Өлүү айаҕа буолбут Ильмень күөл устун кимэн киириигэ кыттыбыт, түөрт төгүл тааҥкаҕа умайбыт, сэриини Кенигсберг уулуссатыгар түмүктээбит хосун буойун Петр Федоров туһунан.
“Уот сэрии ынырык сыллара” ыраатан истэхтэрин аайы аҕаларбытынан, эһэлэрбитинэн киэн туттарбыт өссө күүһүрэр. Арассыыйа суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ, быраас Николай Александров – күтүөтэ, фронтовик, танкист Петр Михайлович Федоров туһунан бэрт үчүгэйдик, оччотооҕу быһыыны-майгыны хайдах баарынан ойуулаабыта бэрт интэриэһинэй. Бу матырыйаал Николай Александров суруйуутугар олоҕурда диэн тоһоҕолоон бэлиэтиибит.
Петр Михайлович 1917 сыллаахха Арҕаа Хаҥаласка Эргис нэһилиэгэр төрөөбүт. Сэриигэ 1942 сыллаахха ыҥырыллыбыт. Эдэр киһи Горнай улууһун биир кытыы нэһилиэгэр, Өрткө оскуола дириэктэринэн үлэлии олордоҕуна бэбиэскэ туттарбыттар. “Атын дьоҥҥо холоотоххо сэрии туһунан бэрт элбэҕи кэпсиирэ да, оччолорго оҕо санаабар тэптэрэммин, улахан суолта биэрэн истибэтэхпин билигин кэлэн кэмсинэбин”, – диэбит суруйуутун саҕаланыытыгар Николай Александров. Хаһыат иэнэ хааччахтаах, онон матырыйаалы төһө кыалларынан кылгаттыбыт. Петр Михайлович аатырбыт 19-с биригээдэ састаабыгар Ильмень күөлгэ сэриилэспититтэн саҕалыаҕыҥ.
Сахалартан хайыһар биригээдэтэ
Үрдүкү командование сахалары бииргэ түмэн туспа хайыһар биригээдэтин тэрийэргэ быһаарыы ылыммыта. Сахалартан турар сэрии чаастарын тэрийии Аҕа дойду улуу сэриитин тухары соҕотох холобур. Сэриигэ буспут-хаппыт саха старшината Сэмэни сэрии инники кирбиититтэн саха чааһыгар анаан-минээн көһөрбүттэр этэ. Кини өссө сэрии иннинэ, биир бастакынан, Саха байыаннай национальнай оскуолатын бүтэрбитэ. Онон сэриини хара бастакы күнүттэн Арҕаа фроҥҥа көрсүбүтэ. Ууну-уоту ортотунан ааспыт, буорах сытын билбэхтэспит аҕай старшина Бүөтүрдээх роталарыгар анаммыта.
Сэмэн старшина буолуоҕуттан үөрэхтэрэ тупсубута. Сахалыы-нууччалыы ыһыытаан-хаһыытаан, барыны бары бэйэтинэн көрдөрөн – Сэмэн дьонун сүрдээҕин өрө тардыбыта. Кини кэлиэҕиттэн бэл аһылыктара тупсубута. Сааны-сэби, таҥаһы-сабы да нуорма иһинэн туруорсан, барытын ылан тэйэрэ. Бэл сахалары сордорун сордообут, сытайан туран түҥ-таҥ ыыталаабыт, төбөлөрүттэн атахтарыгар диэри маатырылаабыт, охсорун-тэбэрин да кэрэйбэт хапытааны, буорах сытын сыттыы да илик тойооскуну – оннун булларбыта. Старшина кинини биир-биэс тылынан түҥнэри саайан түһэрэн баран, түөһүн тылыгар үктээн туран, бинтиэпкэтинэн сүүскэ тирээбитэ. “Сахалар бэргэн ытааччылар! Эн, суолас, бастакы атаакаттан тыыннаах тахсыаҥ суоҕа!” – диэн баргыытаабыта.
