Мин бүгүҥҥү дьоруойум – көрөөччү кутун туппут, дьиҥ норуоттан тахсыбыт талаан, “Быара суохтар” МАРУУСАЛАРА – Мария Николаевна Сергеева. Марууса төрөөбүт, биһигин ыйаабыт бэлиэ сирэ – Чурапчы Одьулууна. Аҕата – булчут, ийэтэ сүөһү көрүүтүгэр үлэлээбит. Мария 11 оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ иккис оҕонон күн сирин көрбүт. Онон дьонугар көмө-ньыма буолар инниттэн оскуола кэнниттэн салгыы үөрэнэ сатаабатах.
– Аҕам миэхэ көмөлөһөн, оҕолоруҥ оскуолаҕа таҥналларыгар, таҥас-сап булуутугар көмө буол диэбитэ. Наар: “Эн балыстаргар холобур буолаҕын, онон бэрээдэктээх буолуохтааххын. Орто дойдуга уоруйах уонна сымыйаччы буоллаххына, ол аата, киһи буолбатаххын”, – диэн, наар эппиэтинэстээх буоларга үөрэтэрэ. Онон хайдах эрэ дьаһайа үөрэнэн хаалбыппын. 1977 сыллаахха кийиит буолан кэлэн, Мындаҕаайыга олохсуйбутум 44 сылым. Кэргэним дьоллоох олохтон туораабыта 3-с сылыгар барда. Уоллаах кыыс оҕолоохпун, үс сиэннээхпин. Маннааҕы Оҕо сэллигин эмтиир дьыспаансырыгар үлэлээбитим. Билигин биэнсийэҕэ олоробун.
– Айылҕаттан артыыстыырга, дьону үөрдэргэ ананан төрөөбүт курдуккун ээ!
– Бээ, эдэрбэр, үлэбэр быыгабарданан турабын (күлэр).
– Тыый, доҕор, туох буруйгар?
– “Үлэ кэмигэр дьону аралдьытаҕын” диэн тиэмэтэ. Оччолорго прачкалыырым. Истээччим уонна өтүүктүү турааччым – сиэстэрэ хаһаайка. Мин аттыгар туран эрэ уубар-хаарбар киирэн, аҕабын кэпсиибин. Истээччим күлэ-күлэ өтүүктээбитин курдук өтүүктүү турар, дьарыгын тохтоппот. Ол кэмҥэ арай бырааспыт киирэн кэллэ уонна: “Эн “техника безопасности” тутуһуннарбаккын. Аралдьытаҕын. Ити туран алҕас баһаары да ыытыан сөп, уокка да оҕустарыан сөп”, – диир. Арааһынай кэмиэдьийэм элбэх буолааччы. Ол быыгабары биир дьүөгэм ылан, хайа тардан быраҕан-хайаан, туһунан мучумаан этэ.
– Сэмэни-мөҕүүнү хайдах ылынаҕыный? Сүрэххэр чугастык ылынан олус хомойоҕун эбэтэр...
– Ээ, суох буоллаҕа дии! Онно да күлүү-үөрүү бөҕө. Саатар, мөҕөөччүм тардыалатан саҥарар этэ. “Те-те-те-тиэхиньикэ” диэн истэҕинэ “аптамаатынан” талыгыратан кэбистэҕим. Мин киниэхэ туох да хобу-сиби кэпсээбэппин, кими да түһэрэн эппэппин, просто бэйэм оҕо сааспар аҕам хайдах биһигини ииппитин туһунан кэпсиибин”, – диибин. Кэнники саныы-саныы быарбыт ыалдьыар диэри күлэн. Арааһа, күлүүлээх гына кэпсиирим буоллаҕа буолуо. Бастаан даҕаны улахан өһүргэнии суох этэ.
– Дьэ, булан күллэрэҕин. Ол быыһыгар үйэҕэр аан бастакы бар дьон истиитигэр тахсыыҥ харах уулаах буолбута эмиэ да уйадыппыта. Ити хаһан этэй?
