Быйыл Арассыыйа Борокуратуурата тэриллибитэ 299 сылын бэлиэтиир. Чурапчы улууһугар борокуруорунан таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьар Иван ЯДРЕЕВЫ кытары кэпсэттибит. Уолбут үлэтин таһынан аспирантураҕа үөрэнэ сылдьар эбит. Хаһан даҕаны бүтэн быстыбат үлэтин таһынан бэрт ураты өйдөөх-санаалаах, дьикти көрүүлээх, сахалыы тыыннаах эдэр киһи тус санаатын эһиги сэҥээриигитигэр таһаарабыт.
– Иван Васильевич, уу сахалыы тыллаах-өстөөх, саҥалаах-иҥэлээх, өйдөөх-санаалаах эппилиэттээҕи бу саҥа көрүстүм диэххэ сөп. Бэйэҥ төрүкү Чурапчыгын дуо?
– Суох. Дьокуускай куоракка төрөөбүтүм, онно улааппытым, 26 №-дээх оскуолаҕа үөрэммитим. Онно алын сүһүөххэ эрэ саха тылын уонна литэрэтиирэтин биридимиэт быһыытынан үөрэппитим. Онтон атын уруокпут барыта нуучча тылынан барара. Бэһис кылаастан эмиэ бүтүннүү нуучча тыллаах кылааска үөрэммитим. Биһиги оскуолабытыгар, дьиҥэ, саха тыллаах кылаастар бааллар этэ да, мин нуучча кылааһыгар киирбитим. Биэспэр-алтабар “Кэнчээри” уһуйааҥҥа сахалыы бөлөххө сылдьыбытым. Төрөппүттэрим дьиэ иһигэр сахалыы кэпсэтэллэрэ. Куорат эйгэтэ хайдаҕын бэйэҕит билэҕит. Саастыылаахтарым үксүлэрэ нууччалыы тартаран барбыт эбит буоллахтарына, мин ол сыыһатын өйдөөн, үрдүкү кылааска тахсан баран, бэйэм дьаныһан туран сахалыы саҥарбытым.
– Тыый, куоракка улааппыт оҕо диэтэххэ, дьэ, чахчы, дьаныһан туран сахалыы үөрэппит эбиккин. Дьиҥэ, тылга да барыаххын сөптөөх курдук эбит ээ. Эрдэттэн юрист үөрэҕэр барар былааннаах этиҥ дуо?
– Оҕо сылдьан бастаан химик буолар санаалааҕым, химия олимпиадатыгар биирдэ куоракка бастаан турардаахпын, өссө өрөспүүбүлүкэҕэ миэстэлэһэрим. Онтон 11 кылааска кэлэн юрист буоларга санаммытым. Оскуолабын бүтэрэн баран, 2001 сыллаахха Екатеринбург куоракка Ураллааҕы юридическай академияҕа киирбитим. Үөрэхпин бүтэрээт, тута куоракка идэбинэн үлэлээбитим. Онтон Өймөкөөҥҥө борокуруор солбуйааччытынан анаммытым. 2009 сыллаахха куоракка өрөспүүбүлүкэ борокуратууратыгар кэлэн, икки сыл үлэлээн баран, Мииринэй куоракка тиийэн, эмиэ борокуруор солбуйааччытынан үлэлээбитим. Дьэ, онтон 2012 сылтан Чурапчыга борокуруорунан ананан, уһаан үлэлии сылдьабын.
– Биир сиргэ олохсуйарга, дьиэ-уот туттарга табыгаһа суох идэ быһыылаах дуу?
– Биһиги эйгэбитигэр олохтоохтору кытары олус бииргэлэспэтиннэр диэн, биир сиргэ өр үлэлэппэттэр. Оннук эрэ буолар. Хата, тиийбит сирбитигэр бэлэм дьиэнэн-уотунан хааччыйар буолан, үлэлииргэ усулуобуйа баар. Манна түөрт эппилиэттээҕи таһынан биир исписэлиис уонна суоппарбытыныын холбоон, алта буолан үлэлии-хамсыы сылдьабыт. 2018-19 сыллар түмүктэринэн өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥнар кэккэлэригэр киирбиппит. Ол иннинээҕи сылларга эмиэ көрдөрүүбүт куһаҕана суох этэ. Оттон бу ааспыт сыллааҕы түмүк бакаа биллэ илик. Түгэни туһанан, бииргэ үлэлиир хамаандабар биир санаанан салайтаран үлэлии сылдьарбыт иһин махтанабын.