Сотору-сотору толору сэптээх-сэбиргэллээх икки-үс көстөөх сирдэринэн “марш-бросок” оҥороллоро. Хайыһардаах, маскхалааттаах, манааҕыларыгар аһылыктаах, толору ботуруоннаах, иккилии кыранааталаах сүүрэллэрэ. Улаханнык сылайаллара. Сахалар бары да хайыһарга үөрүйэхтэрэ, атын омуктарга холоотоххо тулуурдаахтара. Биирдэ эмэ, аҕыйах мүнүүтэҕэ сынньана, муста түстэхтэринэ көҕүһэ-көҕүһэ, оччолорго саҥа тэнийэн эрэр сахалыы ырыалары ыллаан дуораталлара. Ол быыһыгар көрдөөх кэпсээннэри көҕүлүттэн туталлара уонна көхтөөх баҕайытык күлсэн ньиргитэллэрэ. Түмсүүлэринэн, бэйэ-бэйэлэригэр доҕордуу сыһыаннарынан атын омуктары сөхтөрөллөрө. Бары эдэр, чэгиэн бэйэлээх этилэрэ. Бу күөгэйэр күннэригэр сылдьар саха уолаттара “бэрт сотору үксүбүт сырдык тыына быстыа” диэн хаһан да санаабаттара.
“Улуу күөл саха саҥатынан туолбута”
1943 сыл. Тохсунньу бүтэһигэр кинилэри Хотулуу-Арҕааҥҥы фроҥҥа ыыппыттара, Ильмень күөл уҥуор сытар дэриэбинэлэри босхолуур соругу туруорбуттара. Ильмень – алта көс усталаах, түөрт көс туоралаах, ортотугар арыылаах, сир аайы суох сүҥкэн эбэ.
19-с биригээдэ атаакаҕа киирэригэр бирикээс олунньу 22 күнүгэр бэриллибитэ. Туохтара сатамматаҕа, сиппэтэҕэ-хоппотоҕо буолла? Тоҕо эрэ хойутаан хоҥнубуттара. 40 килэмиэтирдээх сири хайыһарынан килэҥ муус устун тэбэн, сэниэлэрэ-сылбалара быстан, утары кытыл туһаайыытыгар тахсыбыттара. Или олунньу 23 күнүн сарсыардатыгар.
Күөл үрдүк сыырыгар өстөөхтөр бөҕөргөтүнэн, окуопа хастан сыталлара. Бастакы былаан быһыытынан тыҥ хатыыта кэлэн, тыаһа-ууһа суох ыга киирэн, өмүтүннэрэн саба түһүөхтээхтэрэ. Ити хара ааныттан табыллыбатаҕа, хойутаан хаалбыттара. Уон чааска дьэ кимэн киирбиттэрэ. Бу кэмҥэ халлаан сырдаабыта, тыһыынчанан киһи улуу күөл килэҥ мууһунан саба сырсан иһэллэрэ чуолкайдык көстөрө. Ньиэмэстэр биһиги дьоммутун сибиниэс ардаҕынан көрсүбүттэрэ. Ол да буоллар син сиидэлэнэн, элбэхтэн аҕыйах ордон кытылга тиксиэхтэрэ эбитэ буолуо. Ону баара отучча бомбардировщик сөмөлүөт “халаахтаан” кэлэн буомбалаан барбыттара, күөл мууһун күөрэ-лаҥкы түһэрбиттэрэ. Кип-киэҥ күөлгэ өлүү айаҕа буолбут ойбоннор аҥас гына түспүттэрэ, кыһыҥҥы тымныы салгыҥҥа буруолуу сыппыттара.
Сүүһүнэн киһи тымныы, муустаах ууга түһэн булумахтаммыттара. Өй мэйдээх тулуйбат ыһыыта-хаһыыта сарсыардааҥҥы көй салгыҥҥа сатараабыта. Саалаах-сэптэээх, кыһыҥҥы таҥастаах, хайыһардаах дьон биир-биир тимирэн барбыта. Сатахха сөмөлүөт буомба быраҕаары бу саба барыйан, тыаһаан-ууһаан кэллэҕинэ хамандыырдар: “Ложись!” – диэн хамаанда биэрэн иһэллэрэ. Муус күөрэ-лаҥкы бардаҕына сытан да быһаммаккын буоллаҕа. Дьон үксэ ууга былдьаммыттара.
