Сэбээн Күөл хоһуун кыыһа

Ханнык баҕарар киһиэхэ сөбүлүүр дьарыктаах, умсугуйардаах буоллаҕына – дьоллоох. Бу тулалыыр аан дойдуну таптыыр, хас биирдии үүнэр күнү уруйдуу-айхаллыы көрсөр. Кыраттан дьоллонор, киһилии сыаннастарынан олорор, олоххо тардыһар күүстээх санаалаах, дьулуурдаах буолар.

Бүгүҥҥү ыалдьыппыт, Кэбээйи улууһун, ыраах Дьааҥы хайаларын быыстарыгар баар Сэбээн Күөл бөһүөлэгиттэн сылдьар, удьуор табаһыт кыыс – Римма Соловьева. Римма, төһө да эдэрин иһин, өбүгэлэрин төрүт үгэһин, Ламыҥха аҕа ууһун эбээннэрин үйэлэр тухары илдьэ кэлбит үтүө дьарыктарын – таба иитиитин – утумнаахтык салҕааччылартан биирдэстэрэ. Оҕолорун кытта көһө сылдьан көҥүл олоҕу олорор дьиҥ айылҕа оҕото. Маны таһынан, Римма аныгы эдэр киһи быһыытынан олоҕу кытары тэҥҥэ хаамсар сөбүлүүр биир дьарыктаах, ол – умсугуйан туран хаартыскаҕа түһэрии. Кини номнуо, өрөспүүбүлүкэҕэ да, дойдуга даҕаны ыытыллыбыт күрэхтэһиилэр хас да төгүллээх кыайыылаахтара, ураты, эриэккэс талаан. Бүгүн Римма биһиэхэ хаартыска, айылҕа, хотугу хоһуун дьон олохторун-дьаһахтарын туһунан кэпсииргэ сөбүлэстэ. Сайдыылаах үйэ дьарыга – Куйаар ситимэ – баар буолан, Риммалыын ирэ-хоро сэһэр­гэстибит.

– Римма, бэйэҥ тускунан кылгастык кэпсиэҥ дуо?

– Кэбээйи улууһун Сэбээн Күөл нэһилиэгэр төрөөбүтүм, улааппытым. Кыра эрдэхпиттэн дьоммун кытта айылҕаҕа сылдьан улааппытым. Оҕо сааһым ыстаадаҕа ааспыта. Ол иһин улаатан, ыал буолан баран, олохпун эмиэ дьонум суолларынан салҕаабытым. Кэргэмминиин, оҕолорбунуун, бары көс ыал буолан, төрөөбүт айылҕабыт күөнүгэр бииргэ сылдьыбыппыт. Сылдьабыт даҕаны. Хомойуох иһин, олоҕум аргыһа былырыын күн сириттэн хомолтолоохтук күрэммитэ... Билигин ГУП "Сэбээн" ыстаадатыгар үлэлиибин.

– Хоту дойду кыыһа буоларыҥ быһыытынан, бултуургун, балыктыыргын төһө сөбүлүүгүнүй?

– Айылҕаны, көтөрү-сүүрэри олус сөбүлүүбүн. Ол эрээри бултаспаппын. Тыыннаахтарын таптыыбын. Убайдарым, бырааттарым биһиэхэ сэмэй ирээппитин бултууллар. Айылҕаттан элбэҕи ылбаттар. Төһө сиирбитин эрэ. Мин “бултуур саам” – фотоаппараат. Тыыннаахтыы түһэрэн үйэтитэрбин туохтааҕар да ордоробун, иэйэн-куойан ту­ран дьарыктанабын, ис сү­рэх­питтэн дууһабын ууран туран. Оттон балык өттүгэр этэр буоллахха, балыктыырбын сө­бү­лүүбүн. Хайа үрэхтэригэр сайынын, кыһынын күөгүнэн дьар­ҕаалыыбыт. Оҕолорбун кытта. Ону таһынан, биһиэхэ олус кырасыабай бөдөҥ кыһыл балык баар – Арктика ньайбата. Ону күөгүлээн ылан, тууһаан сиирбитин биһиги нэһилиэк дьоно олус диэн ордоробут. Саас көрүөҥ этэ: эбэбит Сэбээн Күөл тулата барыта балаакка буолар. Дьон-сэргэ бүтүн дьиэнэн тахсан, хоно сытан ньайбаны муус аннынан күөгүлүүллэр, үөрэллэр-көтөллөр, уһун, тымныы кыһын кэнниттэн ис дууһаларыттан сын­ньаналлар, дуоһуйаллар. Би­һи дойдуга кэрэ кэмнэр саҕа­ланаллар.

