Соторутааҕыта басссаабынан ХИФУга магистратураҕа туйгуннук үөрэнэр, 73 саастаах Ансема Семёновна Осипова видеота тарҕаммыта. Испэр “хаарыаны, итиччэ сааспар кини курдук үөрэ-көтө үөрэнэ сырыттарбын” диэн ымсыыра санаабытым уонна кинини кытары кэпсэтиэх баҕам күүһүрбүтэ. Нүөмэрин сонно буллум уонна бассааптаатым. “Эбиэт кэннэ үөрэнэбин ээ, онон билигин кэпсэтиэх” диэтэ. Кэпсэтиибитин сэргээн ааҕыҥ.
– Ансема Семёновна, үөрэх дьыла саҕаламмытынан эҕэрдэлиибин. Саха киһитин сиэринэн хантан хааннааххын, кимтэн кииннээххин туоһулаһыам...
– Төрүччүбүн 11-с көлүөнэҕэ диэри эндэппэккэ билэбин. Амма улууһун Бөрө бөтүҥнэрин Лөглү Бөҕөттөн силистээхпит. Аҕам Семён Петрович Федоров диэн алын кылаас учуутала этэ. Сэрии инниттэн Соморсунунан, Болугурунан, Бөтүҥүнэн учууталлаабыта, сэбиэдиссэйдээбитэ. 1938 с. райсовет култуурунай-сырдатар отделыгар сэбиэдиссэйдээбитэ. Ол сылдьан саха култууратын, олоҥхону өрө тутан, үүнэр көлүөнэҕэ тарҕаппыта. Кини интэринээккэ тулаайах хаалбыт сэрии кэмин оҕолорун бэйэтин оҕолорун курдук иитэлээбитэ. Үөрэппит оҕолоруттан үтүө дьон үүнэн тахсыбыттара. Ийэм, Анна Егоровна, Чакыртан төрүттээх. Сэрии иннинэ, аҕам ыһыахха такымыгар диэри суһуохтаах кэрэчээн кыыһы тута таптыы көрөн, ыал буолбуттара. Кинилэр үөрэппит оҕолоро дьоммун куруук истиҥник ахталлар. “Кинилэр суохтара эбитэ буоллар, биһиги баччаҕа диэри үлэлээн-хамнаан олоруо суох этибит” дииллэр.
Бииргэ төрөөбүт тохсуо этибит, үс уол эрдэ өлөөхтөөбүттэрэ. Билигин төрдүө буолан хааллыбыт. Мин Болугурга төрөөбүтүм. Ол эрээри, эдьиийим ыарытыйар буолан, дьоммун кытта куоракка көһөн киирбиппит. Болугурга төрөөбүтүм да, соччо билбэт дойдум. Арай оҕо эрдэхпиттэн хас сайын ахсын эбэлээх эһэбэр тахсарым. Икки эбэм иккиэн бааллара. Онон дьоллоох сиэн этим. Үөрэх дьыла бүтэрин олус да кэтэһэрим. Кыра эрдэхпиттэн сахалыы тыыҥҥа иитиллибитим, сүрдээх атаах кыыс этим. Ол иһин билигин даҕаны ханнык да соҕуруу муораҕа дураһыйбаппын, сайын ахсын Аммабар тахсан хатыҥнарбын куустахпына биирдэ табыллабын.
– Оччоҕо куорат оскуолатыгар үөрэннэҕиҥ дии.
– Дьокуускай куорат 2-с №-дээх оскуолатыгар үөрэммитим. Ол саҕана наһаа да үчүгэй учууталлар үөрэппиттэрэ, билиилэрэ-көрүүлэрэ киэҥин, хас биирдии оҕоҕо ураты истиҥ сыһыаннаахтара. Василий Лукич Сенькин диэн география учууталын олох умнубаппын. Кини гипнотизёр этэ, кэннинэн харахтаах, киһини курдат көрөр дьоҕурдааҕа. Дуоскаҕа суруйа туран “кинигэҕин тоҕо арыйбакка олороҕун?” эҥин диэн соһуталааччы. Киниэхэ тугу эмэ кистээн, албыннаан туһа суох, барытын ким-хайа иннинэ билэн олорор буолара. Татьяна Васильевна Скрябина диэн нуучча тылын учуутала инники идэбин таларбар олук буолбута. Кини олох алын кылаастартан улуу худуоһунньуктары кэпсээн, оччоттон кинилэр тустарынан элбэҕи билэ улааппытым. Биһиги билигин Поярков уулуссатыгар баар “Италика” маҕаһыын оннугар олорбуппут.
– Туох идэни баһылаабыккыный?
– Оскуола кэннэ тута СГУ историко-филологическай факультетыгар, нуучча тылын учууталын идэтигэр туттарсан киирбитим. Олох кыра эрдэхпиттэн учуутал буолар баҕалааҕым. Балтыларбын кытары куруук учууталлаах оонньуурбут. Мин быраас эбэтэр учуутал буолар санаалааҕым. Оттон эдьиийим быраас буоларга дьулуһара, ол иһин мин “чэ, оччоҕо мин учуутал буолуом” диэбитим.
