Аҕыйах хонуктааҕыта биллиилээх учуонай, суруйааччы В.Р. Дарбасов-Дабаччыма атыыһыт Кырбаһааҥкын туһунан саҥа кинигэтэ таҕыста. Билэргит курдук, кини уонча сыл араак курдук ыарыыга хам кумалаппакка, күүскэ утарылаһа сылдьар. Онон Василий Романович абааһы уолун кытта өлөр-тиллэр охсуһуу инники кирбиитигэр сылдьар, чахчы, олоҥхо бухатыырын курдук киһибит. Ыарахан ыарыыны кытары охсуһуу тус бэйэтин уопутун туһунан эмиэ кинигэ суруйан таһааран, элбэх дьон сэҥээриитин ылбыта.
– Ыарахан ыарыыны кытары охсуһар уонча сылгар хас да кинигэни суруйдуҥ. Билим литэрэтиирэтигэр мэйии күүстээх үлэтэ ыарыыны кытары охсуһууга улахан көмөлөөх дииллэр, итиннэ туох санаалааххыный?
– Кырдьык, ити сылларга биэс кинигэни суруйан таһаардым. Ол иһигэр “Быйаҥнаах хочолорго” (бастакы бэрэсидьиэн туһунан), “Куома Чааскын”, “Атыыһыт Кырбаһааҥкын” диэн норуот номоҕор киирбит бары да ытыктыыр, сүгүрүйэр, сүдү дьоммут тустарынан. Куома Чааскын курдук айылҕаттан айдарыылаах, норуотун туһугар олорбут талааннаах эмчит, хомуһуннаах ойуун, олоҥхоһут уустук дьылҕатын, олоҕун-дьаһаҕын туһунан киэҥник суруйуу суоҕа миигин уруккуттан дьиктиргэтэрэ. Атыыһыт Кырбаһааҥкын курдук былыргы саха баайдарын, эргиэмсиктэрин, мэссэнээттэрин литэрэтиирэҕэ сырдатыы олус аҕыйах. Арай Харысхал эрэ соҕотоҕун үлэлиирэ тутах. Оччотооҕу саха бастыҥ өйдөөхтөрүн, модун санаалаахтарын, сатабыллаах атыыһыттарын ааттара умнулла быһыытыйбыттара хомотор. Дьэ, ити курдук патриоттуу санаалар киирэннэр, ыарахан ыарыыбын “умнан-тэмнэн”, ити кинигэлэри иэйэн-куойан олорон суруйбутум. Суруйарбар дьиэ кэргэним, оҕолорум, сиэннэрим кытта өйөөбүттэрэ. Суруйар кэммэр сылайыахтааҕар хантан эрэ биллибэт дуоһуйууну, энэргиэтикэни, күүһү-уоҕу ылар курдугум. Күнүс доруобай киһи курдук сөбүгэр үлэлээн, түүн ыарыыбар аралдьыйбакка утуйарым. Сөптөөх эрэсиими оҥостон, аһыыр кэмҥэ аһаан, сынньанар кэмҥэ сынньанан сылдьарым турукпун балай да бөҕөргөтөрө. Ол эбэтэр санааҕа баттаппакка, мэйиини сөпкө үлэлэтии доруобуйаҕа чахчы туһалааҕын бэйэбинэн билэн итэҕэйдим диэхпин сөп. Тоҕо диэтэххэ, араакка ыалдьар киһи үксүгэр нукаай курдук, түргэнник сылайар, хамсыан-имсиэн баҕарбат, утуйар мээрик буолааччы. Мэйии киһи этин-сиинин үлэтин барытын салайар, онон ыарыыга баалаппат туһугар мэйиини үлэлэтэр дьарык, бэйэҕэ сөптөөх эрэсиими оҥостор чахчы туһалаах. Үлэбин санааммын, турукка киирэ үөрэммитим, онон суруйарбар мэһэйдэппэтэҕим, ыарырҕаппатаҕым.
– Кырбаһааҥкыны суруйар санаа хайдах кэлбитэй? Суруйар кэмҥэр бэйэҕэр тугу арыйдыҥ?
