Бүгүҥҥү “Кыым” ыалдьыта – аныгы кэм учуонайа, бэрт ураты уонна олохтоох көрүүлэрдээх, устуоруйа наукатын хандьыдаата Афанасий Николаев. Устуоруйа курдук уустук, мөккүөрдээх, биир эрэ көрүүнэн муҥурдаммат билим салаатыгар мээнэ киһи ылсан үлэлэспэтэ өйдөнөр. Аныгы бутуурдаах, сайдыылаах үйэҕэ устуоруйа араастаан көрүллэрэ, саҥа сыанабыллар үөскээн иһэллэрэ – кэм ирдэбилэ.
Афанасий Алексеевич сабаҕалааһыннара мөлүйүөнүнэн сыллар анараа өттүлэриттэн Сир саарын үөскээһинин, килиимэт, генетика уонна география балаһыанньалара уларыйыыларын, араас норуоттар тыллара, олохторун сайдыыта чинчийиллэн, учуоттанан оҥоһуллубуттара интэриэһиргэтэр, киһини толкуйдатар. Кини аныгы билим араас салаатын эгэлгэ түмүктээһиннэригэр олоҕурбут устуоруйаны суруйар.
– Афанасий Алексеевич, бэйэҥ тускунан кыратык билиһиннэриэҥ дуо? Кимтэн кииннээххиний, хантан хааннааххыный? Устуорук киһи, бэйэҥ төрдүҥ-ууһуҥ туһунан дириҥник хорутан ырыппыт буолуохтааххын, ханнык биллэр-көстөр дьон баалларый?
– Мин Ньурба куоратыгар 1968 сыллаахха ахсынньы 17 күнүгэр күн сирин көрбүтүм. Аҕам – Алексей Спиридонович Николаев, идэтинэн авиатор, инженер. Ийэм Татьяна Афанасьевна Николаева зоотехник идэлээҕэ.
Хомойуох иһин, төрдүбүн-ууспун оннук иҥэн-тоҥон, хасыһан үөрэппэтэҕим. Аҕам өттүнэн аймахтарым, айылҕаттан айдарыылаах көрбүөччүлэр этэллэринэн, хааммытыгар олус күүстээх ойууннар, көрбүөччүлэр, эмчиттэр бааллара үһү. Кинилэр сирдээҕи олохпун куруук араҥаччылыы сылдьаллар диэн курдаттыы сэрэйэбин. Ону мин, икки төгүл клиническэй өлүүнү ааспыт, 7 төгүл суол уонна авиация саахалыгар түбэспит уонна баччааҥҥа диэри тыыннаах ордон кэлбит киһи быһыытынан олус итэҕэйэбин. Ийэм өттүбүнэн норуот маастардара, уустар бааллар.
Биир төрдүм Бүлүү сүнньүн сахаларын төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ, улуу сэрииһит, ойуун уонна тимир ууһа Дуоҕа Боотур буолуон сөп. Олоҕум саамай тосту уларыйар кэмнэригэр икки төгүл түһээн көрбүтүм. Ити – 42 сааспын ааһан баран.
– Оттон бэйэҥ дьиэ кэргэниҥ туһунан?
– Тапталлаах кэргэним, миигин куруук өйүүр-өйдүүр, кынаттыыр киһим Саргылаана Борисовна Николаева-Тупсаана буолар. Культуролог, тойуксут, сүрдээх айымньылаах киһи, мин хайа баҕарар саҕалааһыннарбын биир бастакынан өйүүр күндү киһим.
– Устуоруйанан хаһааҥҥыттан үлүһүйэн барбыккыный? Тоҕо устуорук буоларга санаммыккыный?
– Устуоруйаны олох оҕо эрдэхпиттэн сэҥээрэбин. Тапталлаах эбэм, аҕам ийэтэ Мария Трофимовна Николаева (Гуляева), олоҥхолуурун истэн, үлүһүйэн барбытым. Эбэм Олоҥхо дойдута Сунтаартан силистээх-мутуктаах этэ. Мин аан бастакы төрөөбүт тылбынан аахпыт кинигэм П.А. Ойуунускай “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхото этэ. Ону ааҕан баран, төрөөбүт тылбыт баайа, түҥ былыргы олоҥхобут куйаары кытары быһаччы ситимнээҕин билэн сөхпүтүм! Ньурба 2-с №-дээх орто оскуолатыгар устуоруйа уруогар интэриэһи кылааһым салайааччыта, устуоруйа учуутала, нуучча дьахтара Галина Александровна Ралко иҥэрбитэ. Ол кэмтэн ыла устуоруйа учуобунньуктарын, кинигэлэрин батыһа сылдьан утаппыттыы ааҕар, сэҥээрэр буолбутум.
