Эһиил Саха Өрөспүүбүлүкэтэ төрүттэммитэ 100 сыла туолуутун өрөгөйдөөхтүк бэлиэтиэхпит. Бу 100 сыллаах судаарыстыбаннастаах олохпут устуоруйата үөрүүлээх да, хомолтолоох да кэмнэрдээҕэ. Олортон саамай ынырыктара 1937-38 сс. эрэпириэссийэ буолар. Арассыыйаҕа бэлитиичэскэй эрэпириэссийэ сиэртибэлэрин кэриэстиир алтынньы 30 күнүн иннинэ устуоруйабыт өссө биир “үрүҥ бээтинэтин” арыйан көрүөҕүҥ.
СӨ үрдүкү былааһа: Ил Дархан уонна бырабыыталыстыба олорор дьиэтин төрдүс этээһин чуумпу көрүдүөрүгэр Ойуунускайтан саҕалаан, билиҥҥи кэмҥэ диэри СӨ Бырабыыталыстыбатын салайбыт бэрэссэдээтэллэр мэтириэттэрэ ыйанан тураллар. Мэтириэттэр былаас көрүдүөрүгэр буолбакка, дьиэ тас өттүгэр, эбэтэр элбэх киһи сылдьар уопсастыбаннай сирдэригэр туруоруллаллара буоллар, норуот бэйэлэрин кэмнэригэр өрөспүүбүлүкэни салайыы уруулун тутан, Саха сирин сайдыытын туһугар үлэлээбит дьону билиэ, көрүө, өйдүү сылдьыа этэ.
Бу дьон олохторун устуоруйатын билии эдэр ыччаты судаарыстыбаннаспытын ытыктыырга, бөҕөргөтөргө үөрэтэр, өрөспүүбүлүкэ тула сомоҕолуур оруолланыан сөбүгэр саарбахтаабаппын. Тоҕо диэтэххэ, судаарыстыбаннас устуоруйата өрөспүүбүлүкэ төрүттэниитин эрэ кэмэ буолбатах, норуот, тыыннаах дьон биир үйэ олорон кэлбит устуоруйалара.
Тоҕо өрөспүүбүлүкэ үбүлүөйүн репрессиялар сиэртибэлэрин кытта ситимнээн бүгүн суруйаҕын диэн дьиктиргээн ыйытыаххытын сөп. Быйыл күһүн эрэпириэссийэ сиэртибэлэрин ааттарын норуокка төннөрүүгэ үлэлиир краевед М.Е. Друзьянов эрэдээксийэҕэ киирэ сылдьан, СӨ биир бастакы салайааччыларыттан биирдэстэрэ И.Н. Винокуров туһунан кинигэни бэлэхтииригэр “өрөспүүбүлүкэ бастакы салайааччылара бары эрэпириэссийэлэммиттэрэ” диэн кэпсээбитэ.
Мин, кырдьык, эрэпириэссийэ тиэмэтинэн дириҥник дьарыктамматаҕым, онон Михаил Егорович кэпсээнэ чахчы дьулаппыта. Хасыһан көрбүтүм, чахчы, сэрии иннинээҕи өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын бары салайааччылара, 8 киһи олоҕо суох буруйданан, хааннаах эрэпириэссийэ сиэртибэлэрэ буолбуттар эбит. 1922-1946 сс. диэри бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин дуоһунаһа Норуот хамыһаардарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ диэн ааттанара.
Бэлитиичэскэй эрэпириэссийэ сиэртибэлэрэ кэриэстэнэр күннэригэр эрэпириэссийэ хааннаах миэлиҥсэтин сиэртибэтэ буолбут СӨ бастакы 8 салайааччыларын, саха ньургун уолаттарын саҥата суох соҥуйан биир-биир кэриэстээн ааһыаҕыҥ. Ускуопка иһигэр өрөспүүбүлүкэни салайбыт сыллара ыйыллар.
1. Платон Алексеевич СЛЕПЦОВ-ОЙУУНУСКАЙ (1922 с. бэс ыйа-1923 с. тохсунньута)
Платон Алексеевич тыыннааҕар ССРС былааһын үрдүкү уорганын Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин (КСК) 2,3 ыҥырыытын чилиэнинэн, 1937 с. ССРС Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талыллан үлэлээбитэ. РКП (б), ССРС Сэбиэттэрин, суруйааччыларын сийиэстэрин дэлэгээтинэн талылла сылдьыбыта.
П.А. Ойуунускай 1938 с. эрэпириэссийэлэнэн, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин 1 сиэссийэтиттэн төннөн иһэн, Иркутскай НКВД-тынан тутуллубута. Бастаан Москубаҕа илдьэн хаайа сытан сорун сордообуттара. 1939 с. тохсунньу 31 күнүгэр Дьокуускайга ыытыллыбыта. 1939 с. алтынньы 31 күнүгэр Дьокуускайга НКВД хаайыытын балыыһатыгар өлбүтэ.
