Тимофей Баишев – Ньурбатааҕы хайаны байытар кэмбинээт кылаабынай инженерэ. Бу ХБК-ҕа Айхал кэмбинээтиттэн бу дьыл муус устарыгар кэлбит. АЛРОСАҕа 22 сыл устата уопсайа алмаастаах сэттэ сиргэ үлэлээбит, балай эмэ уопуттаах салайааччы. Бүгүҥҥү дьоруойбут бэйэтин туһунан бу курдук бэрт сэмэйдик билиһиннэрдэ:

 — Аан бастаан кимберлит туруупката аһыллар үтүө кэмнэрин саҕана төрөппүттэрим Алакит диэн геологтар дьоҕус бөһүөлэктэригэр көһөн кэлбиттэр. Манна 1981 сыллаахха диэри олорбуттар. Мин алта сааспар, онно оскуола диэн суоҕун быһыытынан, Айхалга көһөллөр. Айхалга кэлэн баран, аҕабыт Амакинка эспэдииссийэтигэр геологтаабыта, оттон ийэм Оҕо айымньытын дьиэтигэр преподавателлээбитэ. Кини – Айхал бочуоттаах олохтооҕо.

Бэйэм оскуола кэнниттэн Дьокуускайдааҕы судаарыстыбаннай университекка туттарсан киирбитим. Үөрэхпин 1988 сыллаахха бүтэрэн, “Юбилейнайга” үлэҕэ киирэн, онно үс сыл устата СБШ сири үүттүүр массыынаҕа массыньыыстаабытым. Ол кэнниттэн хайа маастарын дуоһунаһыгар көһөн, хайа бары үлэтигэр сылдьыбытым. 2004 сыллаахха «Комсомольскай» карьерга көһөрбүттэрэ. “Юбилейнай” уонна «Комсомольскай» кэннилэриттэн Айхал уонна Заря туруупкаларыгар эмиэ үлэлээбит кэмнээхпин. Ити быыһыгар дэлби тэптэрэр үлэлэр көмөлөрүнэн, бырамыысыланнай былаһааккаларга эрэ буолбакка, тустаах эйгэҕэ сыһыана суох, күүтүллүбэтэх (нетривиальнай) соруктары быһаарыы эмиэ баара.

 Грузовикка – “күөл”, баабырыка иһигэр былааннаах дэлби тэптэрии уонна да атын.

– Ол курдук, холобур, сааскы халаан кэмигэр нэһилиэнньэлээх пуун ууга барбатын диэн, Айхаллааҕы хайаны байытар кэмбинээти эмиэ көмөлөһүннэрэллэрэ. Биһиги онно халаан уута таһынан барбатын хааччыйар дэлби тэптэрээччилэр биригээдэлэрин тэрийэр этибит. Сыалбыт-сорукпут муус харыыта тахсыбатын туһугар мууһу алдьатар, көөрөтөр үлэни ыытыы буолара. Холобур, сүүрбэ сыл анараа өттүгэр Ээйик бөһүөлэгэ ууга барар кутталламмытыгар мууһу дэлби тэптэрэн, күөл кутталлаах уутун анал ханаалынан ыыппыппыт.

Эмиэ ити кэмҥэ “Юбилейнай” карьеры кэҥэтиинэн эмиэ дьарыктанарбыт. Бу карьер кытыытынан 150 миэтэрэ диаметрдаах күөл баара. Дьэ туран, карьеры ууга ыыппакка эрэ, иэнин кэҥэтэр соругу туруорбуттара. Онон биһиги тымныы кэми баттаһа, күөлү самасыбаалларынан көһөрбүппүт. Олус дириҥэ суох буолан, олоччу дөйө тоҥмут этэ. Онон биһиги мууһу дэлби тэптэрэн, кыра-кыра гынан, былаһааккаттан ыраатыннарбыппыт, ордубут уутун ханаал хаһан сүөкээбиппит. Күөл аннынан хаһыы (вскрыша) оҥоһуллубута. Оттон ол анныгар алмаастаах урууда баара. Билигин ол күөл сирин баайа толору туһанылынна.

14-с №-дээх баабырыка үлэҕэ киирбит иккис сылыгар хайаны байытар оборудованиены туруорууга кыһалҕа үөскээбитэ. Тутуу олох кураанах сиргэ турара. Айылҕа чиҥ таас (скальная) боруодатын үрдүгэр тутуллубут этэ. Сорох сиринэн долеритовай тыраап тобохторо хаалбыт буолан, эбиитин дэхситэ суох. Ол иһин оборудованиелары туруортуур кыах суоҕа. Онон тырааптары дэлби тэптэрэр быһаарыы ылыллыбыта. Аны онтубутун бэлиэр өстүөкүлэ истиэнэлээх, оборудование ууруллубут, тигинэччи үлэлии турар баабырыка иһигэр оҥоруохтаах этибит. Хас биирдии сэрээт кээмэйин ымпыгар-чымпыгар диэри суоттаан, боруода кыырпаҕа онно-манна көппөтүн курдук, муҥутуурдук сэрэнэн дьаһаммыппыт. Ол түмүгэр тутуу иһинээҕи акылаатыын этэҥҥэ илдьириппиппит уонна бырайыак бэлиэтээһинигэр олоҕуран, тэрили туруорар гына бэлэмнээн биэрбиппит.

