Ахсаан курдук уустук биридимиэти оҕолор дууһаларыгар дириҥник иҥэрбит, сүрэхтэригэр сөҥөрдүбүт СӨ үтүөлээх учуутала, өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй ахсааҥҥа учуутала Илья КЫСЫЛБАИКОВ – бүгүн биһиги эрэдээксийэбит ыалдьыта. Бу биридимиэти хайдах курдук ис-иһиттэн таптаан, олоҕун бүүс-бүтүннүү кини уустук дьайыытыгар, эриэхэбэй суотугар анаан, кэлэр көлүөнэни үөрэтэ сылдьарын киһи эрэ сөҕөр. Ылбычча киһи кыайа тутар билимэ, сөбүлүүр биридимиэтэ буолбатах ээ.

– Илья Гаврильевич, мин эйигин тоҕо эрэ “Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээх” дии санаатым. Сөпкө санаабыппын дуо?

– Сөпкө эттиҥ. Үөһээ Бүлүү Ороһутугар элбэх оҕолоох ыалга төрөөн-үөскээн киһи-хара буолбутум. Төрөппүттэрим иккиэн – оччотооҕу интэлиэгиэнсийэ бэрэстэбиитэллэрэ. Аҕабыт Гаврил Давыдович Кысылбаиков нуучча тылын учуутала этэ, элбэх ырыаны айбыт мэлэдьиис. Ийэбит Дария Григорьевна Харахова алын сүһүөх кылаас учуутала этэ. Бииргэ төрөөбүт сэттиэ этибит (алта уол, биир кыыс), хомойуох иһин, биирбит олохтон туораабыта. Аҥаарбыт төрөппүттэрбит туйахтарын хатаран, учуутал идэтин баһылаабыппыт. Сорохтор успуорт, муусука эйгэтигэр үлэлии сылдьаллар.

– Бэйэҥ ахсаан биридимиэтин сүрэххэр хайдах чугас туппуккунуй?

– Ийэм алын сүһүөххэ үөрэнэрбэр ахсаан уруогун төбөбөр үчүгэйдик иҥэрбит быһыылаах. Улаатан истэҕим аайы сыыйа ылларан испитим. Дьиҥэ, тылга эмиэ куһаҕана суох этим. “Бэлэм буол” хаһыакка суруйарым. Онон ахсааны талбатаҕым да буоллар, син биир тыл өттүгэр барбыт учуутал буолуом эбитэ дуу.

– Ол аата, син биир учуутал буолар баҕалаах улааттаҕыҥ?

– Оннук. Оҕо биир үксүн учууталын эбэтэр төрөппүтүн батыһар. Дьиктитэ диэн, мин Ороһуга үөрэнэ сылдьан, тоҕо эрэ Михаил Самсонович Чалбанов диэн биһигини ахсааҥҥа үөрэппит учууталым курдук буолуохпун баҕарар этим. Кини хайдахтаах да оҕону бэйэтигэр тардар дьикти кистэлэҥнээх этэ. Аҕабын кытары кэллиэгэлэр буолан, элбэхтик бииргэ бултуу, кустуу бараллара. Мин эмиэ онно барсарым, баҕар, ол сылдьан учууталбын кытары бодоруспутум көмөлөспүтэ буолуо. Кини кыра да оҕоҕо тэҥнээҕин курдук доҕордоһуу ньыматынан сыһыаннаһар, араас тиэмэҕэ кэпсэтэр этэ. Онон эбитэ дуу, мин улам ахсааны, суоту сэҥээрэн, устунан ылларан барбытым. Ахсыс кылааска Үөһээ Бүлүүтээҕи физмат оскуолаҕа үөрэнэ барбытым. Александр Иванович Семёнов диэн учуутал биһигини суокка-ахсааҥҥа үөрэппитэ. Кини хайдах курдук оҕоҕо тиийэр гына илдьиритэн быһаарарын, уустук садаачаны судургутук суоттатарын олус сэҥээрбитим. Ахсааҥҥа тыыппалаах буоллун, мөлтөһүөр буоллун, хас биирдии оҕо таһымын көрөн, уратытык сыһыаннаһар, хайдах эрэ гынан интэриэс тардар этэ. Үгүһү-элбэҕи “натаассыйалаабакка”, күннээҕи тиэмэбитин өйдөнөр гына боростуой холобурдарынан быһааран биэрэрэ. Хас биирдии оҕоҕо кыһамньытын уурар этэ. Инньэ гынан Ороһубуттан убаммыт ахсааммар өссө дириҥник ылларан барбытым. Киниэхэ үөрэнэн баран, учууталым курдук ахсаан-суот учуутала буолар эбиппин диэн бүтэһиктээх бигэ санааҕа кэлбитим.