– Ити пиэрибэй кылааска, 1964 с. Одьулууҥҥа этэ. Эһэлээх эбэм тэриэлкэ курдук араадьыйалаах этилэр. Онно иһиттэхпинэ, дьон саҥата иһиллэр, муусука бөҕөтө буолааччы. Ону мин боруобат устун сүүрэн кэлэн ыллыыллар дии саныырым. Бэйэбит учаастакка олорор этибит. Онно, араадьыйатааҕар буолуох, уот да суох этэ. Дьыссаат диэҥҥэ сылдьыбатаҕым. Арай биирдэ араадьыйаҕа “Кып-кыра чычып-чаап” диэн ырыаны ыллыыгын диэтилэр. “Ээ, оччоҕо мин эбэм аахха тиийэбин дуу?” – диибин. Ону: “Ээ, тиийэҕин-тиийэҕин”, – диэтилэр. Ол кэннэ сөбүлэммэт буолуом дуо! Анаммыт кэмҥэ туох да олус кыһаллан, боччумуран туран, нүөмэрбин толорон бардым. “Хап-хара харахтаах, тумустаах” эҥин бөҕөбүн. Арай ол гынан баран сол да миэстэбэр турарым курдук турабын. Сыҕарыйбаппын. “Кып-кыраа, чычып-чаап” диэн иһэн, “эбэм аахха барбатым буолбат дуо” дии санаатым да, (санаабар, боруобат устун сүүрэн тиийиэхтээх этим), мэрбэҥнээн, устунан ытаан бардым!
Эбэм ырыабын истибит этэ. “Чээн, оҕом дьоллоох, бу дьонун ахтан буорайдаҕа” диэн, тута өйдөөбүт этэ. Дьонум каникултан каникулга эрэ ылаллара. Дьиҥинэн, ол олорбут интэринээппиттэн... эбэм дьиэтин кырыыһата субу көстөн турар эбит! Үрэх нөҥүө-маҥаа биир-икки эрэ дьиэнэн тарҕанан олорбутуҥ таайар эбит. Эбэм дьиэтин кэнниттэн көрөн билбэппин эбит. Интэринээккэ илдьэригэр миигин кэлэ туруо диэн, онон-манан эргитэн илдьибит. Аан дойду күрүөтүн быыһынан, киирэ-киирэ тахсан, тахса-тахса киирэн, бэрт уһуннук барбыт курдугум.
– Арай билигин эдэр, саҥа оскуоланы бүтэрбит эбит буол, туох идэни талыаҥ этэй?
– Култуура эйгэтин талыам эбитэ буолуо. Оччолорго култуура диэни ким да ыйдаҥардыбат, сырдаппат этэ. Баспытаатал үөрэҕэр бар дииллэрэ да, буолуммат этим. Онто да суох, Оҕо сонотуоруйугар үлэлиирбэр, саҥам улаханыттан тута мэрбэҥнэһэн барар буолаллара. Харахтарын уута кэлбитинэн барар, оччоҕо “уой, мин эйигин мөхпөтүм ээ” диэн уоскутуу буолара. Кэлин син үөрэнэллэрэ.
– Оҕолоргуттан хайалара эмэ артыыстыыр, сыаҥкаҕа оонньуур дуу?
– Оонньооботоллор да көрү-нары, бэтиэхэни сэргииллэр. Арай сиэннэрим кыраларыгар миигин кытта сылдьан саҥата суох оруолларга уһуллааччылар этэ.
– Аан бастакы оруолуҥ ханнык этэй? Ордук өйдөөн хаалбыт оруолларгыттан биири эмэ холобурдаа эрэ.
– Мария Андреевна "Үтүө үтүөнэн төлөнөр дуо?" диэн пьесалаах. Ол айымньытынан улуус бэстибээлигэр гран-при ылбыппыт. Онно миэхэ сир түннүгэ Балбаараны оонньоппута. Маҥнайгы улахан оруолум ол этэ. “Тохтоо” диэн киинэҕэ баанда хотуна оҥорбута. Маман диэн. Онно дьону охсуолуубун, тэбиэлиибин. Дьэ, киһи үөйбэтэх түгэннэрэ этэ. Аны үҥкүүлэтээччи эҥин ээ. Оттон мин үҥкүүнү ончу сатаабаппын. Биирдэ Хотун Буже диэн буолбутум.
– Тылларын төһө түргэнник өйдүү, ылына охсоҕунуй?
