Улуу Кыайыы 75 сылын өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо хоруона хамсыгын аахсыбакка туран киэҥник бэлиэтииллэр. Нэһилиэктэринэн, улуустарынан, куораттарынан элбэх кинигэлэр, альбомнар бэчээттэннилэр. Хаһыаттарга, сурунаалларга тиһигин быспакка ыстатыйалар, бэлиэтээһиннэр тахса тураллар.
Сэрии толоонугар, кырыктаах кыргыһыыларга хорсуннук сэриилэспит, сорохторо тыыннарын толук биэрбит 24 Сэбиэскэй Сойуус, биир РФ Дьоруойдаахпытын билигин дьон-сэргэ киэн тутта билэллэр. Итилэртэн 9 сэрииһит Саха сиригэр төрөөбүттэр. Кинилэртэн сэттэтэ – саха, иккитэ – нуучча. Байыаннай лүөччүк В.В. Сапожников 1914 с. Дьокуускай куоракка төрөөбүт уонна 4 саастааҕар дьонун кытары соҕуруу барбыт. Уоннааҕы Дьоруойдарбыт сэрии иннигэр Саха сиригэр атын сиртэн кэлэннэр үлэлии сылдьыбыттар. Кинилэри манна эрэ буолбакка, төрөөбүт сирдэригэр эмиэ бочуоттууллар, ытык өйдөбүнньүктэри туруораллар.
“Итинэн тугу этээри гынаҕын?” – диэн олуурдаах ыйытыы үөскүөн сөп. Ону быһаарабын...
Аҕыйах хонуктааҕыта биллиилээх кыраайы үөрэтээччи, учуонай Е.С. Шишигинниин кэпсэтэ сылдьыбытым. Егор Спиридонович устуоруйа боппуруостарыгар билбитин-көрбүтүн тута кэпсиир, дьоҥҥо-сэргэҕэ дэлэйдик үллэстэр үтүө үгэстээх. Сэрии тиэмэтин таарыйар сэлэһиигэ кини эбэҥки сэрииһитэ Увачан Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа буоларын уонна өссө Бүлүү уокуругар төрөөбүтүн туһунан кэпсээтэ. Сонно тута Дьоруойдар тустарынан суруллубут кинигэни булан көрбүтүм: Иркутскай уобалаһыгар төрөөбүт киһи эбит. Егор Спиридонович ол аатырбыт эбэҥки буойуна төрөөбүт сирин чопчулуурбар көрдөспүтэ, “Саха сиригэр төрөөбүт буоллаҕына, дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэриэххэ баар эбит” диэн баҕатын биллэрбитэ.
Бикипиэдьийэҕэ суруллубутунан, Иннокентий Петрович Увачан 1919 с. алтынньы 2 күнүгэр Аллараа Тунгуска өрүһүн Наканно диэн сиргэ, Хаатанга тардыытыгар, көс эбэҥки дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт. Алын сүһүөх оскуоланы бүтэрбит. Дойдутугар булчуттартан түүлээҕи тутааччынан үлэтин саҕалаабыт. 1934 с. дьонун кытары Красноярскай кыраай Уус-Илимпея бөһүөлэгэр көспүттэр. Онно 7-с кылааһы бүтэрбит. Үөрэхтээх эдэр киһини сэбиэскэй тэрилтэлэргэ үлэҕэ ылбыттар.