– Оччолорго физиканы Михаил Андреевич үөрэппитэ буолуо?

– Михаил Андреевич биһиги кылааспытын үөрэппэтэҕэ. Биирдэ эмэ солбуйар этэ. Кини солбуйбут күнүгэр үгүс оҕо “биэс” сыананы ыларбыт. Туйгун сыананы туруорарын кэрэммэт этэ. Оҕону үчүгэй сыананан өрө тардара, хайҕаан биридимиэтигэр интэриэс үөскэтэрэ. Киниэхэ үөрэммит уолаттар үксүлэрэ физика хайысхатынан барбыттара. Уопсайынан, идэни таларга учуутал быһаарар оруола улахан эбит диэн өйдөбүлгэ кэлбитим.

Учууталлыыр мин аналым эбит

– Оскуола кэнниттэн ханнык үөрэххэ туттарсыбыккыный?

– Москубаҕа тиийэн Бауман аатынан университекка Сергей Королев үлэлээбит салаатыгар туттарсан киирбитим. Бу салааны бүтэрбиттэр хайаан даҕаны куйаар (куосумас) эйгэтигэр үлэлии бараллар эбит. Хара ааныттан хайдах эрэ сэрэхэдийэ санаан, биирдэ: “Үөрэхпин бүтэрдэхпинэ, Саха сиригэр үлэлии барыахпын сөп дуо?” – диэн ыйыппытым. Хомойуох иһин, сонно тута хайдах даҕаны табыллыбатын туһунан хобдох эрээри, кырдьыктаах хоруйу ылбытым. Инньэ гынан, сыл аҥаара үөрэнэн баран, үөрэхпин быраҕан, дойдубар төннөн кэлбитим. Онтон Новосибирскайга үөрэнэ сылдьыбытым да, эмиэ бырахпытым. Аармыйа кэнниттэн Кырыкый диэн Үөһээ Бүлүү оройуонугар түгэх сытар кыра дэриэбинэҕэ учуутал тиийбэт диэн буолбутугар, кэтэхтэн үөрэнэ сылдьар буолан, онно үлэлии барбытым. Чахчы, ахсаан учуутала диэн суох этэ, соҕотох этим. Хата, нөҥүө сылыгар бэйэм дойдубун кытары ыаллыы сытар Харбалаахха ахсаан учууталын миэстэтэ тахсыбытыгар тута көспүтүм.

– Учуутал буолуохтаах ыра санааҥ сүрэххэр сөҥөн сырыттаҕа дии...

– Харбалаахха кэргэннэнэн, олохсуйан, сүүрбэ сыл оскуолаҕа ахсаан биридимиэтин үөрэппитим. Оскуолаҕа үлэлиирбин, оҕолору үөрэтэрбин ис-испиттэн, чахчы, дууһалыын ылыммытым, сүрэхпинэн сөбүлээбитим. Оҕо учуутал хайдаҕын өтө көрөр. Киниэхэ хара бастакыттан буоллун-хааллын диэн сыһыаннастаххына, оҕо ол кэннэ эн биридимиэккэр эмиэ үрдүнэн-аннынан ээл-дээл сыһыаннаһар. Хайдах даҕаны сыстыбат. Ол иһин хас биирдии оҕону, “биллин-билбэтин”, кыһаллан туран үөрэтиэхтээххин. Учуутал, чахчы, кини туһугар дууһатын ууран “ыалдьарын”, кыһанарын биллэҕинэ, оҕо бэйэтэ кыһаллар буолар эбит. Кылаабынайа, үрдүттэн көрбөккө, тэҥнээххэр курдук сыһыаннаһыахтааххын. Оҕо ахсааҥҥа-суокка мөлтөх буолан баран, атын биридимиэккэ чаҕылхай буолуон сөп. Баҕар, барытыгар мөлтөһүөр буолан баран, киһи быһыытынан, майгытынан, өйүнэн-санаатынан ордук буолуо... Ону барытын кэтээн көрө сылдьан, тоҕоостоох кэмҥэ кини үчүгэй хаачыстыбатын чорботон биэриэхтээххин. Бииргэ успуордунан дьарыктана, үлэлии, балыктыы, кустуу, бултуу сылдьан ыкса бодорустаххына, оҕо атын өттүнэн эмиэ арыллан кэлээччи. Итинник уруок таһынан бодоруһууга – оҕо учууталы аҕа табаарыс курдук ылынар, атын хараҕынан көрөр. Устунан учууталын биридимиэтин сэҥээрэн барар, уруогар кыһаллар буолар. Маны мин үлэлээбитим тухары кэтээн көрүүбүттэн сэгэтэн эттим. Кыраны да биллэҕинэ, ситистэҕинэ, хайҕаан биэриэхтээххин, «кыһалыннахпына, мин эмиэ билииһибин ээ” диэн эрэл кыымын саҕыахтааххын. Оччоҕо үөрэнээччи өссө тэптэн барар.