Бүөтүрдээх роталарын хамандыырын тута өлөрбүттэрэ. Онон аны Сэмэн хамаандалаан саллааттар кыахтара баарынан кытылы былдьаспыттара. Халы-мааргы “ложись” диэн хамаандалары истибэккэ харса суох түһүммүттэрэ. Кыл тыынынан туруору сыыр анныгар диэри сүүрэн тийэн баран сылбах курдук биир-биир сытынан кэбиспиттэрэ. Бу нууччалыы эттэххэ “мертвая зона” этэ. Өстөөхтөр буулдьалара үрдүлэринэн чуһугуруура. Сүүрэн иһэн табыллыбыттар онно-манна сытан хаалбыттара. Ким өлөн, ким бааһыран. Роталарыттан кыра аҥаардара хаалбыт быһыылааҕа. Горнайдар взводтарыгар син элбэххэ дылылара.
Бу сытан иһиттэхтэринэ күөл иһэ барыта өлөн эрэр саха дьонун саҥатынан туолбут этэ. Сарсыардааҥҥы дьыбарга күөлгэ киһи саҥата ыраахха дылы дуораһыйара. Бүөтүр сүрдээҕин хараастыбыта, харахтара уунан туолбутун билбэккэ да хаалбыта.
Кэмниэ-кэнэҕэс сүрүн күүс өстөөх уотунан тибэ сытар кытылыгар тиксибитэ. Дьэ, ыта-ыта туруору сыыры өрө сүүрэн – өстөөхтөр окуопаларыгар кимэн киирии саҕаламмыта. Сэмэн хамаандатынан тобуктуу түһэ-түһэ өстөөх бүлүмүөтүн туһаайыытынан ытыалаабыттара. Бүлүмүөт хам барбыта. “Ураа-аа-аа!” хаһыыны кытта кыранааталары тамныы-тамныы окуопаҕа ыстанан түспүттэрэ.
Бөҕөргөтүнүүнү тоҕо көтүү
Ити курдук өстөөх бөҕөргөтүнүүтүн тоҕо көтөн – Ретли, Устриц дэриэбинэлэри ылбыттара. Олунньу 25 күнүгэр дылы көмөҕө сибиэһэй чаастар кэлэ турбуттара. Ол күн салгыы кимэн киирэн Подбровка, Усекралово, Корново дэриэбинэлэри ылбыттара.
Олунньу 27 күнүттэн – кулун тутар 2 күнүгэр диэри Больнежскай дэриэбинэ иһин кырыктаах кыргыһыылар буолбуттара. Сүтүк олус элбэҕэ. Бүөтүр бу уотунан уһуурбут күннэргэ доҕоро Григорий Аргунову сүтэрбитэ. Дэриэбинэ уһугар, киирии суолга биир байыас умса түһэн сытарын эргитэ тарпыта – Григорий буолан биэрбитэ. Бүөтүр бөтө бэрдэрбитэ, санаатыгар хаста да ыҥыран көрбүтэ. Григорий тута барбыт быһыылааҕа. Бу иннинэ хас да күнү быһа бокуой булан көрсүбэккэ сылдьыбыттара. Григорий хомсомуол босхоломмут сэкиритээрэ буолан биир сиргэ түптээн олорбото, кэлэрэ-барара элбэҕэ бэрдэ. Бүөтүр Григорийы сэрии инниттэн билэрэ. Иккиэн үөрэҕи саҥа бүтэрбит эдэр учууталлар этилэрэ, иккиэн тэҥҥэ оскуола дириэктэрдэринэн анаммыттара.
