон 17-тэ “2” сыанаҕа суруйбут этибит. Хат туттарыы күнэ ыйыллыбыта. Тыаттан кэлбит оҕолор билиибит татыма. Иккис сырыыга учууталбыт сүһүөхтээн суруйтаран, бастакы биридимиэти мүччү түспүппүт. Математикаҕа Егор Скрыбыкин диэн, кэлин үтүөлээх учуутал буолбут педагог, аттыбар олорон, сүбэлээн-амалаан, эмиэ этэҥҥэ туораабытым. Кини бу аҕыйах хонуктааҕыта 90 сааһын туолла. Хаһан эрэ көрсөн, махтаммыппар олус үөрбүтэ. Үһүс эксээмэҥҥэ муусукаҕа дьоҕурбутун бэрэбиэркэлээбиттэрэ. Онно оруо маһы ортотунан “Адреатическое море” диэн ырыаны ыллаан, тутар хамыыһыйаны күллэрбиппин өйдүүбүн. Сотору испииһэк ыйаммытыгар бэйэм ааппын булан, үөрүү бөҕөтө буолбутум. Ити 1966 с. этэ. Школьнай-пионерскай салааҕа киирбитим. Дириэктэрбит Захар Прокопьевич Саввин эҕэрдэлии, алгыы көрсүбүтэ.
– Училищеҥ сылларын ахта түс эрэ.
– Ханнык баҕарар киһи бэйэтэ хараамнаах. Оннук хараам миэхэ үөрэммит училищем буолар. Тоҕо диэтэххэ, Арассыыйа араас куораттарыттан талааннаах педагогтардаах күүстээх педагогическай састаапка түбэспиппит. Талааннаах учуутал киһиэхэ дьайыыта ураты күүстээх эбит диэн кэлин саныыбын. Оччолорго оҕо киһи ону өйдөөбөт буоллаҕым. Оскуолаҕа ортотук үөрэммитим. Элбэх оҕолоох тыа ыалын оҕото үлэм да элбэҕэ. Утуйан хаалан, үксүн уруокпун ситэри аахпакка барарым. Училищеҕа киирэн баран, нуучча тылын билбэппиттэн улаханнык санаарҕаабытым. Бэрт кылгас кэм иһигэр дуоспуруннаммытым. Инникибин дириҥник толкуйдаан, сыал-сорук туруорунан, итэҕэспин-быһаҕаспын туоратыыга үлэлэспитим. Бастатан туран, киһи эт-хаан өттүнэн доруобай буолуохтааҕын өйдөөбүтүм. Онон сарсыарда аайы сүүрэр буолбутум. Чэгиэн эккэ өй да чэбдик буолара биллэр. Онон толкуйум чөллөрүйэн барбыта. Нууччалыы билбэт итэҕэспин туоратар сыалтан кэниспиэктэрбин нойосуус үөрэтэр буолбутум. Ол үөрэппитим баччаҕа диэри төбөбөр хатанан сылдьар. Онон билиим сааһыланан, биридимиэттэрбэр ситиһиилэнэн барбытым.
Олорор уопсайбыт мөлтөх усулуобуйалааҕа. Ууга да барара, тоҥоро даҕаны. Онон хас да сиринэн көһө сылдьан үөрэммиппит. Биир сыл билиҥҥи мэдиссиинэ колледжын икки этээстээх уопсайын аактабай саалатыгар олоро сылдьыбыттаахпыт. Үөрэнэр куорпус саҥа тутулла турара. Саас эксээмэн кэмигэр ол дьиэҕэ тахсан, ый сырдыгар уруокпун ааҕарым. Ити курдук үлэлэһэн, училищебыттан астынар гына билиилээх тахсыбытым. Бу училищеҕа түбэспиппин, үөрэммиппин дьолунан ааҕабын уонна бары учууталларбар сүһүөхтээх бэйэм сүгүрүйэбин. Сыл аайы үөрэммит кыһабыттан устудьуоннар кэлэн, миэхэ быраактыкаларын бараллар. Онон үөрэммит кыһабын кытта ситиммин быспаппын. Нуучча тылын толору баһылыыр инниттэн кэлин СГУ нуучча тылын факультетын кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрбитим.
Учуутал ыллыгын тыырыы
– Учуутал быһыытынан үлэҕин ханна саҕалаабыккыный? Ол кэм хайдах этэй?