– Полициялар, силиэстийэлиир кэмитиэт үлэлиир хайысхаларын чопчу билэбит. Оттон борокуратуура сүрүн хайысхата тугуй?
– Борокуратуура үлэтэ сүрдээх киэҥ, үлэбит көрүҥэ да араас. Биһиэнэ буруйу оҥорбут дьону уодьуганныыр эрэ диэн буолбакка, биир үксүн олох-дьаһах бары көрүҥэр үлэлиибит. Ол аата, олохтоох нэһилиэнньэ интэриэһин көмүскүүбүт. Бастатан туран, дьон бырааба күөмчүлэммэтин туһугар үлэлиибит, өскө күөмчүлэнэр түгэнигэр административнай эппиэккэ тардабыт. Иккиһинэн, былаас өттүттэн эбэтэр тэрилтэ салалтата, уопсайынан, дуоһунастаах дьон сокуону тутуһалларын көрөбүт. Үсүһүнэн, холуобунай дьыалалар силиэстийэлэнэн бүппүттэрин кэннэ, суукка буруйдааһыны өйүүбүт. Холобур, хамнастарын хас эмэ ый ылбатах буоллахтарына, тустаах тэрилтэҕэ тахсан үлэһитигэр хамнаһын булгуччу төлүүрүн модьуйабыт. Эбэтэр икки оҕолоох инбэлиит ийэ олорор дьиэтэ-уота иэнинэн эппиэттэспэт буоллаҕына, эмиэ олохтоох дьаһалтаҕа эмиэ ити боппуруоһу бэрт түргэнник быһааралларыгар этэбит. Ити барыта, биллэн турар, сокуон хараҕынан. Ханнык баҕарар киһи тус быраабын билиэхтээх, көмүскэниэхтээх, туруорсуохтаах.
– Эн кэтээн көрүүгүнэн, нэһилиэнньэ быраабын төһө билэн эрэрий?
– Холобур, Өймөкөөҥҥө үлэлии сырыттахпына, соҕурууттан кэлбит дьон бырааптарын бэркэ билэр уонна онтуларын туруорсар этилэр. Кинилэри көрө сылдьан, сахаларбыт эмиэ син үөрэммиттэрэ. Саха киһитэ майгытынан ытыы-соҥуу, үҥсэ-харса сылдьарын сөбүлээбэт, саҥата суох тулуйан сылдьаахтыыр. Тугу булан ылыахпыный диэбиттии, сапсыйан кэбиһэр. Былааһы итэҕэйии боппуруоһа уустук. Онон туһанан, кэрээнэ суох салайааччы үлэһитин уоппускатын бырайыаһын да төлүө суоҕун сөп. Били, эппиккэ дылы, ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр. Онон киһи туох бырааптааҕын эҥкилэ суох билиэхтээх, суут-сокуон боппуруоһугар арыычча “грамотнай” буолуохтаах.
– Тыа дьоно барахсаттар хантан билээхтиэхтэрэй, оттон эһиги нэһилиэнньэҕэ өйдөтөр үлэ ыытаҕыт дуу?
– Манна үлэлии кэлиэхпиттэн сылын аайы тыа сиригэр тахсан олохтоох нэһилиэнньэни кытары көрсөбүт, өйдөтөбүт. Бэл, ааспыт сылга, хамсык буулуон иннинэ, 144 тэрээһини ыыппыппыт. Дьону кытары көрсөн бэсиэдэлэспиппит, оскуола оҕолоругар лиэксийэ аахпыппыт. Хаһыатынан, тэлэбиидэнньэнэн тиһигин быспакка иһитиннэрэ турабыт. Оҕолору, ыччаты кытары күүскэ үлэлээбиппит түмүгэр буруйу оҥоруу намтаата.
– Урукку отутус сыллар курдук үҥсүүнэн дьарыгырыы тэнийиэ суоҕа дуо?
– Оччолорго, чахчы, туох да сылтаҕа суох, сөбүлээбэт ыалы үҥсэн хаайтарар адьынат баар буола сылдьыбыт эбит буоллаҕына, билигин атын. Дуоһунастаах киһи боростуой үлэһитин билбэтин, көнөтүн, кэнэнин туһанан, көҥүл атаҕастыы сылдьыан сөп. Оннук адьынаты бопсор инниттэн киһи көмүскэнэр кыахтааҕын билиэхтээх, атаҕастатыа суохтаах, туһааннаах тэрилтэҕэ сайабылыанньа суруйан кырдьыгын булуохтаах. Итинник гынан, тэрилтэ салайааччылара, дуоһунастаах дьон, көннөрү да киһи сокуону кэһиэ суохтаахпын диэн син тардынан эрэллэр. Ол гынан баран “сөбүлээбэт киһибин үҥсүөхтээхпин” диэн аһара барыы эмиэ көҥүллэммэт. Борокуратуура сокуон хараҕынан эрэ үлэлиир, сымыйа-кырдьык үҥсүүнү араарар.
