Өр сылларга бу эйгэҕэ үлэлээбит учуутал, идэлээх уйулҕаһыт, учуонай, Дьокуускай к. 6-с №-дээх оскуолатын үөрэх чааһыгар дириэктэри солбуйааччы Александра Егоровна УШНИЦКАЯттан билиҥҥи учуутал таһымын, киниэхэ туһуламмыт ирдэбил туһунан санаатын үллэстэригэр көрдөстүбүт.
– Александра Егоровна, бастатан туран, эйигинэн сирэйдээн өрөспүүбүлүкэбит учууталларын барыларын идэлээх бырааһынньыккытынан эҕэрдэлиибин! Ханнык баҕарар оҕо “улааттахпына, быраас, учуутал, лүөччүк... буолуом” диэн ыра санаалаах улаатар. Эн, булгуччу, учуутал буолуоххун баҕарбытыҥ буолуо...
– Учуутал идэтин баһылаабытым быйыл оруобуна 35 сылын туолла. Дьыл-хонук олус түргэнник элэҥнээн ааһар. Үөрэҕирии эйгэтигэр 35 сыл үлэлээбит курдук санаммаппын. Сылын аайы үлэтин саҥа саҕалыыр эдэр исписэлиис курдук санана сылдьарбыттан арыт дьиктиргиибин да, үөрэбин даҕаны. Киһи олоҕо оҕо сааһын кытары ыкса сибээстээх. Сааһыран, уопутуран истэҕиҥ аайы, дириҥник ылынар, өйдүүр буолаҕын. Олоҕуҥ барыта идэҕин кытары сибээстээҕин чахчы ылынан өйдүүр кэмиҥ элбэх. Эмискэ санаан кэллэхпинэ, миигин олох кыра эрдэхпиттэн учуутал буоларга тас эйгэм да, дьонум да, учууталларым да бэлэмнээбиттэр эбит. Биһиги Эмис аҕыс кылаастаах оскуолатын 1979 сыллаахха бүтэрбиппит. Ол иннинэ дьоммут үлэтинэн Абаҕаҕа олоро сылдьыбыппыт. Алын кылааска Мария Гаврильевна Бургаеваҕа үөрэммиппин өйдөөн хаалбыппын. Уруок кэнниттэн ардыгар кини дьиэтигэр барсарым уонна иккиэн бииргэ оҕолор тэтэрээттэрин бэрэбиэркэлиир этибит. Мин олох учуутал курдук сананан олорон, кыһыл уруучуканан «сөп-сыыһа» диэн бэлиэлэри туруорарбын билигин да өйдүүр курдукпун. Билигин санаан ыллахха, дьиҥэ, наһаа кыра киһи буоллаҕым. Ону Мария Гаврильевна «Шура, эн учуутал буоллаххына, оҕолорго маннык “биэс” сыананы туруоруоҥ», – диир этэ. Баҕар, идэҕэ уһуйуллуу итинтэн да саҕаламмыта буолуо. Кырдьык даҕаны, күн бүгүҥҥэ диэри талан ылбыт идэбинэн араас саастаах оҕолору, учууталлары үөрэтэбин, «сөп – сыыһа» бэлиэни элбэхтэ туруоран эрдэҕим...
– Кэлин киһи бэйэтэ учуутал буолан баран, үөрэппит учууталын суолун суоллуур, истиилин батыһар буолуохтаах. Эйиэхэ эмиэ оннук этэ дуо?
– Бэһистэн ыла кылааспыт салайааччытынан Ульяна Павловна Захарова буолбута, биһигини математикаҕа үөрэппитэ. Балай эмэ мэник-тэник, сүүрбүт-көппүт кылаас этибит. Ульяна Павловна хас биирдиибит туһугар кыһаллан, үлэлэһэн үгүс сыратын биэрбитэ. Уруок кэнниттэн, сынньалаҥ кэмигэр элбэх оҕону тиэннистииргэ уһуйбута. Бэйэтин уруоктарыгар билиигэ-көрүүгэ, бэрээдэккэ ураты ирдэбиллээх буолара. Математика уруога саҕаланыан иннинэ биһиги эрдэттэн кылааска киирэн остуолбутугар үөрэхпит малларын дьаарыстанарбыт, дуосканы ураты ыраастык соторбут, кылааспытын бэрээдэктиирбит, таҥаспытын да көннөрүнэрбит. Ол аата, бэйэ бодобутун тардынан, өйбүтүн оннун булларан уруокка бэлэмнэнэрбит. Кэнники учууталлыы сылдьан ити ирдэбиллэри бэйэм эмиэ туһанар буолбутум уонна эппиэтинэс, ирдэбил суолтатын, уруокка тэринии, үөрэх эйгэтин тэрийии, үөрэнээччи тэрээһиннээх буолуута диэн өйдөбүллэри СГУ бэрэпиэссэрэ Матрена Денисовна Гермогенова салалтатынан сайыннаран, ырытан оскуола тэрээһинин култууратын мадьыалын оҥорон дьиссэртээссийэ көмүскээбитим билимҥэ сэҥээриини ылбыта. Икки кинигэм Москубаҕа бэчээттэнэн дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕаммыта. Санаан көрдөхпүнэ, хас биирдии үөрэммит учууталларбыттан туох эрэ ураты толкуйун, тылын-өһүн, өйүн-санаатын бэйэм үлэбэр күн бүгүҥҥэ диэри туһана сылдьар эбиппин.