1942 с. сэриигэ ыҥырыллар. 276-с стрелковай пуолка сибээс ротатын рядовойунан кыргыһыыга киирэр. Кини хорсун быһыытын Днепр өрүһү туорааһыҥҥа көрдөрбүтэ. 1943 с. балаҕан ыйын 30 күнүн түүнүгэр кимэн киирии саҕаламмытыгар, саллаат И.П. Увачан төлөпүөн боруобатын иилиммитинэн өстөөх күүстээх уотун аннынан биир бастакынан туоруур. Кини тута сибээһи олохтоон, кимэн киирээччилэргэ дьаһал-бирикээс уталытыыта суох тиийэрин хааччыйар. Уот будулҕанынан оргуйа олорор өрүһү боруобат быһыннаҕын аайы иккитэ төхтүрүйэн, дьолго таптарбакка, туоруур. Ньиэмэс сэриилэрэ эбии күүс ылан, утары анньан киирэллэр уонна биһиги икки батальоммутун төгүрүйэллэр. Увачан бойобуой доҕотторун кытары эмискэ саба түһэн, өстөөхтөрү өмүтүннэрэн, бэйэлэрин дьонугар тиийэр уонна наадалаах сибээһи олохтоон быһыыны-майгыны хамандыырдарыгар билиһиннэрэ охсор. Сорудаҕы толорон төннөн иһэннэр, ыраахха диэри көстөр үрдүк үрдэли ылан икки суукканы быһа өстөөх кимэн киириитин төттөрү охсон, бэрт элбэх сүтүгү таһаараллар.
Ити сыл ахсынньытыгар Днепропетровскай уобалас Недайвода дэриэбинэтин туһаайыытынан хаан тохтуулаах улахан кыргыһыылар саҕаламмыттара. И.П. Увачан байыаннай эбээһинэһин толорон, бэйэтин чаастарын икки ардыларынааҕы сибээһи булгуччулаахтык олохтуурга дьулуһара. Ол эрээри, сэрии уот будулҕана сибээс боруобатын быһа турара. Хас да байыас сыылан тиийэн боруобаты холбуу сатаабыттара да, өстөөх буулдьатыгар табыллан өлөн испиттэрэ. Инньэ гынан, Увачан бэйэтэ барбыта, сотору сибээс олохтоммута эрээри, хорсун буойун эргиллибэтэҕэ. Сибээс ситимигэр өссө биир саллаат билэ-көрө барбыта. Кини эргиллэн кэлэн баран кэпсээбитинэн, Увачан өстөөх снарядын оскуолактарыгар өлөрдүү табыллыбыт уонна, хайдах да сибээһи холбуур кыаҕа суох буолан, икки боруобаты холбуу тутан баран сытар эбит. Быыһамматах. Сибээс олохтоммут. И.П. Увачан хорсун быһыытын командование билбитэ. 1944 с. олунньу 22 күнүгэр киниэхэ өлбүтүн кэннэ Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун үрдүк аата иҥэриллибитэ.
Иркутскай уобаласка, Красноярскай кыраайга И.П. Увачан аатын үйэтитэн, оскуолаҕа, уулуссаларга иҥэрбиттэрэ, Дьоруой бүүһүн оҥорон туруорбуттара.
Дьэ, билигин киһини кэрэхсэтэр биир түгэҥҥэ тохтуубут. И.П. Увачан төрөөбүт Хаатангатын сирэ-уота өрөбөлүүссүйэ иннинэ Саха уобалаһыгар киирэр этэ! Ону ыраахтааҕылаах Арассыыйа саҕанааҕы каарталар, докумуоннар туоһулууллар. Кэлин Саха автономията үөскээн, кыраныыссаны саҥа тыырыы түмүгэр, Аллараа Тунгууска өрүс илин диэки өтөн киирбит сирэ-уота быһа тутуллан Сибиир кыраайыгар бэриллибит. Ону 1926 с. каарта эрэ аан бастаан чопчулаан көрдөрөр.
Онон Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, эбэҥки норуотун хоһуун уола Иннокентий Петрович Увачан Саха уобалаһыгар, чуолаан Бүлүү уокуругун Хочо улууһун Чуона нэһилиэгэр, төрөөбүтэ чуолкайданан тахсар.
Саҥа булуллубут Дьоруойбут, эбэҥки чулуу уола Иннокентий Петрович Увачан аатын, кини сэриигэ оҥорбут хорсун быһыытын үйэтитэр туһуттан сиэрдээх кэпсэтиини мантан ыла саҕалыаҕыҥ диэн этии киллэрэбин.
П.Петров-Хардыы, кыраайы чинчийээччи.