– Дьупулуоммун тутаат, Уус Алдан Найахытыгар алын кылаас учууталынан анаммытым. Таһаҕас таһар массыынанан өр айаннаан, иккиэ буолан тиийбиппит. Бииргэ айаннаабыт аргыс дьахтарбыт Бороҕоҥҥо дьиэтигэр илдьэн, хоннорбутун күндүтүк саныыбын. Кыыһым Курбуһахха анаммыта, мин Найахыга айаннаабытым. Ол баран иһэн, Дүпсэҕэ Аржаков Гоша диэн, училищеҕа мин үрдүбүнэн үөрэммит уолу көрсүбүтүм. Найахыттан төрүттээх этэ. Дьиэтин аадырыһын, ийэтин ыйан биэрбитэ. Онон үйэбэр көрбөтөх, билбэт ыалбар бэрт үчүгэйдик хонон турбутум. Көр, оччотооҕу дьон оннук аһаҕас, дьэллэм этилэр. Сарсыныгар оскуола дириэктэригэр тиийбитим. Сахалыы тыыннаах, сиэннэр уонна эбэ алтыһыылаах ыалга олохтообуттара. Нэһилиэнньэ, оскуола кэлэктиибэ ытыс үрдүгэр түһэрбиттэрэ.
Биир идэлээхтэрим аатырбыт Василий Сухомлинскай дириэктэрдиир Павлыш оскуолатыгар үөрэнэн кэлбиттэр этэ. Онон үлэбэр Сухомлинскай, Амонашвили гуманно-личностнай кэнсиэпсийэлэригэр тирэҕирбитим. Үөрэҕи үлэни кытта дьүөрэлиир ньыма оччоттон педагогикаҕа сэҥээриллэр. Уралтан, Москубаттан кэлии исписэлиистэр бааллара. Интернациональнай тыыҥҥа иитиллиигэ, бары да өттүнэн ити быраактыка олус көмөлөөҕө. Оччолорго мэтэдьиичэскэй үлэ олус үрдүк таһымҥа турара. Оскуолаларынан сылдьан сэминээрдэргэ, мэтэдьиичэскэй холбоһуктар түмсүүлэригэр элбэхтик сылдьарбыт. Эдэр учуутал буоламмын буолуо, үүт массыынатынан оройуон оскуолаларынан сырытыннарбыттара уопут ыларбар төһүү буолбута.
Маҕаһыыҥҥа кырса саҕалаах икки сон кэлбититтэн биирин миэхэ, эдэр учууталга, диэн анаабыттарыгар олус үөрбүппүн өйдүүбүн. Нуорманан бэриллэр эттэн икки киһи нуорматын өлүүлүүллэрэ. Семен Васильев салайааччылаах Найахы хуора өрөгөй кэмигэр сылдьара. Нэһилиэк дьоно бары чааһынан ананан ыллыыллара. Холобур, 2 чаастан – тырахтарыыстар, 4 чаастан учууталлар кэлэллэрэ. Бары үлэбит курдук сыһыаннаһарбыт, ол сыл элбэх гостуруолга сылдьыбытым. Сайын дойдулаабытым. Биир күн отонноон кэлбитим – ийэм кэпсээннээх тоһуйбута. Үөрэх салаатын сэбиэдиссэйэ кэлэ сылдьан, бэйэм оройуоммар каадыр тиийбэтинэн, көһөн кэлэрбэр эппит этэ. Онон малбын да ыла барбатаҕым. Үлэм киниискэтин дьонунан ыыппыттара.
– Аан бастаан үөрэппит оҕолоргун кытта сибээһи тутуһаҕын дуо?
– 27 этилэр. Кылаас аҥаара кэриэтэ Сивцев диэн араспаанньалааҕа. Саас таһырдьа оҕуруо курдук онон-манан бытарыс гынан хаалалларын эккирэтэн, биир-биир тутуталаан аҕаларбын өйдүүбүн. Билигин ол оҕолор 60-чалаах дьон буоллахтара. Хомойуох иһин, оччоттон билсибэппин. Эдэрим бэрт буолан, “ситэри билиини биэрбэтим” диэн, кыбыста саныырым. Салгыы үлэлии тиийбэтэхпин буруй да курдук туттарым. Арай ити эппитиҥ кэнниттэн дьэ билсиэхпин баҕардым. Сибээскэ таҕыстахтарына, олус үөрүөм, махтаныам этэ.
– Чурапчыга төһө өр үлэлээбиккиний?
– 18 сыл устата үлэлээбит эбиппин. Чурапчы орто оскуолатыгар ыстаарсай пионер баһаатайынан анаабыттара. Ол сыл оскуола тэриллибитэ 100 сыла буолан, үлэ үлүскэнигэр түбэспитим. Н.И. Дьячковскай салайааччылаах кэлэктиипкэ оройуон эрэ буолбакка, бүтүн өрөспүүбүлүкэ чулуу учууталларын кытта үлэлээбитим. Василий Яковлев – Даланы кытта бииргэ үлэлээбит дьоллоохпун. Ол сыл Сэбиэскэй Сойуус 50 сылын туолан, өрөспүүбүлүкэтээҕи дружиналары көрүү куонкуруһа биллэриллибитэ. Онно мин салайар дружинам иккис миэстэҕэ тахсан, 25 оҕолоох дэлэгээссийэни Орто Азияҕа илдьэ барар чиэскэ тиксибитим. Ити сыл күһүнүгэр ийэм аны баһаатайдаан бүтэн, Хадаарга алын кылаас учууталынан ананарым туһунан сурахтаах көрсүбүтэ. Онон эмиэ сыҕарыйарга күһэллибитим. Дойдубар учуутал быһыытынан сүрэхтэнэн, икки сыл үлэлээбитим. Ол оҕолорбун кытта билсэбин.