– Өр сылларга пединститукка психология преподавателинэн үлэлээбитиҥ. Саҥа саҕалыыргар ханнык биридимиэти үөрэтэр этигиний?
– Орто оскуоланы бүтэрэн оҕолорбут үгүстэрэ хомсомуол ыҥырыытынан үлэлии тарҕаспыттара, бэрт аҕыйах киһи үөрэххэ туттарсара былааннаммыта. Мин омук тылын үөрэппэтэх буоламмын, тыл факультетыгар үөрэнэ киирэрим сатамматын кэнники билбитим, онон олох да математика учуутала буолан тахсыбытым. Чурапчыга, Уус Алдаҥҥа үлэлээбитим. Кэнники социальнай педагог, психолог идэлэрин баһылаабытым. Мүрүтээҕи уолаттар гимназияларыгар, Уус Алдан үөрэҕин управлениетыгар психологынан үлэлии сылдьыбытым. Онтон 2000 сылтан ыла педагогическай институкка психология преподавателэ буолбутум. Дьиссэртээссийэбин 2005 с. көмүскээн баран, оҕону сайыннарыыга үлэлэһэр «Логос» диэн чааһынай тэрилтэ, лааҕыр арыйбытым. Үөрэх-сайдыы эйгэтигэр араас хайысхаларынан Францияны, Болгарияны, Грецияны, Испанияны, Монголияны кытта хардарыта сибээстээхтик үлэлээбитим, научнай пуорумнарга кыттыбытым.
– Чэ, урукку кэми ылан көрдөххө, ыччат үксэ бу идэҕэ талаһар этэ. Билигин эдэр киһи учуутал буолуон баҕарара буолуо дуо? Хайдах эрэ кэнники кэмҥэ ирдэбиллэрэ, хонтуруоллара олус күүһүрдэ быһыылаах дуу?
– Учуутал буолуу – үгүс сыраны эрэйэр олус эппиэтинэстээх идэ. Учууталтан тус бириэмэтин, ардыгар доруобуйатын да харыстаммакка күннэри-түүннэри оҕо туһугар үлэлиирин, сүүрэрин-көтөрүн эрэйэр. Онон учуутал буолар киһи бастаан эрдэттэн бу идэ ис хоһоонун билэн, ырытан, бу идэ туох кэскиллээҕин, уратылааҕын ырыҥалаан, ыйааһыннаан, толкуйдаан көрүөхтээх. Бу идэҕэ учуутал буолар киһи бэйэтэ ис-иһиттэн туох дьоҕурдааҕын, талааннааҕын, кыахтааҕын толкуйданан көрөрө наада. Учуутал идэтэ биир уратыта диэн: Учуутал – бэйэтэ үөрэнэрин, бэйэтин сайыннарарын эрэ тухары учуутал. Саҥаттан саҥа арыйыылары, саҥа тахсар бырагыраамалары ис хоһооннорун билиэхтээх уонна сатаан эбии үөрэнэр киһи буолуохтаах.
– Ол аата, учуутал аныгы олох тэтимин, сайдыытын кытары тэбис-тэҥҥэ барсан иһэр буолуохтаах диэн эттиҥ дуо? Сорох учуутал маныаха үгүс ыараханы көрсөр буолуохтаах.
