Уонтан тахса сыллааҕыта баһаарынай сулууспа эписиэрэ Валерий Федоров миэхэ уоттаах сэриигэ сылдьыбыт эһэтин, бэрт интэриэһинэй дьылҕалаах киһи туһунан киэн тутта кэпсээбиттээх.
Кини эһэтэ, фронтовик Петр Михайлович Федоров 1968 сыллаахха өлбүт. Кини өлөрүгэр Валерий Федоров аҕата баара эрэ уон иккилээх уолчаан эбит. Онон Валерий эһэтин олох да көрбөтөх буоллар – ыстатыйалары, кинигэлэри, дьон ахтыытын туоһу туттан кэпсээбитэ. Хомойуох иһин, ол кэпсээнигэр сыыһа чахчылар киирбиттэр этэ. Ол туһунан Горнай улууһун түмсүүтүн бэрэссэдээтэлэ Надежда Федорова биэс сыллааҕыта кэпсээбитэ. Валерий Федоров кэпсээнигэр Надежда Петровна аҕатын бойобуой сырыылара буккуйа суруллубуттар. Кини аҕатын туһунан матырыйаал “Кыым” ааспыт нүөмэригэр бэчээттэммитэ (“Өй мэйдээх тулуйбат ыһыыта-хаһыыта”).
Валерий Федоров эһэтин уонна Надежда Федорова аҕатын араспаанньалара, ааттара, аҕаларын ааттара үкчү биир – Федоров Петр Михайлович. Иккиэн 1917 сыллаахха төрөөбүттэр. Аны иккиэн (араас сылларга) сэриигэ Горнай оройуонун байаҥкамаатынан ыҥырыллыбыттар. Валерий Федоров эһэтэ Атамай нэһилиэгэр төрөөбүт. Оччолорго Атамай Нам улууһун састаабыгар киирэрэ. Горнай улууһа 1931 сыллаахха төрүттэммитэ биллэр. Оттон Надежда Петровна аҕата Арҕаа Хаҥалас Эргис нэһилиэгэр төрөөбүт.
Ааспыт нэдиэлэҕэ Валерий Федоровы кытта эрэдээксийэҕэ көрсүбүппүт. Кини үс кинигэни (итилэртэн биирдэстэрэ куоппуйаламмыт) уонна илиинэн суруллубут кылгас ахтыылары аҕалбыт этэ. Ол олорон сыыһа бэчээттэммит чахчылар төрдүлэрин-төбөлөрүн булбуппут. 2005 сыллаахха Дьокуускайга Улуу Кыайыы 60 сыллаах үбүлүөйүгэр анаммыт “Үйэлэргэ умнуллубат сыллар” диэн ааттаах дьоҕус кинигэ Билим академиятын Сибиирдээҕи салаатын издательствотыгар бэчээттэммит. Тираһа – 200 экземпляр. Кинигэни арыйааты кытта бастакы балаһаҕа: “Атамай нэһилиэгиттэн 1941-1945 сс. Аҕа дойду улуу сэриитигэр кыттыбыт дьон ахтыылара”, – диэн быһаарыылаах. Онно Петр Михайлович Федоровка анаммыт балаһаларга (31-32) икки буойун бойобуой суола холбуу бэриллибит. Ол бутууру таһаарбыт.
Валерий Федоров ол олорон тута Надежда Петровна Федороваҕа төлөпүөнүнэн эрийбитэ: “Алҕас тахсыбыт биричиинэтин буллум, эйигиттэн, баһаалыста, бырастыы гынаргар көрдөһөбүн”, – диэн.
Онон бүгүн Валерий Федоров эһэтэ, фронтовик Петр Михайлович Федоров туһунан кэпсиибит. Кини ааспыт үйэ 30-с сылларыгар Горнай Атамайыгар атыы-эргиэн бирикээсчигинэн үлэлээбит. Петр Федоров түөрт эрэ кылаас үөрэхтээх эбит. Оччолорго додо курдук үөрэх, ол иһин ааҕар-суоттуур үлэҕэ анаабыттар. 1937 сыллаахха бэрэбиэркэ оҥорбуттарыгар – үс кырынаас тириитэ итэҕэстэммит. Ити иһин үс сылга көҥүлүн быспыттар. Үөһээ Дьааҥы улууһун Эһэ Хайатыгар ГУЛАГ лааҕырын сэмнэхтэрэ билигин да бааллар. Петр Федоров ити лааҕырга буруйун боруостаабыт. Тыа сирин үлэтин барытын сатыыр киһини наар мас кэрдиитигэр сырытыннарбыттар.
Петр Федоров буруйун боруостаан төрөөбүт Атамайыгар сэрии саҕаланыан аҕай иннигэр төннөн кэлбит.