– Эн санааҕар, суокка тыа оҕото ордук чорбойор дуу, куорат дуу?

– 2000 сыллаахтан алта сыл Бүлүү куорат лиссиэйигэр үлэлээбитим. Онно учууталлар бары ырытан көрөр этибит. Ол кэтээн көрүүбүтүнэн, дэриэбинэттэн кэлбит оҕолорбут куораттардааҕар суокка таһыччы көрдөрүүлээх буолан тахсаллара. Сахалыы иитии, тыын син биир быһаарар оруоллаах эбит.

Суотчут оҕо суола мэлдьи аһаҕас

– Оттон өрөспүүбүлүкэ лиссиэйигэр хаһан, ким ыҥырыытынан кэлбиккиний?

– Кыыспыт, үөрэҕин бүтэрэн, университекка үлэлии хаалар буолбутугар, кэргэммин кытар сүбэлэһэн баран, кыыспытыгар чугаһаан, куоракка кэлэргэ санаммыппыт. Бүлүүттэн уурайан, куоракка көһөн кэлэн эрэрбин Уйбаан Шамаев кимтэн эрэ истибит этэ. Бэйэбэр эрийэн: “Куоракка көһөн кэлэн эрэр диэн иһиттим ээ, үлэ була илик буоллаххына, биһиги кэллиэспитигэр кэлиэҥ этэ”, – диэн быһа бааччы этэн кэбистэ. Мин, биллэн турар, тута сөбүлэҥмин биэрбэтэҕим. “Толкуйданыам» диэн буолла. Бастаан утаа өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сүүмэрдэммит уһулуччу дьоҕурдаах оҕолорго, тыа оскуолатын учуутала, хайдах эбии билии биэриэхпин сөбүй диэн салла санаатым. Ол да буоллар, кэллиэскэ тиийэн, 2006 күһүнүттэн үлэбин саҕалаабытым. Ол саҕана университет үөрэтэр куорпуһугар кыбыллан олороллоро. Сотору буолаат, оҕолорбун олимпиадаҕа бэлэмнэтэлээн бардым. Мин оҕолорбор, чэпчэкини биэрдэхпинэ, түргэн баҕайытык суоттуохтара дии санаатым быһыылаах: уустук сорудахтары суоттата сырыттым. Онтубун бэйэм эмиэ суоттуубун. Биирдэ Уйбааным ыҥыран ылан: “Эн оҕолору кытары куоталаһан бүт эрэ. Кинилэр оҕолор ээ, оҕолор...” – диэтэ.

– Уой, оҕолоруҥ эппиттэр дуо?

– Оҕолор буолбатах, бэйэтэ көрө сылдьар буоллаҕа. Кыараҕас көрүдүөргэ кэлэ-бара истэ сырыттаҕа дии. Оҕолорум таһымнарын тургутан көрөн баран, ким хайдаҕын син биллэҕим. Онтон ыла оҕолорбун Арассыыйа олимпиадаларыгар, күрэстэригэр бэлэмнээн киирэн барбытым. Бастакы сылларбытыгар министиэристибэ үчүгэйдик үбүлүүр этэ. Сылга түөртэ эҥин Арассыыйаҕа баран кыттан, миэстэлэһэн кэлэрбит. Оҕолор төһөнөн элбэхтик улахан олимпиадаларга кытталлар да, соччонон таһымнара эмиэ биллэрдик үрдээн иһэр. Урут барар-кэлэр суолбут-ииспит ороскуотун үбүлүүллэр этэ.

– Тоҕо урут диэтиҥ, билигин үбүлээбэттэр дуо?

– Билигин үп-харчы кырыымчыгынан сибээстээн, олимпиадаҕа кыттарбытыгар аны харчы көрбөт буолан тураллар. Биирдиилээн төрөппүттэр оҕолоро кытталларыгар күүс-көмө буолаллар. Биллэн турар, төрөппүт барыта харчылаах буолбатах. Быйылгы 11 кылаастарым таһыччы таһымнаах оҕолор да, хомойуох иһин, харантыынынан сибээстээн, улахан күрэстэргэ, олимпиадаларга күүспүтүн холоммотубут. Үөрэхтэрин бүтэрэн, Арассыыйа бастыҥ үөрэх кыһаларыгар да киирдэхтэринэ, тус суолларын булуннахтарына, ол үрдүк ситиһиибит буолуо.