– Иван Васильевич, аспирантураҕа үөрэнэ сылдьаҕын. Туох диэн тиэмэни чинчийэ сылдьаҕын?
– Национальнай муниципальнай тэриллиилэр бырааптарын ырытан, үөрэтэн, чинчийэ сылдьабын. Тиэмэбэр хайа эрэ омуктар биир сиргэ түмсэн олорор буоллахтарына, “национальнай” диэн ыстаатыһы ылалларыгар Федерация сокуонугар уларытыы киллэриэххэ наада диэн санаалаах үлэлиибин.
– Биһиги тылбыт-өспүт эмиэ күөмчүлэнэн эрэр курдук. Холобур, тыа киһитэ хайа эрэ тэрилтэҕэ тиийэн сахалыы лоп бааччы быһаарсар бырааптаах буоллаҕа?
– Хайа баҕарар тэрилтэҕэ саха киһитэ төрөөбүт тылынан ыйыталастаҕына, киниэхэ эмиэ оннук тылынан хоруйдуохтаахтар, быһааран биэриэхтээхтэр. Нууччалыы ыйыт эҥин диэн кэпсэтиһии тахсыа суохтаах. Кинини кытары өйдөһөр, быһаарсар исписэлииһи булан биэриэхтээхтэр. Мунньахха эмиэ бэйэҥ сайа саҥарар тылгынан дакылаат ааҕыаххын, отчуот оҥоруоххун сөп.
– Мунньахтарга биир-икки сахалыы өйдөөбөт киһи баар буоллаҕына, мунньах хайаан даҕаны нууччалыы тылынан барар дии.
– Сорох киһи, сайдыы диэни сыыһа өйдөөн, нууччалыы саҥарар буоллахпына, сайдыылаах буолабын дии саныыр. Ол гынан баран санааларын сайа эппэттэрэ биллэр. Биһиэхэ сайдыы уонна сахалыы өй-санаа диэн утарыта туралларын сатаан өйдөөбөппүн. Биһиги сахалыы тылбытын-өспүтүн, санаабытын тута сылдьан сайдыахтаах буоллахпыт. Ону сайдыылаах дьон курдук көстөөрү тылбытыттан кыбыстыбыта буолабыт. Тылбыт инники дьылҕата хас биирдии саха киһититтэн, ыччатыттан, оҕотуттан тутулуктаах.
– Маныаха сокуон тугу этэрий?
– Өрөспүүбүлүкэ сокуона хайаан даҕаны Федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэһэр буоллаҕына, борокуратуура ол сокуону тутуһууну көрөр. Судаарыстыбаннай тылга хааччах суох. Ону туруулаһарга төрүөт баар буолуохтаах. Ол нэһилиэнньэттэн бэйэтиттэн тахсыахтаах дии саныыбын. Биһиги дьоммут үгүс өттө тыл боппуруоһугар дириҥник киирэ сатаабат. Холобур, РФ “Тыл туһунан” сокуонугар географическай ааттар өрөспүүбүлүкэлэр судаарыстыбыннай тылларынан суруллуохтаахтар диэн сокуоҥҥа көҥүллэнэр. Ил Түмэн итини эмиэ ылыммыта. Ол эрээри, мин билэрбинэн, бэрт аҕыйах улуус итини толорор. Айанныы сылдьан көрөргүт буолуо дии: тыраассаҕа өрүстэр, үрэхтэр, дэриэбинэлэр, сирдэр ааттара бүүс-бүтүннүү нууччалыы эрэ, сахалыы тылбааһа суох суруллан турарын. Ити – сокуон үлэлээбэтиттэн. Нууччалыы аатын сэргэ сахалыы аата эмиэ хайаан даҕаны суруллуохтаах. Чурапчыга баар, куорат икки Орто Дойду (Хаҥалас) икки ардыгар уонна Сунтаартан Кириэстээххэ диэри оннук ыйар-кэрдэр сахалыы суруктар бааллар.
– Уруулуу омуктарга итиниэхэ хартыына хайдаҕый?