Бастакы икки күннэригэр наар хоччорхойдуу аһыыллара (сухой паек). Кэнники күннэргэ көһө сылдьар куукуналар (полевые кухни) чугаһааннар күҥҥэ биирдэ итии аһылыгы аһыыр буолбуттара. Ол кэмҥэ сүүстүү грамм испиири түҥэтэллэрэ. Киэҥник биллэринэн “наркомовские 100 грамм”. Бүөтүр арыгыга сыста илигэ, онон ити аһы улаханнык баардыылаабатаҕа. Кини оҕо эрдэҕиттэн буор табахсыт, онон өлүүтүн мохуоркаҕа атастаһара. Табах суох буоллаҕына эрэйи көрөрө. Сорох саллааттар “наркомовскай” испиирдэрин хааһыга булкуйан сииллэрэ уонна холуочуйан күө-дьаа буола түһэллэрэ. Атаакаҕа холуочук киирэр туох аанньа буолуой?! Кимэн киирии кэнниттэн итинник дьон суох буолалларын Бүөтүр бэлиэтии көрбүтэ.
Бу кырыктаах кыргыһыылар түмүктэринэн 19-с биригээдэттэн баара эрэ үс сүүсчэкэ киһи тыыннаах хаалбыта. Тиһэх күн Бүөтүр снаряд оскуолкатыгар сиһин бааһырдыбыта. Ити муус устар 18 күнүгэр этэ.
Уотунан кытыастар тааҥкаттан
Ильмень күөлүнэн тоҕо көтөн тахсан баран Новгород уобалаһын куораттарын, сэлиэнньэлэрин босхолооһун саҕаламмыта. Старая Русса куораты ыларга, онтон көмүскүүргэ кырыктаах кыргыһыылар буолбуттара. Петр Федоров ити кыргыһыыларга взвод хамандыырын быһыытынан сылдьыбыта. Ити курдук өлүү-сүтүү амырыын уотунан уһуура турар сирдэригэр хорсуннук сэриилэһэн баран Петр Федоров 1943 сыл алтынньыттыттан – 1944 сыл бэс ыйын саҥатыгар диэри Соликамскайга баар тааҥка училищетыгар үөрэнэн – аатырбыт Т-34 тааҥка ыытааччыта буолбута. III Прибалтика фронун 183-с тааҥка биригээдэтин састаабыгар Эстонияны, Латвияны, Литваны уонна Илиҥҥи Пруссияны босхолоспута.
Ити кыргыһыыларга Петр Федоров ыыта сылдьыбыт тааҥкалара түөрт төгүл умайбыттара! Тиһэх төгүлүн 1944 сыл муус устар 12 күнүгэр Кенигсберг иһин кыргыһыыга. Ол кыргыһыы туһунан Николай Александров маннык суруйар: “Бүөтүрдээх тааҥкаларын анныгар миинэ эстибитэ. Сүр күүскэ өрө дьигиһийээт тааҥкалара тула холоруктуу түспүтэ. Бүөтүр төбөтүнэн күүскэ охсуллубута, тута тугу да истибэт буолбута. Аллараа люгу нэһиилэ аһан сыыллан тахсыбыта. Сүүрбэччэ хаамыы тэйбитин кэннэ тааҥкалара дэлби ыстаммыта, кутаа уокка куустаран өрө кытыаста түспүтэ.Бүөтүр уҥа кулгааҕын үүтүттэн хаана үгүөрү соҕус сүүрбүтэ. Госпитальга киирбитэ, ый кэриҥэ тугу да истибэтэҕэ. Эмтэнии күүһүнэн кыра-кыралаан истэр буолбута эрээри, уҥа кулгааҕынан дөйүҥү буолбута”.
Ити үлүгэрдээх будулҕантан Петр Федоров тыыннаах орпута. Дьиэтигэр 1945 сыл күһүнүгэр эргиллибитэ. Саллаат дьылҕата итинник. Өлүү айаҕа буолбут, күөрэ-лаҥкы барбыт Ильмень устун кимэн киирии, түөрт төгүл тааҥкаҕа умайыы, тиһэҕэр Кенигсберг уулуссатыгар тааҥката умайан, кутаа уокка өрө кытыастыыта. “Дьылҕа хаан ыйааҕынан тыыннаах хааллаҕым”, -- диэн санаалаах эбит хорсун буойун. Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат!
Фронтовик Петр Федоров төрөппүт кыыһа, Горнай улууһун түмсүүтүн бэрэссэдээтэлэ Надежда ФЕДОРОВА биэрбит матырыйаалларыттан Федор РАХЛЕЕВ бэлэмнээтэ.