– Учуутал билиҥҥи бириэмэҕэ оҕо интэриэһин, дьоҕурун таба тайанан, кини интэриэһин тардыыга киэҥник, дириҥник ылсан үлэлэһиэхтээх. Билигин урукку курдук буолбатах. Оҕо бэйэтэ куйаар ситимиттэн наһаа элбэх иһитиннэриини билэ, көрө, истэ, ааҕа сылдьар. Бу үлүгэр сайдыылаах, тэтимнээх тиэхиньикэ, сыыппара үйэтигэр оҕо биһиги билэ иликпитин да хайыы үйэ билбит, көрбүт буолуон сөп. Ол иһин учуутал үөрэтэр оҕолоруттан хаалсыа суохтаах. Эдэр төрөппүттэри, оҕолору бэйэлэрин кытары аныгы ньыманы барытын баһылаан тэбис-тэҥҥэ хаамсар, бииртэн биир информацияны түргэнник ылынан, ону оҕолорго сөпкө тиэрдэргэ бэлэм буолуохтаах. Итиниэхэ саастаах, орто саастаах, бэл, сорох эдэр учууталлар, кырдьык, ыарахаттары көрсөллөр. Ол кистэл буолбатах. Билиҥҥи оҕону интэриэһиргэтэр сыалтан учуутал барытыгар дэгиттэр буолуохтаах. Араас оҕо уратытын учуоттаан, учуутал тус сатабылын, дьоҕурун, үлэлиир үөрүйэҕин уонна тиийимтиэ тылынан-өһүнэн оҕо болҕомтотун күүскэ тардыахтаах. Оҕо болҕомтотун тардыбат буоллаххына, үөрэнээччини билиҥҥи үйэҕэ сэҥээрдэр олус уустук.
– “Бастатан туран, учуутал оҕо ис туругун, уйулҕатын, өйүн-санаатын, олоххо көрүүтүн кытары үлэлэһиэхтээх дииллэр” дии...
– Кырдьык, үөрэхпит ис хоһоонун 60 бырыһыана бүтүннүү уйулҕаҕа (психологияҕа) олоҕурар. Оҕо сааһынан сайдыытын, уйулҕатын уратытын, айылҕаттан бэриллибит тус кыаҕын, инники өттүгэр хайа өттүнэн сайдыан сөбүн учуутал өйдөөн көрүөхтээх уонна онуоха сөптөөх усулуобуйаны үөскэтиэхтээх. Ол усулуобуйаны үөскэтиигэ оҕо майгытын-сигилитин, кини уйулҕатын уратытын, төрөппүттэриттэн утумнаан ылбыт дьоҕурун барытын биир кэлим көрөн үлэтин тэрийиэхтээх. Арассыыйа үөрэҕириитин ис хоһоонун кэтээн көрдөххө, инники өттүгэр учуутал мэтэдьиичэскэй таһымыгар, ол аата, идэтин төһө баһылаабытыгар ураты болҕомто уонна ирдэбил киирээри турар. Ол курдук, учуутал ханнык хайысхаҕа бэйэтэ ордук кыахтааҕын, кини ханнык мэтэдьиичэскэй ньымалары баһыйа тутарын уонна инникитин ону хайдах сайыннаран таһаарарын бэйэтигэр кэтээн көрүөхтээх, үөрэтиэхтээх. Киһи сүүс бырыһыан баары барытын тута ылынар, өйдүүр буолбатах. Хайа эрэ өттүгэр атыннык ылынара буолуо, ситэ өйдөөбөт, ньыманы ылына илик буолуон эмиэ сөп. Онуоха учуутал бэйэтигэр диагностическай үлэлэри ылынан бэйэтин кэтээн көрүөхтээх. Хас биирдии учууталга инники сайдарыгар уопсай психологическай бэлэмин, мэтэдьиичэскэй таһымын, бырактыычаскай уопутун таһаарыахтаах. Ол түмүгүнэн бэйэтин кытары үлэлэһэр бырагыраамалар билигин, арааһа, олус наада буолар кэмнэрэ кэлэрэ буолуо. Итинник бырагыраамалар билигин Арассыыйа кэккэ эрэгийиэннэригэр хайыы үйэ бааллар.
– Эн аҕыйах сыллааҕыта Арассыыйа биир эрэгийиэнигэр ыҥырыллан үлэлээн кэлбитиҥ.
– Татарстаҥҥа үлэлии барыым миэхэ олох соһуччу этэ. Кууруска үөрэнэ тиийбитим кэннэ, үлэлээбит уопуппун, араас бырайыакпын истэн баран, тута үлэлии хааларбар этии киллэрбиттэрэ. Татарстан Өрөспүүбүлүкэтин уопутуттан билиһиннэриэхпин баҕарабын. Мин икки сыл Татарстаҥҥа ыҥырыллан үлэлии сылдьыбытым. Икки сыл устата бэйэм үлэбинэн, бырайыакпынан уопут тарҕаппытым. Университеты уонна идэни үрдэтэр институттары кытта учууталлар араас эйгэлэринэн, куурустарынан сылдьан, үлэлэрин иһиттэн көрөн, уопут атастаһан кэлбитим. Кинилэргэ холоотоххо, биһиги оскуолаларбыт усулуобуйалара быдан үчүгэй эбит дии санаатым, үөрэхтээһиҥҥэ биһиэхэ ордук болҕомто ууруллара биллэр. Араас эрэгийиэн үлэтэ-хамнаһа, уопута, ньымата араастаһар, уратылаһар эбит.