– Киэҥ нэлэмэн Сахабыт сирин биир кырдьаҕас Байаҕантай улууһуттан тардыылаах аар-саарга аатырбыт 1 гильдиялаах атыыһыт, эргиэмсик Ньукулай Кырбаһааҥкын туһунан оҕо эрдэхпиттэн сэргээн истэрим. Сүүһүнэн ат көтөллөнөн, мин төрөөбүт Мэҥэ Алдаммынан айаннаан ааһарын кырдьаҕастар араастаан кэпсииллэрэ. Аны бэйэтэ Таатта Уолбатыттан төрүттээҕин, Кириэс Халдьаайыга, Саһылга, Мөҥкөҕө элбэх аймахтааҕын туһунан суруйаллара. Дьэ, ону дьиҥин-чахчытын билээри, оччотооҕу суол-иис куһаҕаныгар хайдах гынан билиҥҥи Уус Алдан, Таатта, Томпо, Өймөкөөн улуустарын эргиэнинэн хабан, ону ааһан Магадаан, Сэйимчээн, Сусумаан сирдэрин нөҥүөлээн, үрдүк хайалардаах Муоманы, туундаралаах, тумаралаах үс Халыманы ытынан, атынан, табанан айаннаан, Айаан уонна Охуоскай олохтоохторугар тиийэ түүлээҕинэн, таба таҥаһынан эргинэн, харчыга таһааран чэй, табах, бурдук, чүмэчи, кыраһыын, иһит-хомуос, саа-саадах атыылаһан, төттөрү тиэйэн, дьонугар-сэргэтигэр тиэрдэн тыыннаах хаалалларын хааччыйбыта кими баҕарар сөхтөрөр! Дьэ, мантан суруйар санаа саҕыллыбыта. Кинигэни сэһэн жанрынан суруйбутум. Архыыптары, ахтыылары, хаһыат матырыйаалларын сыымайдыы сылдьан, Кырбаһааҥкын туһунан урут сурукка киирбэтэх элбэх чахчыны булаттаабытым. Ол курдук, кини күбүрүнээтэр И.Крафтыын үлэтигэр, бэл, дьиэтигэр, сахалар сийиэстэригэр тиийэ сылдьан, көрсөн кэпсэппит. Алампаны, Күлүмнүүрү, Манньыаттаах Уолун, Өксөкүлээҕи, Уйбаан Черскэйи кытта араас боппуруоһу быһаарсар эбит. Бирикээсчиктэр кулууптарыгар Алампа “Дьадаҥы Дьаакып” диэн испэктээги туруорбуттарыгар тиийэн, эдэр Махсыым Омуоһабы, Былатыан Ойуунускайы көрөр-истэр. Испэктээктэн сэдиптээн, Алампаҕа сүгүрүйэн, “Саха омук” уопсастыбатыгар бибилэтиэкэ дьиэтин туталларыгар анаан харчы биэрэр. Онуоха эбии оскуолаларга анаан 10 тыһ. солк. көмө оҥорор. Дьиктитэ диэн, маннык өркөн өйдөрүнэн, кыахтарынан, сатабылларынан үүнэн тахсыбыт атыыһыттары оччотооҕу былаастар өйүүр, үрдүктүк тутар, тумус дьон оҥостор эбиттэр. Ол курдук, билиҥҥи былаастарбыт, холобур, Матвей Евсеев, Афанасий Максимов, Афанасий Алексеев, Айаал Макаров, Руслан Федотов, Анатолий Николаев, Егор Жирков уо.д.а. курдук олохтоох дьоммутун харыстыах, өйүөх, араҥаччылыах тустаахтар. Ааспыт сылларга бырамыысыланнаска ситиһиилээхтик үлэлээн испит урбаанньыттарбытын хайдах курдук үтүрүйбүттэрин-хаайбыттарын, биисинэстэн тэйиппиттэрин дьон барыта билэр. Оннук хобдох быһыылар хатыламматтара буоллар диэн баҕа санаалаахпын.
– Кинигэлэриҥ дьоруойдарын хайдах булааччыгыный?