– Оччотооҕу куорат оҕолоро, иллэҥ кэмҥитигэр тугу дьарыктанар этигитий?
– Кинигэни умсугуйан туран ааҕарбыт. Билиҥҥи оҕолор олох аахпат буоллулар диэн сонньуйабын. Арай ити планшетынан, интэриниэтинэн ааҕаллар. Ол туһата кыра дии санныбын. Биһиги төрөппүттэрбит боболлорун үрдүнэн, “Жук” банаарыгынан сырдатан, чүмэчи уотугар утаппыттыы уора-көстө кинигэ ааҕарбыт. Ол иһин аахпыт кинигэлэрбит үйэлэргэ сөҥөн хаалаллар эбит. Тыйаатырга олох оҕо эрдэхпиттэн батыһан сылдьарым. Дьүөгэлэрим Вера Бурцевалыын, Ефремовалардыын олох көтүппэккэ сылдьабын. Оччолорго Саха тыйаатыра таҥара дьиэтигэр баара. 1957 сыллаахха “Ньургун Боотуру” туруорбуттарыгар сылдьан баран, олоҥхоҕо, тойукка интэриэһим күүһүрбүтэ. Саамай куттамыт уонна олох өйбөр хаалан хаалбыт туруоруум – “Отелло”. Дмитрий Ходулов Анна Кузьминаны хабарҕалаары гыммытыгар, кырдьык, өлөрөн эрэр быһыылаах диэн куттаммыппын билиҥҥэ диэри өйдүүбүн. Оччотооҕу артыыстар наһаа да талааннаах, чахчы, сыанаҕа ананан төрөөбүт дьон эбиттэр. Билигин да тыйаатыры көтүппэппин. “Сааскы кэми”, “Көмүс көһүҥэни” сүүрбэттэн тахсалыыта көрбүтүм, билигин да олох хал буолбаппын. Арааһа, биир да туруорууну көтүппэтэх буолуохтаахпын.
– Университеты бүтэрэн баран ханна үлэлээбиккиний?
– Бөтүҥ оскуолатыгар уон сыл учууталлаабытым. Дьэ, үчүгэй кэмнэр этилэр. Хомойуох иһин, доруобуйабынан сыыйыллан, куоракка көһөн кэлбитим. Социальнай харалта министиэристибэтин иһинэн расчётнай киин диэн баара, биэнсийэни ааҕан-суоттаан аныыр тэрилтэ. Онно Роберт Бурнашевка кылаабынай исписэлииһинэн үлэлээбитим. Тыл үөрэхтээх киһи суокка-учуокка бэркэ табыллан үлэлээбитим. Онтон тэрилтэбит Биэнсийэ пуондата буолан сабыллыбытыгар барбытым. Сиэннэрбин көрө Танда түмэлигэр тахсан үлэлээбитим. Михальчук мээр буолбутугар Екатерина Никитина салайар ыстаабыгар үлэлээбитим, онтон киниэхэ көмөлөһөөччүнэн үлэлээбитим. Ол кэннэ Вера Спиридоновна Солдатова Октябрьскай уокуругу салайар кэмигэр киниэхэ үлэлээбитим. Оччолорго сэрии бэтэрээннэрэ барахсаттар элбэхтэр этэ. Кыайыы 60, 65 сылларыгар уокурук эрэстэрээннэрин кэпсэтэн, остуол тардан истиҥ киэһэлэри ыытарбыт. Онтон “Абырал” профилакторийга культмассовигынан үлэлээбитим. Оччоттон култуураҕа сыстаҕас эбиппин. Иккистээн төрүүрүм буоллар, бу эйгэҕэ идэтийэн үлэлиэм эбитэ буолуо.
– Бэйэҥ ырыаҕа-тойукка сыстаҕас буоллаҕыҥ дии...
– Дьүөгэлэрим “кылыһахтааххын, куоластааххын” дииллэр. Мин Клавдия Максимова-Сайыынаҕа үөрэммитим, кини кынатчыта этим. “Абыралга” үлэлии сырыттахпына, Сайыына өлүөн иннинэ “киэһэ кэлэн олоҥхоҕо үөрэн” диирин быыс булбакка барбатаҕым. Дьүөгэм Зоя Тумусовалыын Кулан ретриттэригэр сылдьабыт, айылҕаҕа тахсабыт, алгыстыыбыт. Афанасий Федоровка алгыска үөрэммитим. “Махтал” эрэстэрээн салайааччыта Ньургуйаана Лукина “биһиэхэ кэлэн алҕаа, ыччаттарбытын сахалыы үгэскэ уһуйуохха” диирин ылынан алгыыр буола сылдьыбытым, онтон бу хамсык туран, онтубут тохтообута.
– Дьэ, үөрэххэ хайдах киирэн хааллыҥ?