Үһүс сылым күһүнүгэр үлэлии сырыттахпына, Ленинградка Герцен аатынан педагогическай институкка хотугу норуоттар учууталларын идэни үрдэтэр үөрэхтэригэр ыыппыттара. Онон тоҕус ый улахан кууруска Сойуус чулуу мэтэдьиистэригэрр үөрэммитим. Үөрэх киэнэ күүрээннээҕэ, дириҥ хорутуулааҕа онно баара. Онтон “бэлэм киһи кэллэ” диэтэхтэрэ буолуо, Болтоҥо оскуолатыгар нуучча тылын учууталынан анаабыттара. Онно биэс сыл үлэлээбитим, ыал буолбутум. Эрдэ этэн аһарбытым курдук, нуучча тылын учууталыгар СГУ-га кэтэхтэн үөрэммитим. Кэргэним Кронников Николай Данилович Соловьев оскуолатыгар дириэктэринэн ананан, Мырылаҕа тоҕус сыл үлэлээбиппит.
Төрөппүт сыһыана учууталтан тутулуктаах
– Оттон алын кылаас учууталыгар хаһан төннүбүккүнүй?
– 1989 сыллаахха куоракка көһөн кэлбиппит. Онно 26-с оскуолаҕа ананыахпыттан күн баччаҕа диэри алын кылаастары үөрэтэбин. Үөрэтэр оҕолорум быйыл төрдүс кылааска таҕыстылар.
– Үөрэх эйгэтигэр араас систиэмэнэн үлэлээн кэллэҕиҥ. Ханнык бырагырааманы тутустуҥ?
– Томскайга сайыннарыылаах үөрэххэ үс сыл кэтэхтэн үөрэммитим. Ити үөрэх чэрчитинэн учуобунньугу сахалыы тылбаастааһыҥҥа, бырагыраамалары сааһылааһыҥҥа, сэминээр ыытыыга, сайыннарыылаах үөрэҕи тарҕатыыга кырата суох үлэни ыытан кэллим. Тус бэйэм ханнык баҕарар ньыма оҕону сайыннарар, онно учуутал ханнык бырагырааманан үлэлиирэ быһаарбат диэн өйдөбүллээхпин. Сэбиэскэй кэмтэн үлэлээбит учуутал буоларым быһыытынан, универсальнай, классическай “Арассыыйа оскуолата” диэн бырагырааманы талан үлэлиибин.
– Саҥа учууталлыыр сылгар чугастык ылыммыт Сухомлинскай үөрэҕин үлэҕэр туһанныҥ дуо?
– Ону куорат оскуолатыгар киллэрэр уустук. Уопсайынан, куоракка үлэлиир усулуобуйа ыарахан. Оскуола барыта толору, иккилии симиэнэнэн үөрэнэбит. 25 оҕо оннугар 40-ча оҕону үөрэтэбит. Онон учуутал, баҕарбытын да иһин, кыаҕын толору туһаммат. Ити боппуруос уруккуттан сытыытык турар.
– Үлэҕин саҕалаабыт кэмҥиттэн учууталга сыһыан төһө уларыйда дии саныыгын?
– Учууталга сыһыан киһиттэн бэйэтиттэн тутулуктаах. Бэйэбэр сыһыаран эттэхпинэ, төрөппүттэргэ табыллыбыт учуутал эбиппин. Учуутал төрөппүтү кытта сыһыана чопчу учууталтан тутулуктаах.
– Оттон оҕо төһө уларыйда?
– Араас кэми, үйэ уларыйыытын көрдүм даҕаны, оҕо уларыйбатын өйдөөн көрдүм. Оҕо оҕонон хаалар. Учуутал, дьиэ маастарын кэриэтэ, оҕо дьылҕатын сааһылаан, тутан таһаарар аналлаах. Оҕо дьылҕата киниттэн быһаччы тутулуктаах.
– Билиҥҥи оскуола, төрөппүт итэҕэһэ, табыллыыта тугуй?
– Чуолаан куорат оскуолаларын итэҕэһэ – дьиэ-уот. Аныгы төрөппүт үлэҕэ охтон, оҕо күлүккэ хаалла. Урукку төрөппүт үлэтигэр соһо сылдьан, оҕотунуун элбэхтик алтыһар эбит. Табыллыыта диэн, олох тэтиминэн, дьон хамсанарынан, хайа да өрүккэ балысхан сайдыы буолла. Ити уларыйыылары илэ харахпынан көрбүт эбиппин. Учуутал быһыытынан үлэлиир айаммар аргыс буолбут биир идэлээхтэрбэр идэлээх күммүтүнэн эҕэрдэбин уонна дириҥ махталбын тиэрдэбин. Бука бары, доруобай буолуҥ!
Оксана ЖИРКОВА кэпсэттэ.