– Киһи сааһыран истэҕин аайы төрүттэрин, төрөөбүт түөлбэтин, улууһун устуоруйатын билиэн баҕарара күүһүрэр. Эдэр сылдьан соччо аахайбатаххын дьэ таба көрө сатыыгын. Ол сиэринэн Байаҕантай, Таатта, Томпо улуустарын устуоруйаларын хаһыспытым. Онно көстөрүнэн, ытык Таатта сиригэр элбэх ойуун, отоһут, ичээн дьон үөскээн, оччотооҕу мэдиссиинэ суоҕар дьоннорун-сэргэлэрин эмтээн-томтоон, араҥаччылаан олорбуттар. Кинилэртэн айылҕаттан сүдү талааннааҕынан Куома Чааскын ойуччу турар. Арай Сэбиэскэй былаас буолбатаҕа буоллар, букатын улахан таһымнаах улуу ойуун буолан, бүтүн илин эҥээр улуустарын барыларын араҥаччылыа эбитэ буолуо. Кини ордук сэллик, хаан баттааһына, о.д.а курдук уодаһыннаах ыарыылары кылгас кэм иһигэр эмтээн кэбиһэрэ олус дьикти. Итиниэхэ хомуһуннаах тыла-өһө, билиҥҥэ диэри өссө таайылла илик эмтээх отторо, араас ньымата ордук кэрэхсэбиллээхтэр. Ол туһунан учуонай А.А. Макаров, гипнозтаах учуутал В.Л. Сенькин, СӨ доруобуйатын харыстабылын миниистирин солб. Петр Кулаковскай, сүүһүнэн ахсааннаах ыарыһахтар ахтыылара туоһулуур. Оттон Кырбаһааҥкын Хотугу Азия сүүһүнэн тыһыынча килэмиэтир иэннээх сирин Чуумпу акыйаан кытылыгар тиийэ олохтоох дьону оччолорго суол-иис суоҕар хааччыйан олоруута дьиҥнээх дьоруойдуу быһыы буолбатах дуо!
Оччотооҕу баайдар, атыыһыттар, отоһуттар ааспыт сэбиэскэй идеологияҕа саба баттанан хаалан, ситэ-хото үөрэтиллэ, чинчиллэ иликтэр. Саха былыргы атыыһыттара Сэрбэкэ, Манньыаттаах, Боһуут, Кирилэ Дабыыдап, Тэрэпиин, Хапсыын Арассыыйа эбэ хотуҥҥа эргитэр үптэрин, баайдарын кээмэйинэн 2-3 гильдиялаах атыыһыттарга киирсэллэрэ. Онтон Саха сиригэр 1 мөлүйүөн солкуобайдаах 5 эрэ атыыһыт баарыттан иккитэ саха этэ: Манньыаттаах Уола уонна Ньукулай Кырбаһааҥкын. Аны туран, оччотооҕу саха интэлигиэнсийэтин бастыҥ бэрэстэбиитэллэрин тустарынан сырдатыы мөлтөх. Суруйааччылар, чинчийээччилэр дириҥник ылсаллара буоллар, бэрт буолуо этэ.
– Эмтэнэр кэмҥэр атын эрэгийиэннэр, дойдулар доруобуйаларын харыстабылын систиэмэтин биллиҥ, туох санаалааххыный?
– Кырдьык, мин Москуба, Хабаровскай, Соҕуруу Кэриэйэ килииньикэлэригэр сылдьан балай да элбэҕи биллэҕим. Кэриэйэ балыыһалара хааччыллыыларынан, быраастарынан, аныгы технологияларынан быдан үрдүк таһымҥа тураллар. Онно тиийдиҥ да, анаалыстары ылан баран, биир-икки чааһынан түмүгүн этэллэр. КТ, МРТ, ПЭТ-КТ чинчийиилэрэ нөҥүө күнүгэр бэлэмнэр. Синиимэктэр өҥнөөх, эбиитин хас да өттүнэн оҥоһуллар буолан, искэниҥ кээмэйин, хайдах сытарын сыысхала суох быһаараллар уонна тута эпэрээссийэлээн кэбиһэллэр. Мин икки өттүкпэр искэн тахсыбытын утуу-субуу сардаҥаларынан суох гыммыттара. Онтон быарбар, ноорбор үөскээбиттэрин ДНК-нан чинчийэн баран, анал табылыаккалары анаан суох гыммыттара. Үһүс сылыгар быарбар тахсыбытын билигин хиимийэнэн маннааҕы дьыспаансырдар эмтииллэр. Уопсайынан, Кэриэйэҕэ, Японияҕа, Кытайга, о.д.а. илиҥҥи дойдуларга официальнай мэдиссиинэ норуот мэдиссиинэтин кытта сэргэстэһэ сайдар. Эмтээх от-мас, араас симэһин, бальзам, битэмииннээх эбиилик аһылык маҕаһыыннарга хото атыыланалларын сокуонунан кытаанахтык ирдииллэр. Олохторун таһыма үрдүк буолан, эмтиир сыаналара үгүстэргэ ыарахан, ол оннугар түмүгэ, көдьүүһэ улахан. Дьон үйэтин орто уһуна Кэриэйэҕэ 82 саас буоллаҕына, Арассыыйаҕа 76-78 эрэ буолар. Өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана А.Николаев онкокиин үбүлэнэрин ситиспитэ хайҕаныан эрэ наада. Үлэҕэ киирдэҕинэ, ыарыһахтарга улахан көмө буолуоҕа.