Айылҕаҕа киһи сынньанар, күүс эбинэр

– “Илья Гаврильевич иллэҥ кэмигэр байанайдаах булчут үһү” диэн истибитим.

– Тыа сиригэр улааппыт, олорбут киһи сиэринэн, тыаны кэтэрбин, айылҕаҕа сылдьарбын туохтааҕар да ордоробун. Киһи айылҕаҕа дууһалыын сынньанар, араас толкуй киирэр. Бэл, билигин, бу хамсык кэмигэр, хаайтарыы да буоллар, быыс булан син биирдэ эмэ барабын. Таас дьиэҕэ хаайтарар саҕа куһаҕан суох. Бииргэ бултуур, кустуур доҕоттордоохпун. Олору кытары хампаанньалаһабыт. Биир үксүн Нам эҥээр сылдьааччыбыт.

– Ону сэргэ лиссиэйгит иһинэн “Аҕалар кулууптарын” тэриммиккит.

– Лиссиэйбит иһинэн, уолаттар уонна аҕалар көҕүлээһиннэринэн, кулууп тэриллибитэ. Тыаҕа сөбүлээн сылдьарбын, балыктыырбын истэр буолан, дөрүн-дөрүн кэлэн сүбэлэтээччилэр. Ыйыттахтарына, хаһан даҕаны аккаастаммаппын, тугу билэрбин барытын кэпсээн, сүбэлээн-амалаан, ыйан-кэрдэн биэрэбин. Сирдьитинэн, тэрийээччинэн да барсааччыбын. Хаста даҕаны муҥхаҕа, балыкка илдьэ сылдьыбытым. Уолаттар улахан дьону кытары тэбис-тэҥҥэ муҥхаҕа сылдьан үөрүүлэрэ сүрдээх буоллаҕа. Куоракка тыыннара-быардара хаайтараллара биллэр. Тыаҕа тахсан хамсанан, көһүйбүт эттэрин-сииннэрин эрчийэн, сибиэһэй салгыны тыынан, тыа усулуобуйатыгар сатаан сылдьар үөрүйэҕи баһылыыллар. Олус бэркэ тапсан сылдьааччыбыт. Оҕолор билбэтэхтэрин билэн, хамсамматахтарын хамсанан, көҥүл тыынан, кэпсэтэн-ипсэтэн өйдүүн-санаалыын букатын атын дьон кэлээччилэр. Сиэри-туому барытын тутуһуннарабыт, ойуурга сылдьар үөрүйэҕи билиһиннэрэбит. Ол сылдьан, бэйэлэрэ да билбэттэринэн, өбүгэлэрбититтэн илдьэ кэлбит үтүө үгэспит үөрүйэхтэригэр үөрэнэллэр. Ону сэргэ Ийэ айылҕа, хайдах да киһини үүннүүрүн-тэһиинниирин, көнө сүрүннүүрүн, күүһүгэр күүс, өйүгэр өй эбэрин бары билэбит. Итинниккэ толкуйдуур, суоттуур дьоҕурдара сайдара биллэр суол.

– Илья Гаврильевич, дьиэ кэргэниҥ туһунан кыратык сырдат эрэ.

– Кэргэним Тамара Даниловна Харбалаахха төрүт култуураны үөрэппитэ. Оҕолору олоҥхоҕо биир бастакынан уһуйбут киһи. Ону сэргэ, илиитигэр талааннаах буолан, сатаабата диэн суох. Маска уһанарын сөбүлүүр. Мин улаханын оҥорон биэрдэхпинэ, уоннааҕытын барытын бэйэтэ оҥорон кэбиһэр. Соҕотох кыыспыт – Мария Ильична омук тылын институтугар аангылыйа кафедратын дассыана. Ситиһиилээхтик, таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьар.

– Кырдьык даҕаны, кэлэр кэнчээри ыччаппытыгар суот-ахсаан курдук уустук биридимиэти үөрэтэ, уһуйа сылдьарыҥ хайҕаллаах, махталлаах дьыала эбит. Ааспыт үбүлүөйгүнэн өссө төгүл эҕэрдэлиибин уонна истиҥ, аһаҕас кэпсээниҥ иһин махтанабын.

Кэпсэттэ Туйаара СИККИЭР.