– Эһэм Атамайга Чкалов аатынан холкуоска үлэлии сылдьан байаҥкамааттан бэбиэскэ туппут, – диэн кэпсиир, билигин Дьокуускай “Триумф” успуорт комплексын исписэлииһэ Валерий Федоров. – Ити 1943 сыл бэс ыйыгар. Горнай оройуонун байаҥкамаатыгар Атамай нэһилиэгиттэн икки буолан сатыы киирбиттэр. Аргыһа Афанасий Аввакумов-Тымаахаан диэн бастакы хомуурга дэсэртиирдээбит киһи эбит. Биир нэһилиэктэн сылдьар дьон ити курдук тутуспутунан байаҥкамаакка кэлбиттэр. Оройуон бойоҥкуомугар Петр Федоров бастакынан киирбит. “Сууттана сылдьыбытыҥ дуо?” – диэн тута ыйыппыттар. “Сууттанан...” – диэтэҕэ дии. Эһэм кэлин дьонугар: “Ити түгэҥҥэ бутуур тахсыбыт эбит”, – диэн кэпсиирэ үһү. Бойоҥкуом “бу Атамай нэһилиэгиттэн сылдьар дьонтон биирдэстэрэ дэсэртиирдээбит киһи” диэн өйдүүр эбит. Ол иһин тута итинник ыйыппыт. Эһэм кырынаас тириилэрин уорууга күтүрэнэн буруйун боруостаатаҕа дии. Оттон Тымаахаан бастакы хомуурга дэсэртиирдээбитин иһин, байыаннай кэм хабыр сокуонун быһыытынан – ыстараап батальонугар утаарыллыахтаах эбит.
Бойоҥкуом итинник болҕомтото суох сыһыаныттан Петр Федоров уоттаах сэриигэ ыстараап батальонугар, оттон дэсэртиирдээбит Тымаахаан Уһук Илиҥҥэ дьоппуоннар саба түһүөхтэрэ диэн кэтэһэн олорор байыаннай чааска түбэспиттэр. Ити курдук Петр Михайлович Федоров сэрии кутаатын саамай үөһүгэр түбэһэр.
Кини 1943 сыл балаҕан ыйыгар байыаннай дьыалаҕа үөрэтэр саппаас полкаҕа сылдьыбыт. Ити кэнниттэн 209-с ыстарааптыыр батальоҥҥа утаарбыттар. Онон Петр Федоров ыстарааптыыр батальоҥҥа стрелогунан сылдьыбыт.
– Хас биирдиибитигэр биэстии эрэ ботуруону биэрэллэрэ, – диэн Петр Михайлович оттуу сылдьан оҕолоругар кэпсиирэ үһү. – Аны туран бинтиэпкэ киһи аайы суоҕа. Атаакаҕа хаһыы-ыһыы, сэттэ этээстээх маат-муут түһэрэн үүрдэхтэринэ, өлөр өлүү айаҕар соруйан анньан биэрии курдук буолара. Сорохторбут атаакаҕа бинтиэпкэтэ суох туруналлара. Илиилэригэр биэс ботуруоннарын бобуччу туппутунан.
Сыгынньах илиилэринэн атаакаҕа түһүммүттэр өлбүт киһиттэн тута бинтиэпкэтин, ботуруоннарын ыла охсоллоро. Атаака кэмигэр ким даҕаны кэннинэн чугуруйбата, тоҕо диэтэххэ, кэннилэригэр кинилэри, “норуот өстөөхтөрүн” манаан – бүлүмүөттээх байыастар сыталлар эбит.
Петр Федоров ыстарааптыыр батальоҥҥа стрелогунан сылдьан Киеви босхолооһуҥҥа кыттыытын туһунан илиинэн суруллубут ахтыы баар: “1943 сыл алтынньытыгар дуу, сэтинньитигэр дуу этэ. 209-с штрафной батальоҥҥа стрелогунан сылдьан Украина киин куората Киеви босхолооһуҥҥа кыттыбытым. Биир таас дьиэни бүтүн күнү да быһа сэриилэһэн ыларбыт. Арыт икки да күн барара. Биир күн Киев уулуссатыгар сэриилэһэ сырыттахпына аттыбар кыранаата эстэн – өйбүн сүтэрбитим. Киэһэлик, халлаан өссө хараҥара илигинэ өйдөнөн кэлбитим. Илиибин-атахпын тутан, хамсаталаан эҥин көрдүм – бүтүн курдуктар. Арай төбөм ыалдьар, хааннырбыт. Мэйиим эргийэр, кулгааҕым биир кэм чуҥкунаан олорор. Тула өттүм бүтүннүү дьон өлүгэ. Ньиэмэстэр да, биһиги да саллааттарбыт сылбах курдук охто сыталлар. Арай эмискэ аптамаат тыаһа тачыгырыы түстэ. Сүүрбэччэ ньиэмэс биһиги бааһырбыт саллааттарбытын ытыалыы-ытыалыы тараахтаан хааман иһэллэр эбит. Мин сүр ыксалынан аттыбар сытар ньиэмэс саллаатын өлүгүн үрдүбэр саба ууруммутум. Ити курдук халлаан хараҥарыар диэри сыппытым. Хараҥа буолуута төттөрү сыыллыбытым. Ол курдук хас да дьиэни ааспытым. Биир дьиэ аллараа этээһигэр ньиэмэстэр саҥараллара, оттон үөһээ этээстэргэ нууччалар ыллыыллара иһиллэрэ. Мин тохтоон, иһиллии түһэн баран, салгыы сыыллыбытым. Тута соҕус эмиэ нууччалар ырыаларын истибитим. Ол дьиэҕэ киирбитим бэйэм дьонум буолан биэрбиттэрэ. Онон ньиэмэс саллаатын үрдүбэр быраҕынан – кыл-мүччү тыыннаах ордон турабын”.