– Уруулуу омуктарга үксүлэригэр кэриэтэ сирдэрэ-уоттара, өрүстэрэ-үрэхтэрэ, куораттара-нэһилиэктэрэ, тэрилтэлэрэ, “уҥа-хаҥас, бар-кэл, ас-үөл, таҥас-иис” диэн суруктара бүүс-бүтүннүү бэйэлэрин тылларынан суруллан тураллар. Татарстаҥҥа, Чувашияҕа, Башкортостаҥҥа сүүс бырыһыан оннук. Бэл, Башкирия Уфа куоратыгар 85 %-на атын омук эрээри, туох барыта башкир тылынан суруллан турар. “Аһыыр сир”, “Үөрэнэр кыһа” диэбит курдук. Онуоха ким даҕаны тоҕо оннук суруллан турарый диэбэт. Булгуччу суруллуохтааҕын курдук ылыналлар. Тоҕо диэтэххэ, башкир тыла дьиҥнээх судаарыстыбаннай тыл буоларын бары ылыналлар, билэллэр. Биһиэхэ сорох тэрилтэҕэ, оскуолаҕа, дьыссаакка эрэ икки тылынан суруллубут буолар. Дьиҥэ, маҕаһыын иһигэр киирдэххэ, “Уголок покупателя” диэни сэргэстэһэ “Атыылаһааччы муннуга” диэн суруллуохтаах. Онно наадалаах иһитиннэриитэ эмиэ сахалыы суруллан турар буолуохтаах. Туох баар тэрилтэҕэ барытыгар. Оччоҕо эрэ ыччат, оҕо илэ көрөн төрөөбүт тылын ытыктыыр буоллаҕа. Биһиги ыччаппыт “саха тыла миэхэ туохха нааданый?” дии сылдьар. Кинилэр онно буруйдара суох. Бэйэбитигэр итинник сыһыан баар, ол иһин.
– Биһиэнэ судаарыстыбаннай тыл эрээри, хомойуох иһин, оннукка тиийэ иликпит.
– Дьиҥэ, тылбытын өрө тутарбыт буоллар, сир-уот аатыттан саҕалаан, маҕаһыыннар, эрэстэрээннэр, кулууптар, киинэ тыйаатырдар, уопсайынан, туох баар тэрилтэлэр ыйынньыктарыгар, иһитиннэриилэригэр, биллэриилэригэр тиийэ бүүс-бүтүннүү икки тылынан суруллан туруохтаах. Холобур, оптуобуска тохтобуллары наһаа үчүгэйдик сахалыы этэри киллэрбиттэрэ, онон бүттүбүт. Дьиҥэ, ситэри оптуобус иһигэр киирэр-тахсар ыйынньыктан саҕалаан туох баар иһитиннэрии бүтүннүү сахалыы буолуохтаах этэ. Ол сокуоҥҥа баар. Дьэ, оччоҕо дьон өйүгэр-санаатыгар “саха тыла, чахчы, судаарыстыбаннай тыл эбит!” диэн хатанан хаалыа этэ. Биһиэхэ тылы өрө тутуу (престиж языка) намыһах. Ол иһин ыччаппытыгар итинник аахайбат сыһыан үөскүүр. Сокуону, ол иһигэр тыл туһунан сокуону билэн, куолуласпакка эрэ сайдыы туһугар дьулуһуохтаахпыт дии саныыбын.
– Эн курдук өйдөөх-санаалаах эдэр дьон элбэҕэ буоллар... Бэйэҥ дьиэ кэргэниҥ туһунан кэпсии түһэриҥ буоллар. Төрөппүттэриҥ кимнээхтэрий? Кэргэниҥ хайа дойдунуй?
– Төрөппүттэрим быраас идэлээхтэр, аҕам Ядреев Василий Николаевич өр сылларга “САХАМЕДСТРАХ” страховой тэрилтэ дириэктэрин солбуйааччы, ийэм Ядреева Надежда Иванова “Медколледж” дириэктэрин солбуйааччы, медицинскэй наука хандьыдаата. Балтым – экэнэмиис. Кэргэним Ольга Анатольевна бэйэбин кытары Екатеринбург куоракка культуролог идэтин ылан, билигин Чурапчыга устуоруйа уонна этнография түмэлигэр үлэлиир. Өлүөхүмэттэн төрүттээх. Үс кыра оҕолоохпут.
– Иван Васильевич, идэлээх бырааһынньыккынан өссө төгүл эҕэрдэлиибин! Аһаҕас кэпсэтииҥ иһин махтанабын. Дьоҥҥор-сэргэҕэр өрүү үтүө санаанан көмөлөһө тур, саха тыла тыыннаах буоларын туһугар өрүү да өйгүн-санааҕын ууран туруулаһа сырыт!
Кэпсэттэ
Туйаара СИККИЭР.