Ону тэҥэ Айхал бөһүөлэгэр коллектор проходкатын оҥорууга ыҥырбыттара. Оччолорго бөһүөлэккэ тутуу бөҕө бара турара, дьиэлэргэ уоту, сылааһы уонна уу турбатын киллэриэххэ наада этэ. Коммуникацияны сири хаһан оҥоһуллар траншеяларанынан ыыталлар. Оттон Айхал – таас сир (скальный грунт), баҕардыҥ да маннык сиргэ туннелы сатаан хаспаккын. Сылааһы, ууну киллэрэр туһугар 3 м дириҥнээх, килэмиэтир аҥаара уһуннаах траншея наада этэ. Онон эмиэ дэлби тэптэрии үлэтин ыытар наадата тирээбитэ. Көһөҥө, кыырпах таас көппөтүн диэн, биһиги локализатордары туһаммыппыт: дэлби тэптэрии ыытыллар миэстэтигэр рабица сиэккэлээх, үлтүркэй таастаах анал “пригруз” оҥорон бүрүйбүппүт.

Ону таһынан мин “Юбилейнай” карьерга эмульционнай дэлби тэптэрэр бэссэстибэни бэлэмниир пууну тутууга уонна үлэҕэ киллэрэргэ бэлэм оҥорууга кыттыбытым.

«Комсомольскай» кылаабынай инженерэ үлэ дириҥээн иһэр, оробуочай былаһаакка уонна карьер реконструкцията кыараан иһэр усулуобуйатыгар оҥорон таһаарыы кыамтатын кыччаппакка, оннунан хаалларар соругу тутуһар, үлэ усулуобуйатын тупсарар ньымалары тобулууга үлэлэһэр.

Ону таһынан Айхаллааҕы хайаны байытар кэмбинээтигэр технологическай тырааныспары хааччыйыы дьайыыта хостуур үлэни кытта тэҥинэн барарын хааччыйар сыаллаах оҥорон таһаарыы түһүмэхтэрин, уларыта тутууну эмиэ салайбытым. Оннук, холобур, түөрүллэр (вскрышка) боруода тиэллэр сирин кыччатар, карьеры бөҕөргөтөр, “Комсомольскайга” ууну тутар (водоотлов) тутууну оҥоруу уонна да атын туһаны аҕалар күттүөннээх этиилэр “Комсомольскайга” уларытыыны киллэриигэ сыһыаннаахтара, ону кэллиэгэлэрбин кытта толкуйдаан таһаарарбыт.

 Сэрэхтээх «Комсомолец»

“Комсомольскайга” ыытыллыбыт “отработка” кэнники үс сылга муҥутуур уустуктук ааспыта: боруодалар араастаһар буолан, көһөҥөлөр көөрөттөн, таастар таммалыыллара олус мэһэйдиирэ. Ити ордук сылаас кэмҥэ буолара. Онон бу карьерга боруода тоҥноҕуна эрэ, үлэ ыытыллар буолбута. Сезонунан үлэ олохтоммута. Оттон сааскыттан күһүҥҥэ диэри ууну тутар, бэрээдэктиир тэрил эрэ хааччыллара. Сир аннынааҕы уонна үөһэттэн түһэр ууну ити тэрил таһаарара.

Маныаха биһиги карьер тохтоон да турар кэмигэр урууданан хааччыйар туһугар хостоммут урууданы кыһынын карьер анал ыскылаатыгар эмиэ хаһаанар гына тиэйтэрэрбит. Онтубутун сайынын баабырыкаттан ырааҕа суох, бөһүөлэк иһинээҕи ыскылаакка илтэрэрбит. 2019 сыллаахха «Комсомольскай» карьер, сууллар куттала үөскээбитинэн, сабыллыбыта.

Ньурбатааҕы сыал-сорук

– Кылаабынай инженер буоларым быһыытынан, Ньурбатааҕы хайаны байытар кэмбинээт үс туруупкатынан -- үһүөннэринэн дьарыктанабын. “Ботуобуйатааҕы” күн бүгүн күүскэ сайда турар. “Ньурбатааҕы” кэлэр 2021 сылтан саҕалаан, реконструкцияланыа – карьер иэнин биллэ кэҥэтэн уонна дириҥэтэн бэриллиэхтээх. Бу кэмҥэ ити туруупкаҕа алмааһы хостуур үлэ тохтотуллуо. “Майскай” диэн саҥа туруупка карьерын тутуутугар өссө да тиийэ иликпит. “Руслоотводнай” ханаалы бэлэмнии, суолу-ииһи оҥорторо сылдьабыт, бэдэрээтчиттэрбит уот лииньийэтин тардаллар.

Кэлэр сылтан саҕалаан “Майскайга “вскрышка” үлэтин саҕалыыр былааннаахпыт. Бу -- “Ньурбатааҕыга”, “Ботуобуйатааҕыга” да холоотоххо, алмаас саппаастаах сирин иэнэ кыра, ол гынан баран алмааһын саппааһынан быдан баай. “Заряҕа” инженернэй үлэлэри салайа сырыттахпына, итиннэ алмаас хостооһуна тохтотуллан, Ньурба ХБК-ҕа көһөргө этии киирбитэ. Мииринэйгэ көһөргө сөбүлэспитим. Ол гынан баран Айхал миэхэ төрөөбүт дойдум кэриэтэ, быдан чугас, күндү.