– Доруобуйаны харыстааһыҥҥа, уһун үйэлэниигэ дьоҥҥо тугу сүбэлиэҥ этэй?
– Киһи доруобуйатын эдэр эрдэҕиттэн харыстыыра наада. Араас арыгы, табах, наркотик курдук дьаллыктартан, тымныйыыттан сэрэниэххэ. Маныаха төрөппүттэр оҕолорун туохха дьоҕурдаахтарын, доруобуйаларын туругун көрөн сөптөөх куруһуоктарга, успуорт сиэксийэлэригэр киллэрэн, эт-сиин өттүнэн сайыннаран, инники дьылҕаларыгар орооһоллоро сөп. Киһи эрэ барыта үрдүк кылаастаах спортсмен буолбат, ол оннугар эдэр саастан чөл олоҕу тутуһар, дьоҥҥо үтүө сыһыаннаах, киэҥ билиилээх-көрүүлээх, сайаҕас, сайдам дьон уһун үйэлэнэр кыахтаналлар. Киһи лаппа кырдьыар диэри саҥаны билиигэ тардыһар айылгылаах. Суруйалларынан, Рим биир сенатора грек омук тылын 80 сааһыгар үөрэтэн баһылаабыт. Аан дойдуга киэҥник сураҕырбыт Микеланджело саамай чулуу хартыыналарын 80-нун ааһан баран айбыта кэрэхсэбиллээх. Уопсайынан, ускуустуба эйгэтэ киһи хайа баҕарар сааһыгар тардар, умсугутар, ону ааһан эмтиир дьоҕурдааҕын элбэхтэ суруйаллар. Былыр тиэхиньикэ аҕыйаҕар дьон үксэ сатыы, атынан, бэлисипиэтинэн сылдьара. Илии күүстээх үлэтин толороллоро эккэ-хааҥҥа туһалаахтык дьайара. Оттон аныгы дьон массыынаҕа сигэнэр, көмпүүтэргэ олорор буолан, эрдэ уойаллар, устунан араас ыарыыга ыллараллар. Онон сөптөөх хамсаныы-имсэнии, хаамыы, сүүрүү наадалааҕын, өй үлэтин хамсаныынан дьүөрэлээн үйэлэрин уһаппыт дьону холобур оҥостуохтаахтар. Ол курдук, улуу Лев Толстой 83 сааһыгар хотуурунан от охсууга эдэрдэри иннигэр түһэрбэт этэ. “Сэрии уонна эйэ” арамаанын суруйа сылдьан, сынньанаары өрүү хаҥкылыыра, бэлисипиэтинэн көстөөх сиринэн эргийэн кэлэрэ, атынан бөтөрөҥүнэн сылдьара. Аҥаар атаҕар 40-тан тахсата олоро-олоро турара. 1 тыһ. сирэйдээх арамаанын бөрүө уруучуканан алта төгүллээн хат-хат устуталаабыта. Дьэ, ити курдук дьүккүөрдээх, үрдүк таһаарыылаах үлэни кини сынньалаҥы кытта таба дьүөрэлээн, хойукка диэри доруобуйата чэгиэн-чэбдик этэ. Ол эбэтэр уһун үйэлэнии формулата: айымньылаах үлэ, сиэрдээх олох, сөбүгэр сынньаныы, утуйуу уонна иҥэмтэлээх аһылык диэн сөпкө бэлиэтииллэр. Мин көрдөхпүнэ, аныгы сахалар ити бириинсиби балай да тутуһан эрэллэр, ол инникибит кэскиллээҕин көрдөрөр.
Владимир Степанов.