– Саха норуотун устуоруйатын, төрдүн-ууһун туһунан балай эмэ үлэ сурулунна, ол эрээри биир санааҕа кэлэ илик курдукпут. Биһиги устуоруйабыт туһунан кырдьыгы, сымыйаны хайдах арааран билэбит?
– Тус бэйэбэр устуоруйаҕа сыһыаннаан “История это факт плюс интерпретация” диэн ураты пуормула чугас. Мин санаабар, саха норуотун устуоруйатын туһунан киэҥник биллэр, олоҕурбут суруйуулар дьиҥ чахчы устуоруйа фактарын кытары сөп түбэспэттэр, ити суруйуулар кэнники бэлиитикэҕэ сыһыарыллан, дьиҥнээх устуоруйа кырдьыгын утарар курдук, уларытыллан суруллубуттар дии саныыбын. Бэлиитикэҕэ сөп түбэһиннэрэн, бэрт буола сатаан. 1917 сыллаахха диэри ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа саха хараҥа, үөрэҕэ суох, дьиикэй омук быһыытынан бэриллэр, оттон 1917 сыл кэнниттэн саха омук ситиһиитэ Сэбиэскэй былаас кэминэн эрэ хааччахтаммыта. Сахалары цивилизацияҕа сыстыбатах, киһи аймах устуоруйатыгар туох да суолтата суох, түҥкэтэх омук быһыытынан быһаара сатыыр суруйуу аҕыйаҕа суох. Оттон дьиҥнээх, кырдьыктаах дакаастабыллар сааһыламматах, систиэмэлэммэтэх буолан, бэлиитикэҕэ аһара охтон хаалбыт устуоруйа наукатыгар сороҕо аахайыллыбат уонна тоһоҕолоон ыйыллыбат.
– Эн гипотезаҕар “саха кэлии омук буолбакка, манна төрүт олохтоох омук” диэн этиллэр. Ону ааһан “сахалар киһи аймах бастаан үөскүөҕүттэн Американы, Евразияны баһылаабыттар” диэн. Итини кылгастык быһааран биэрэриҥ буоллар.
– Билиҥҥи сахалар, мин санаабар, Саха сирин төрүт олохтоох, автохтоннай нэһилиэнньэтэ буолабыт. Устуоруйа чахчыларыгар объективнайдык олоҕуран быһаарыстахха, билиҥҥи саха өбүгэлэрэ аан дойдуга киһи аймах төрүттэрэ буолаллар. Онуоха дакаастабыл – климатологтар, генетиктэр уонна дьиэ сүөһүтүн боруодатын чинчийэр исписэлиистэр дааннайдара.
Климатологтар этэллэринэн, бүтэһик муус үйэтин (ледниковый период) кэмигэр, 15-20 тыһ. сыл анараа өттүгэр, Саха сирин территориятыгар килиимэт сылыйыыта бэлиэтэммит. Оттон аан дойду атын эрэгийиэннэригэр, төттөрүтүн, мууһунан бүрүллүү саҕаламмыта, хабараан тымныы түспүтэ. Ити кэм кэнниттэн 10-15 тыһ. сыл анараа өттүгэр килиимэт уларыйбыта. Саха сиригэр тымныы кэм саҕаланар. Ол иһин Саха сирин территориятыттан былыргы сахалар маассабайдык көһөн бараллар. Онтон сорох эрэ чааһа билиҥҥи Саха сирин территориятыгар олохсуйа хаалар. Сорохторо – Эмиэрикэҕэ бараллар. Сорох чааһа Евразиянан олохсуйар. Ол иһин билиҥҥи Сир саарын дьонугар биһиги улуу өбүгэлэрбит хааннара устар. Ол да иһин олоҥхоҕо мээнэ “Сах саҕаттан” диэбэтэх буолуохтара. Устуоруйа бастакы Адамынан Биибилийэ дьоруойа, дьэбириэйдэр өбүгэлэрэ буолбакка, билиҥҥи сахалар өбүгэбит буолбута. Оттон дьиэ сүөһүтүн боруодаларын чинчийээччилэр этэллэринэн, саха сылгыта уонна саха ынаҕа саамай былыргы дьиэтийбит кыыллар, билиҥҥи дьиэ сүөһүтүн өбүгэлэрэ буолаллар диэн этэллэр.