– Мария Андреевна хаһан да оруобуна маннык саҥар диэн, суруйан биэрбэт, оннугу ирдээбэт. Хайдах саҥалаахпытын, тылбытын-өспүтүн, төһө түргэнник ылынарбытын билэр буолан, барсары наардаан түҥэтэр. Бастаан сүрүн ис хоһоонун быһаарар: “Ааспыттааҕы курдук уонна кыратык эбэн-сабан биэр”, – диир. “Вообще дэриэбинэҕэ” диэн киинэҕэ эмиэ оннук этэ. “Эн оннук дьахтаргын, уоллааххын-кыыстааххын. Эр дьоҥҥут бары окко барбыттар, иллэҥнэрэ суох. Чэ”, – диэн буолар. “Биир күн” диэҥҥэ Иннокентий Барашков бастаан утаа кумааҕыланан, сынаарыйынан барыан санаабыта быһыылаах. Кэлин син биир үөрүйэхпитинэн барбыппыт... Саҥардыы киирэн истэхпинэ, умса бара-бара күлэр, тиэрэ бара-бара күлэр. Атыыһыттарбыт күлэн, адьас көстүбэттэр, сиргэ сыталлар диэбит курдук... Онтон үһүстээн киллэрбитигэр, мин кыыһырдым: “Хайа, бу эн уста кэлбитиҥ дуу, эбэтэр бу биһигини көрө-көрө күлэ кэлбитиҥ дуу?! Түргэн соҕустук бүтэн барыа этибит”, – диэн. Атыттарга да наһаа кумааҕынан барбаттар эбит ээ. “Герои” диэн киинэҕэ Аркадий Новиковы кытта оонньуу сылдьыбыттааҕым. “Чэ, киирдибит, мин саҕалыам, эн кэнникилиэҥ” диэт, сол курдук бэйэбит оонньообуппут. Оттон Өттүк Өлүөскэ “Враг по крови” диэн бу соторутааҕыта тахсыбыт киинэтигэр эмиэ бэйэм эбэн-сабан оонньообутум. Марха киһитин кытта оонньоотум этэ дуу, Хатас киһитин кытта этэ дуу? Короче, оонньообутум (Күлсэбит).
– Уһуллубут уобарастаргын көрөн баран туох дии санааччыгыный?
– Ээ, тахсыбытын кэннэ тута көрө сатаабаппын. Кэлин холкутук биир эмэ түгэҥҥэ көрөөччүбүн. Урукку киинэлэрбин көрдөхпүнэ сонньуйабын, эдэр да эбиппин диибин. Эбэтэр “уу, тоҕо итини көннөрбөтөхтөрө буолуой, атыннык туттубутум, саҥарбытым буоллар” диибин. Ааҕааччы да сыанабыла арааһынай ээ. Сорохтор букатын дьиҥ бэйэбит олохпутун көрдөрөрбүт курдук ылынан соһуталлар. Холобур, үнүрүүн куоракка хонук сир булбакка, хортуоскалаах-хаппыыстабын илдьэ төннөрбүн көрөн, “Аата сүрүн, бу куораттар” диэн кэмэнтээрийгэ мөҕүттэн ылбыттар этэ. Оҕонньорум эдьиийигэр төлөпүөннээн: “Биир соҕотох кийииккин ыҥыран ылан хоннорбокко, тоҕо хараҥаҕа айаннаттыҥ?” диэн соһуппуттар этэ. Аны, “чочуллубут чороон курдук... өссө иккитэ төрүөхпүн сөп” диэннээхпин дии? Ону биир дьээдьэ этэр үһү: “Ити чүөчэ аадырыһын бул эрэ, баран кэргэн кэпсэтиэм этэ. Төрүөм диир эбит дии”. Ону: “Уу, бу сааты”, – диибин ээ. Биирдэ эмиэ билэр киһибин көрсөн бэркэ диэн сэлэһэн эрдэхпитинэ, аттыгар турар киһитэ: “Да-а, кэпсээмэ, билигин итинтигин атын дьоҥҥо тиийэн букатын атыннык туойуоҕа. Абытайдаах киһи бытта!” – диэх курдук этэр. Ону биирэ: “Ээ, мин балтым үчүгэй киһи. Олох оннук буолбатах. Киинэтигэр эрэ итинник”, – диэн, ол күлсүүтэ буолбуттаах.
– Марууса сүгүрүйээччилэрэ элбээтилэр. “Сулус ыарыытыгар ылларан эрдэҕэ?” диэн дьээбэлэнэллэр. Ханна тиийдиҥ да, хаартыскаҕа түсүһүөн баҕалаах элбэҕиттэн соһуйбутуҥ дуу?
– “Бакаа суох!” диэххэ (салгыы Марууса короннай күлүүтүн истэн, тэҥҥэ түсүһэбин – Л.). “Быара суохтар” тэриллиэхтэриттэн сылдьыбыт, киинэлэргэ оонньообут буолан, син үөрүйэхтээхпин диэххэ. Дьон болҕомтотугар сылдьыы, иккис өттүнэн – туһунан эппиэтинэс ээ. Холобур, сайынын сарайга оттук гынаары, таах бөх буолан сытыа дуо диэн, уулуссаттан куһаҕан ол-бу маһы-сыыһы хомуйар этим. Ону уолум буойа сатаан-сатаан баран, кэнники олох да кыыһырда ээ: “Уопсайынан, маама, эйигин өрөспүүбүлүкэ барыта билэр! Сайын уулуссанан ааһан иһэр дьон “быара суохтар” артыыстара Марууса оттор маһа суох буолан, уулуссаттан хомуһа сылдьар диэхтэрэ. Олох тахсыма!” Бүттэхпит ол (күлэр). Саамай өрүскэ, айылҕаҕа ааһар уулуссаларыгар олоробун. Инньэ гынан уулуссаҕа таҕыс да, дьон эрэ элбэх. Ардыгар сыгынааллаан, далбаатаан ааһаллар. Онно эппиэттэһэн, ким да буоллун далбаатыыбын. Бастаан: “Бээ, ити хайалара барбыт буоллаҕа-ай? Айас билбэтим дии”, – диэн толкуй бөҕө буоларым. Көрбөтүм да бэрт. Кэлин син үөрэнним: киинэм Маруусатын кытта далбаатаһан эрдэхтэрэ диэн.