– Учуутал үлэлиир усулуобуйатын бэйэтэ тэриниэхтээх буоллаҕа?
– Учуутал идэтэ элбэх хайысхалаах. Араас саастаах оҕону, төрөппүтү, дьиэ кэргэни кытта үлэлиир. Ону сэргэ, бэйэтин кэллиэгэлэрин кытта алтыһар үлэтэ олус элбэх. Ол аайы барытыгар ирдэнэр докумуон толоруута элбээн иһэр курдук. Учууталга эйгэни тэринэ үөрэнии диэн улахан суолталаах. Бастатан туран, дьиэтигэр туспа үлэлиир миэстэтин, муннугун, усулуобуйатын бэлэмнэниэхтээх. Кини оскуолаҕа үлэлиир кэбиниэтиттэн, усулуобуйатыттан, дьиэтигэр ситэри-хотору бэлэмнэнэриттэн эмиэ үлэлиир хаачыстыбата улахан тутулуктаах.
– Александра Егоровна, эн бэйэҥ бука сөбүлэспэтиҥ буолуо эрээри, “пединституту, педколледжы бүтэрээччилэр таһымнара мөлтөһүөр” дииллэрин истибитим. Маныаха туох диэн хоруйдуоҥ этэй?
– Кэнники сылларга выпускниктар таһымнара мөлтөөн эрэр диэн этии баар эрээри, итиннэ үксүгэр сөбүлэспэппин. Биһиги да оскуолабытыгар магистратура кэннэ олус күүстээх, таһымнаах каадырдар кэлэллэр диэн бэлиэтии көрөбүн. Ханнык баҕарар эйгэҕэ саҥа саҕалыырга хаһан баҕарар уустук буолара өйдөнөр. Эдэр учууталларга уонтан итэҕэһэ суох сыл үлэлээбит уопуттаах учууталлартан настаабынньыктар диэн сыһыарыллаллар. Кинилэр бэйэлэрэ эдэр учуутал таһымын үрдэтиигэ ураты көрүүлээх, ньымалаах, бырайыактаах буолаллар. Бу настаабынньык оруола сөпкө турдаҕына, эдэр исписэлиис үлэлииригэр олус көмөлөөх буолуоҕа. ХИФУ уонна Дьокуускай куорат үөрэҕин управлениета бииргэ үлэлээннэр – базовай кафедралар диэннэр баар буолан эрэллэр. Холобур, биһиги оскуола пединститут начаалынай үлэҕэ кафедратын иһинэн “базовай” буоларга улахан бэлэмнэнии буола турар. Кафедра сэбиэдиссэйэ Анна Николаевна Неустроевалыын көрсөн улахан бырайыак ис хоһоонун ырытыыта буолла. Маннык базовай кафедралар өссө Дьокуускай куорат хас даҕаны оскуолатыгар баар буолуохтаахтар. Манна учуутал буолар идэлээх хайысхаҕа үлэлиир институттар бары ылсан оскуолалары кытары ыкса ситимнээх буолаллар. Кинилэр дьупулуомнарын үлэлэригэр эспэримиэннэрэ барыта куорат оскуолаларын базаларыгар устудьуоннар бэйэлэрэ тутан-хабан, толкуйдаан оҥорбут бырайыактара олоххо киирэллэригэр настаабынньыктар көмөлөрө улахан буолуо. Быйылгы үөрэх дьылыгар университет уонна Үөрэх управлениета ити биир сүрүн хайысхаҕа улахан хардыыны оҥордулар. Күһүн ыытыллыбыт балаҕан ыйдааҕы куорат учууталларын мунньаҕар бу бырайыак киэҥ кэпсэтиини ылла, оскуола салалталара бары сэҥээрэ иһиттилэр.
– Кэпсэтиибитин түмүктээн туран, эдэр учууталларга сүбэ-соргу курдук тугу этиэҥ этэй.
– Үлэ ис хоһоонун үчүгэйдик ылынар уонна наукаҕа, мэтиэдьикэҕэ бэлэмнээх буолар инниттэн педагогика, пихология кылаассыктарын ааҕыахха наада. Макаренко, Сухомлинскай үлэлэригэр дириҥ педагогика ис хоһоонун көрүөххэ наада. Биһиги Сахабыт сиригэр биллэр-көстөр академиктарбыт, профессордарбыт үлэлэрин устудьуоннар, эдэр учууталлар туһана сылдьаллара эбитэ буоллар.
Кэпсэттэ
Туйаара СИККИЭР.