– Үөрэппит оҕом, уйулҕа үөрэхтээҕэ Тамара Петрова “эн бачча сааскар интэриниэти эҥин бэркэ билэҕин, университекка киирэн үөрэн” диэн хаайбыта. Мин бастаан буолумматым, кыбыстабын. Эдэр оҕолору кытары батыһа сылдьан абитуралыырбын санаан кыбыстабын. Куһаҕан үчүгэйдээх дииллэрин курдук, хамсыгынан сибээстээн, медкөрүүнү ирдээбэтилэр. ХИФУ Арассыыйа Хотугулуу-Илиҥҥи тылларын, култуураларын институтугар “Фольклор и мифология” диэн магистратура арыллыбытыгар докумуоммун биэрэн, эксээмэннэрбин 94 баалга туттаран бүддьүөккэ, күнүскү үөрэххэ киирэн хааллым. 72 сааспар устудьуон буолан хааллым. Сотору 74 туолабын, үөрэхпин бу үөрэх дьылыгар бүтэрэбин. Аны туран, билигин дьиссэртээссийэбин ийэ олоҥхоһут, 1939 с. Суруйааччылар сойуустарын чилиэнэ, Сулҕаччыттан сылдьар Екатерина Иванова туһунан суруйа сылдьабын. Кини 72 сааһыгар өлбүт, онтон кини олоҕун, айар үлэтин салҕаары, мин 72-бэр үөрэнэ киирдим. Дьиссэртээссийэм салайааччыта, үөлээннээҕим, үйэтин тухары олоҥхону чинчийбит Василий Илларионов буолар. Түгэни туһанан, кинини үбүлүөйүнэн эҕэрдэлиибин. Архыыпка хасыһан, кинини кытары алтыспыт дьону булсан, кэпсэтэн, бу олус талааннаах, нуучча сыдьааннаах олоҥхоһут Екатерина Егоровна туһунан дьоһуннаах үлэни көмүскүүргэ дьулуһабын. Аҕам эмиэ олоҥхону сэҥээрэр буолан, кини дьыалатын салгыыр курдукпун.
– Бииргэ үөрэнэр дьонуҥ соһуйдулар дуу?
– Наһаа үчүгэйдик көрсүбүттэрэ. Туттарсарбар биир эдэр уһуйааччы “эйиэхэ сааскынан ханнык даҕаны чэпчэтиини, батаасканы оҥорбоппут” диэбитэ. Сөпкө этэр буоллаҕа. Мин барыларын кытары бииргэ үөрэнэбин. Бастакы сиэссийэбиттэн долгуйан, утуйбат да буола сылдьыбытым. Дьаныһан туран үөрэнэр буоламмын, хата, туйгуннук туттартаабытым. Туйгун үөрэҕим иһин 9 тыһ. истипиэндьийэлээхпин, билим кэмпириэнсийэлэригэр куруук ситиһиилээхтик кыттар буоламмын, 16 тыһ. эбии үрдэтиллибит истипиэндьийэни ылабын. Бэйэтэ хамнас саҕа, онон сиэннэрбэр, хос сиэннэрбэр состороонньо гынабын. Бөлүһүөпүйэни Виктор Данилович Михайлов үөрэтэр. Кинини мин “Билии” уопсастыбатыгар лиэктэрдиир эрдэҕинэ “Абыралга” ыҥыран лиэксийэ аахтарар этим. Сурунаалыгар бэлиэтииригэр миигин биллэ уонна соһуйда. Кини лиэксийэлэрэ наһаа интэриэһинэйдэр, дьэ, бу чахчы, баар-суох бэрэпиэссэрбит. Билим дуоктара Людмила Ефимова тиэмэбин буларга көмөлөспүтэ.
– Билигин онлайн үөрэнэр буоллаххыт?
– Хамсык туран, былырыыҥҥыттан онлайн көспүппүт. Паартаҕа олорон үөрэнэрбин наһаа да ахтабын. Онлайн үөрэтии киирэн, хата, саҥа технологияны бэркэ баһылаатым. Урут гуугулу туһанар этим, билигин тус кэбиниэппэр судургутук киирэбин. Үйэ сайдан, үөрэнэргэ судургу. Биллэн турар, сиэннэрим хайдах туһанарга үөрэтэллэр.
– Чугас дьонуҥ хайдах ылыммыттарай?
– Кэргэним эрдэ өлөн, үс обургу оҕобун бэйэм атахтарыгар туруортаабытым. 9 сиэннээхпин, 3 хос сиэннээхпин. Оҕолор улаатаннар, билигин бэйэм туспар олоробун. Эбэлэрин батыһан сиэннэрим салгыы магистратураҕа киирдилэр. “Абыралга” үлэлээбит кэллиэгэлэрим эмиэ иккис үөрэҕи баһылыырга быһаарыммыттара. Киһи баҕалаах буоллаҕына, сыалын ситиһиэхтээх. Сааһырдым диэн саһан сытыа суохтаах, эдэрдии эрчими хаһан да ыһыктымыахха наада. Олох диэн олус да кэрэ!
Дмитрий ИВАНОВ сэһэргэстэ.