Петр Федоров 1943 сыл сэтинньитигэр-ахсынньытыгар ити курдук “буруйун хаанынан боруостаан” ыстарааптыыр батальонтан 173-с биригээдэ састаабыгар көһөрүллүбүт. Ити чааска 1944 сыл кулун тутарыгар диэри сэриилэспит. Онтон хаҥас атаҕар бааһыран биэс ый курдук госпитальга сыппыт. Салгыы “Үйэлэргэ умнуллубат сыллар” (2005) кинигэҕэ суруллубуту ааҕыаҕыҥ: “1944 сыл атырдьах ыйыттан 1945 с. олунньутугар диэри 74-с мотострелковай полк буойуннарын кэккэтигэр киирбитэ. Онтон 1945 с. балаҕан ыйыттан 1946 с. ыам ыйыгар диэри 239-с туспа зенитнэй-артиллерийскай дивизиоҥҥа отделение хамандыырынан (сержант) сулууспалыыр. “Бойобуой үтүөлэрин иһин” икки мэтээллээҕэ саллаат наукатын баһылаабытын, эр санаалааҕын кэрэһилиир”.
Аны сиэнэ Валерий Федоров эһэтин туһунан илиинэн суруллубут ахтыыны аҕалбытын ааҕыаҕыҥ: “Петр Федоровы кытта 1961 с. Таалаайыга бииргэ үлэлээбитим. Онно күөрэлээхтэри кытта биир биригээдэ буолан оттообуппут. Киэһэ уоҥҥа биирдэ бүтэн сынньанарбыт. Онно Петр Михайлович оллоонноон олорон арааһынайы кэпсиирэ. Хайдах сэриигэ сылдьыбытын, илиинэн киирсиилэрин туһунан сүрдээх интэриэһинэйдик кэпсиирэ. Тыла ууһа, олох артыыс курдуга. “Фроҥҥа күүстээх доҕордоһуу, бэйэ-бэйэни ытыктаһыы, хардарыта көмөлөсүһүү баара”, – диирэ. Ньиэмэстэри кытта ыстыыгынан киирсиилэр тустарынан кэпсиирин сэргээн истэрбит. “Ньиэмэстэр сүрдээх мөдөөн, харахтара иирбит киһи киэнин курдук сүүрэлииллэрэ, оттон нууччалар өлөртөн олох куттаммат курдуктара”, – диэн кэпсиирэ”.
Петр Михайлович сэрииттэн эргиллибитин кэнниттэн да сууттаммытыттан иҥнэ сылдьыбыт түгэннэрэ баар эбит. Ити туһунан Иван Павлов “Атамай олоҕо” (2005) диэн кинигэтигэр сиһилии суруллубут. Петр Федоров ааспыт үйэ 60-с сылларыгар Атамай нэһилиэгэ атын сиргэ көһөрүллэрин сорунуулаахтык утарбыт. Холкуос бэрэссэдээтэлэ ССКП оройкуомун пленумугар: “Федоров П.М. оччо-бачча бэрдэ суох харахтарыыстыкалаах киһи... Бу киһини туһааннаах тэрилтэҕэ пленум аатыттан уодьуганныылларыгар биллэриэххэ”, – диэбит. Онон Атамайга куораттан үс киһи кэлбит. Салгыы Иван Павлов суруйуутун ааҕыаҕыҥ: “...Онтон Бүөтүр тоҕо улуу сэрии кыттыылааҕа буоларын, үчүгэй үлэһитин муодарҕаабыттыы ыйыталастылар, суруктарын көрдүлэр. Хайдах эрэ бэккиһиирдии тутталлар-хапталлар. Ону көрөн олорон Бүөтүрбүт сиэбиттэн сурук ылан дьонугар уунар. Онтукабыт штрафной ротаттан регулярнай армия саллаата буоларын туоһулуур сурук эбит”.
Дьэ, ити курдук буойун дьылҕата. “Ала ууһа – Атамай” (2012) кинигэттэн быһа тардыынан бу суруйууну түмүктүүбүт: “Оройуон үрдүнэн социалистическай куоталаһыыны түмүктээн, кыайыылаахтары бэлиэтиир слеттарга хаста да кыттыбыта, чемпион-бостуук аалай лиэнтэтин кэппитэ...”
Фронтовик сиэнэ
Валерий Федоров аҕалбыт матырыйаалларынан
Федор РАХЛЕЕВ бэлэмнээтэ.