– Эйигин Хайалаах Алтаайга өр кэмҥэ олорбут диэн истибитим. Тоҕо чуолаан Алтаайга? Бу дойдуну хайдах сир дии санаатыҥ? Тугу ордук сөхпүккүнүй?
– Мин оччотооҕу М.К Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет ректора Евгения Исаевна Михайлова быһаччы көмөтүнэн, Алтаай Өрөспүүбүлүкэтигэр научнай стажировкаҕа 2015 сыл сэтинньититтэн 2016 сыл от ыйыгар диэри сылдьыбытым. Стажировка сыала-соруга дуоктар буолар дьиссэртээссийэбэр матырыйаал хомуйуу этэ. Тоҕо чуолаан Хайалаах Алтаай диэ? Алтаай – Евразия норуоттарын ытык сирдэрэ, Хотугу Шамбала, үһүйээннэргэ кэпсэнэр көҥүл дойду – Беловодье. Чахчы даҕаны, Хайалаах Алтаай – сири-халлааны холбуур портал, манна урукку, билиҥҥи уонна кэлэр кэм быыстара, уһуктара диэн суох дьикти, ураты дойду. Көстүбэт, мистикаҕа кэпсэнэр Алтаай билиҥҥи Алтаай Өрөспүүбүлүкэтин кытары сэргэ баар. Ол да иһин буолуо, Алтаай төрүт олохтоох норуоттара Арассыыйа атын олохтоохторугар тэҥнээтэххэ, быдан духуобунайдар, биһиэхэ холоотоххо, матырыйаалынай өттүгэр улаханнык охтубат да курдуктар. Оннук угуйар, умсугутар, дьикти дойду.
– Устуоруктартан ордук кими чорботоҕунуй? Ким үлэтигэр сигэнэҕиний?
– Дьиҥнээх устуоруктар диэн, миэхэ идийээл быһыытынан холобур буолар дьон Г.В. Ксенофонтов, Л.Н. Гумилев уонна Мурад Аджи буолаллар. Балар атын устуоруктартан уратылара диэн, кинилэри, бастатан туран, карьера, матырыйаалынай турук, тус ситиһии буолбакка, научнай кырдьык, устуоруйа чахчыта интэриэһиргэтэрэ. Ол туһугар кинилэр олохторун да толук уурарга, хайа баҕарар сиэртибэҕэ бэлэмнэрэ.
– Оттон саха норуотугар аныгы кэмҥэ бас-көс суолталаах, устуоруйа лиичинэһэ буолар киһи диэн, кими чорботон ааттыаҥ этэй?
– Миэхэ саха норуотун духуобунай уонна бэлитиичэскэй лиидэринэн бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Ефимович Николаев буолар.
– Афанасий Алексеевич, кэпсээниҥ иһин махтал!
Афанасий Николаев – “Саха кэпсээбэт кистэлэҥэ”, “Уроки Алексея Кулаковского”, “Тайная история саха” уо.д.а. кинигэлэр ааптардара. Суруналыыс Николай Крылов “Саха кэпсээбэт кистэлэҥэ” диэн кинигэтигэр “Сахалар бэйэбит устуоруйабытын “саҥа харахпытынан” көрөрбүтүгэр, аччаабыта, бэйэбитин дьоһуннук сананарбытыгар уонна онно тирэҕирэн сайдар суолларбытын тобуларбытыгар ураты кыахтары үөскэтииһи” диэн сыанабылы биэрбитин кытары киһи сөбүлэспэт буолуон сатаммат.
Эбэн эттэххэ, Афанасий Алексеевич кинигэлэрин ылан ааҕыан баҕалаахтар, 8-914-287-25-17 нүөмэргэ ааптарга бэйэтигэр эрийэн эбэтэр Этот адрес электронной почты защищён от спам-ботов. У вас должен быть включен JavaScript для просмотра. элэктэриэн буостаҕа суруйан билсиҥ.
Дмитрий ИВАНОВ.