– Сүрүннээн дьээбэ-хообо жанрыгар оонньуугун. Оттон “Көһөрүллүү” киинэҕэ Чурапчы көһөрүллүүтүгэр түбэспит эмээхсини олус итэҕэтиилээхтик оонньообуккун истибитим. Төһө уустук этэй?
– Ээ, Сергеева итинниги сатаан оонньуур эбит дуу диэбиттэр этэ. Элбэх баҕайы буолан айаҥҥа турунарбыт көстөр. Антах тиийэн хоргуйан, дьоммут өлбүттэр. Өлөөрү сытар 3 оҕолоох дьахтар баар. Арааһа, мин соҕотоҕун хаалбыппын. Томтор үрдүгэр олорон кэлбит суолум диэки хайыһан олорон ытамньыйарым көстөр. Киһи олох киинэ ис хоһоонугар киирэн хаалар. Эмээхсин барахсан манан хаампыта буолуо, төһөлөөх элбэх биир дойдулаахтарбыт бу сиринэн харах уулаах аастахтара, букатын хаалалларын сүрэхтэринэн сэрэйээхтээтэхтэрэ диэн араас санаа киирэр. Этиҥ аһыллан хаалар. Саамай хараастыбытым: суос-соҕотох хатыҥ баара. Ол дойдуга хатыҥ адьас үүммэт. Чэчир тэҥэ, киһи харытынааҕар синньигэс. Хахыйах. Манна оннукка киһи болҕойбот даҕаны. Оттон онно олох атын иэйии кууһар. Чурапчылар хатыҥнара диэн ааттаабыттар. Онно олохтоох Шахурдин диэн киһи (аатын чуолкай өйдөөбөтөхпүн) таба тайаммыта үс сыл буолбут. “Кыһын бураанынан алҕас түҥнэри көтүтэн кэбиһиэхтэрэ, күрүөлүөм этэ” диэбитэ. Салама ыйаабыппыт, Чурапчыбыт буорун илдьэн куппуппут, саламаат, алаадьы уурбуппут... Оонньуу олорон ол соҕотох хатыҥы, көһөрүллүүгэ түбэспит биир дойдулаахтарым ыар дьылҕаларын санаан кэлбитим уонна олус диэн хараастан, дьиҥнээхтик ытаабытым. Оруолбун уустугурдубатаҕым.
– Кулинарнай булуокка салаҥ, сымыйаччы соҕус асчыт уобараһын оонньоон, быара суох ыыталыыгын. Дьиҥ олоххо ордук табыллан астыыр аһыҥ тугуй? Сальтисоннара диэни астыыгын дуу?
– Бэрэски, алаадьы, баахыла. Сальтисону биирдэ эмэ оҥорооччубун. Урут кэргэним баарына, элбэх эрдэхпитинэ. Билигин ылса сатаабаппын. Этэргэ дылы, сибиинньэм да суох.
– Хас биирдии артыыс оонньуон ыраланар оруоллаах дииллэр. Эйиэхэ оннук баар дуу?
– Ээ, мин оннук үчүгэй, улахан оруолга барбаппын. Баҕарар баҕам – өссө даҕаны уонча сыл сыана үрдүгэр сылдьыбыт киһи диэн. Ханнык оруол буолара суолтата суох. Дьоҥҥо үөрүүнү бэлэхтиир – ол буолар дьол. Нэдиэлэ көтө-көтө уһулла киирэрбитин олус күүтэбит. Барбатахпытына, туохпут эрэ итэҕэс курдук. Уһуллууну, кэлиини-барыыны боптохторуна, дьэ, буорайабыт.
– Мария Николаевна-Марууса, киһи эрэ эйигин кытта кэпсэтэ-сэлэһэ олоруон баҕарар. Өссө да “санааҕын ууран туран”, “балаҕан көтө-көтө баар” көстүүгүнэн көрөөччүлэргин үөрдэ, санааларын кынаттыы сырыт!
Ло¤уура.
Марууса "уола" Ганялыын, "кийиитэ" Розиталыын