– Хаартысканан үлүһүйүүҥ хаһааҥҥыттан этэй?

– Номнуо 14 сыл буолла. 2007 сылтан.

– Ханнык фотоаппарааттары туһанаргын ордороҕунуй?

– “Kanon” уонна һNiconһ аппарааттардаахпын. Быйыл полнокадровай һNiconһ беззеркалка ылбытым.

– Хаартыска күрэстэригэр кыттар эбиккин дии?

– Хаста да кыттан турардаахпын. Нэһилиэкпит иһинэн ыытыллыбыт һКыһын тыынаһ диэн күрэскэ бастаабытым. һКыһыҥҥы уруһуйдарһ Семен Сивцев жюрилаах күрэскэ итинник күөҥҥэ тахсыбытым. Чысхаан, Өймөкөөҥҥө ыыппыт "Тымныы Полюһа" күрэ­һигэр кыттыбытым. Арассыыйа таһымыгар ыытыллыбыт "Nature­offrussia" диэн ааттаах, киэҥ да­лааһыннаах куонкуруска кыттан, маҥнайгы миэстэни ылан, үөрүүм муҥура суох этэ. Уонна Фотоманитнас "Не сосчитать" диэн күрэстэригэр көхтөөхтүк кыттыбытым. Олоххо элбэх са­ҥаны билэ-көрө сатыыбын, кру­гозорбун кэҥэтэбин. Киһи оло­ҕун тухары үүнэр-сайдар, үөрэ­нэр. Олох биир сиргэ турбат.

– Социальнай ситимҥэ көрдөххө, оҕолоргунуун куруутун бииргэ сылдьаҕыт, көһө сылдьан кыра кылааска үөрэ­нэллэр дуу?

– Оҕону төрөппүтүттэн араарбат инниттэн биһиэхэ "Кочевая семья" диэн үчүгэй баҕайы бырагыраама үлэлиир. Ол эбэтэр ыстаадаҕа бэйэбитин кытта көһө сылдьан үөрэтэр учууталы сыһыараллар. Кинилэр көс олоҕу кыайар, хоһуун кыыс-дьахтар буолаллар. Биһигини кытары хаһаайыстыбаҕа дьахтар туох баар үлэтин толороллор: ас астыыллар, таҥас тигэллэр, таба көрсөллөр. Ол быыһыгар сүрүн үлэлэрэ – оҕону үөрэтии. Оскуолаҕа ирдэнэр туох баар сүрүн дьиссипилиинэлэри. Бу – анал үөрэхтээх педагог кыргыттар. Биһигини кытары хаһыс да сылын учууталбыт Захарова Наталья Денисовна тэҥҥэ сылдьыһар. Оҕолорго олус ураты, кыһамньылаах сыһыаннаах, талааннаах педагог. Бэйэтин оҕолоро эмиэ манна – ыстаадаҕа улааппыттара, биһиги харахпыт далыгар. Баар-суох учууталбытыгар төрөппүттэр махталбыт улахан.

Оҕолорбут барахсаттар бэйэбитин кытары сылдьаллар, атын оҕоттон туох да итэ­ҕэһэ суох үөрэх-билии ылаллар уонна айылҕа үөрэҕин ааһаллар. Буһаллар-хаталлар. Хоһуун дьон буолан тахсаллар. Өбүгэлэрин үтүө үгэһин ымпыгын-чымпыгын барытын баһылыыллар. Кэлин, олох киэҥ аартыгар үктэнэллэригэр бу айылҕа үөрэҕэ, биллэн турар, кинилэргэ бигэ тирэх, күүс-көмө буолар. Олоххо суолларын булалларыгар, күүстээх санаалаах киһи буола улааталларыгар. Мин онтон үөрэбин эрэ. Бу сылдьан кинилэр дьиэ ис-тас үлэтин барытын толорсо сылдьаллар, мас мастыыллар, муус көйөллөр, оһох оттоллор, курупааскыга туһахтыыллар, улахан дьону кытта балыкка сылдьаллар. Биһиэхэ, сэбээн күөллэргэ, өссө биир ураты биридимиэттээхпит ээ һӨбүгэ үгэһэһ (һИгры предков) диэн ааттаах. Онно кырачааннарбыт маамыкта быраҕа, табаны хайдах ыҥыырдыырга үөрэнэллэр, наарта үрдүнэн ыстанарга, түргэнник уот отторго уо.д.а. сымса, түргэн кытыгырас буоларга үөрэтэр дьарыктардаахпыт. Биллэн турар, физкультура уруогун эмиэ көтүппэппит. Айылҕаҕа, ыраас хаар ньууругар тахсан сылаас күн кырачааннарбыт кэчигирэһэн туран сэрээккэлииллэр. Мин улахан оҕом оннук кыра кылаастары бүтэриэр диэри биһигини кытары бииргэ сылдьыбыта. Билигин дьоммор бөһүөлэккэ баар, орто кэрдиис кылаастарга таҕыста. Билигин миигин кытта аны кырачааным бииргэ сылдьыһар, көс олоҕун билэр. Оҕолорум барахсаттар сүүһүнэн табаттан бэйэлэрин табаларын арааран ала-чуо билэллэр ээ... Мин онтон сэмээр, ийэлии үөрэбин эрэ...

– Дьиҥ айылҕаҕа, хайалар быыстарыгар тыатааҕы да аҕыйаҕа суох буолуохтаах...

– Бааллар. Эһэни элбэҕи көрөн кэллэҕим оҕо эрдэхпиттэн. Биһиги норуот кырдьаҕаһы мээнэ тыытыспат үгэстээхпит. Бэйэтэ тыытыспат буоллаҕына. Айылҕаҕа куруутун ыкса ыалбыт буоллаҕа. Ол эрээри быйыл саас олох чугастан, охтубут тугуттары сии сылдьарын көрөн олус куттаммыппын өйдүүбүн. Табаһыт уолаттар кэннилэриттэн нэһиилэ тилэхтэрин баттаһа, түргэн хаамыынан ол сиртэн тэскилээбитим.

– Уһун тымныыны хайдах тулуйаҕытый?

– Бастаан тымныы түһэрин саҕана, кырдьык, ыарахан соҕус буолар сылдьарга. Онтон кэлин үөрэнэн хаалаҕын. Биирдэ 50 кыраадыс тымныы бытарҕан турдаҕына көспүппүт.

– Сүрүн аскыт тугуй?

– Таба этэ буоллаҕа. Ону таһынан сөбүгэр көрөн, сокуону барытын тутуһан, лиссиэнсийэ ылан чубукулуубут, үрэхтэр­би­тигэр, күөллэрбитигэр балыктыыбыт. Дьарҕаа, ньайба туттарабыт. Илимнээн, күөгүлээн. Биирдэ эмэ түбэстэххэ, таарбаҕан бултуубут. Кини этэ сүрдээх эмис, сыалаах. Иҥэмтэлээх ас, тымныйыыттан лаппа харыстыыр, эмтиир айылгылаах.

– Тугу эмэ хаартыскаҕа түһэрэргэр маҥнайгынан туохха ордук күүстээх бол­ҕомтону уураҕыный?

– Туох эрэ иэйии киирэр курдук. Оннук түгэни таба тутан чыпчылыйыах түгэҥҥэ түһэрэ сатыыбын. Барыта түгэн. Арыт сүүһүнэн каадыр оҥорон баран, кичэйэн биир саамай табыллыбыты сүүмэрдээн, талан ылабын. Туһугар бэйэтэ, булт, азарт. Умайабын. Дьикти сүүрээн киирэр сүрэхпэр...

– Бу биир хаар­тыскаҕар оҕо үчүгэй баҕайытык күөрчэххэ маарынныыры сии олорор...

– Оттон ити күөрчэх ээ! (сэ­мэйдик күлэр). Дьиэ кыылларыттан саамай хойуу үүттээх таба буолар. Сыаната 500 гр иһит – 1000 солкуобай. Аҕыйаҕы биэрэр, ол иһин. Дэликэтиэс. Оттон былыргылар, бэл, арыы оҥороллор эбит.

– Айылҕа оҕото буолаҥҥын, төһө дьоллооххунуй?

– Мин дьоллоохпун. Өбүгэм олоҕун салгыы тутан олорорбуттан. Киэҥ дуолга, ийэ айылҕаҕа көҥүл сылдьар, көс олохтоох хоһуун, хаан удьуор аймах дьонноохпунан киэн туттабын. Бу – биһиги олохпут. Толору дьоллоохтук олоробут. Куорат курдук манна эйигин туох да таас тутуу, уулусса хааччахтаабат. Ыраас салгын, хайалар, табалар. Ыллыҥ – көстүҥ, салгыы айаннаатыҥ, бииртэн биир ыраах саҕах ыҥырар. Саҥа аартык арыллар. Оҕолорум аттыбар бааллар. Онтон ордук туох наада буолуой киһиэхэ бу Орто дойдуга?

– Римма, интэриэһинэй кэпсээниҥ иһин махтанабын! Үлэҕэр-хамнаскар, тус олоххор үрдүк ситиһиини баҕа­рабын!

Чаҕыл.