Буруйа суоҕа дакаастанан, Саха АССР Борокуратууратын 1955 с. ахсынньы 15 к. уурааҕынан реабилитацияламмыта.
2. БАРАХОВ Исидор Никифорович (1923 с. тохсунньута-1924 с. бэс ыйа).
Исидор Никифорович Саха АССР КСК 1-4, ССРС КСК (1924-1929) ыҥырыытын чилиэннэринэн, 1922-1928 сс. Саха сирин баартыйатын обкуомун чилиэнэ, баартыйа X, ХII, ХV сийиэстэрин, 1921 с. олунньутугар ыытыллыбыт баартыйа Сибиирдээҕи салаатын III кэмпириэнсийэтин дэлэгээтинэн талыллыбыта.
И.Н. Барахов 1938 с. олоҕо суох буруйданан эрэпириэссийэлэммитэ. 1938 с. олунньу 3 к. “антисоветскай националистическай тэрилтэ” дьыалатыгар уорбаланан Москубаҕа тутуллубута. ССРС Үрдүкү Суутун Байыаннай кэллиэгийэтэ 1938 с. балаҕан ыйын 15 к. ытан өлөрөр уурааҕы таһаарбыта. Бириигэбэр ити күн толоруллубут.
ССРС Үрдүкү Суутун Байыаннай кэллиэгийэтин 1956 с. алтынньы 31 к. быһаарыытынан, буруйа суоҕа дакаастанан реабилитацияламмыта.
3. АРЖАКОВ Степан Максимович, (1924 с. бэс ыйа -1924 с. ахсынньыта, 1937 с. атырдьах ыйа-1938 с. от ыйа).
ССРС КСК сэттис ыҥырыытыгар Национальностар Сэбиэттэрин, Саха АССР КСК 1-8 ыҥырыытын чилиэнинэн, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин бастакы ыҥырыытын дьокутаатынан быыбардаммыта. Баартыйа, сэбиэттэр араас таһымнаах сийиэстэригэр дэлэгээтинэн сылдьыбыта.
1938 с. олунньу 5 к. “Сүүрбэ биэстэр бырассыастара” диэн дьыалаҕа олоҕо суох буруйданан хаайыллыбыта, баартыйаттан уһуллубута. 1940 с. ыам ыйыгар ытарга ууруллубута. ССРС НКВД-тын Оһуобай мунньаҕын 1941 с. ыам ыйын 17 к. быһаарыытынан ытыллар уурааҕа көтүрүллэн, 8 сыл лааҕырга солбуллан, Чукоткаҕа, Певеккэ ыытыллыбыта. Ол эрээри, дьыалата хаттаан көбүтүллэн, 1942 с. кулун тутар 5 к. НКВД сэриилэрин Дальстройдааҕы Байыаннай түрүбүнээлэ өлөрөргө уурбута. 1942 с. ыам ыйын 17 к. ытыллыбыта.
1956 с. кулун тутар 31 к. Саха АССР Үрдүкү суутун Бүрүсүдьүүмүн быһаарыытынан реабилитацияламмыта. Сорох докумуоҥҥа реабилитацияламмыт даатата 1964 с. муус устар 14 к. ыйыллар.
ВИНОКУРОВ Иван Николаевич (1924 ахсынньыта-1925 бэс ыйа)
1915-18 сс. Казань куорат духуобунай акадьыамыйатыгар, онтон университетыгар көһөн үөрэммитэ. 1918 с. 5-с Аттаах аармыйа ыстаабыгар политүлэһитинэн үлэлээбит. 1919-1923 сс. Самарскай күбүөрүнэҕэ салайар үлэҕэ сылдьыбыт. Саха сиригэр 1923 с. Саха АССР үөрэххэ наркомунан кэлбитэ.
ССРС КСК чилиэнэ, Москубаҕа үлэлии сылдьан, РСФСР Экэнэмиичэскэй Сэбиэтин уонна РСФСР КСК Төрүт сокуонун хамыыһыйатын чилиэнинэн үлэлээбитэ. Автономнай өрөспүүбүлүкэлэр Төрүт сокуоннарын бырайыактарын оҥорууга актыыбынайдык кыттыбыта.
1935 с. тохсунньу 15 к. эмискэ ыалдьан Москубаҕа өлбүтэ. Сахалартан соҕотоҕун Новодевичье кылабыыһаҕа көмүллэ сытар. Эрэпириэссийэ хааннаах илиитэ өлбүтүн да кэннэ сүгүн сытыарбатаҕа. 1938 с. ыам ыйын 28 к. РСФСР ХК 58-1А ыстатыйатынан өлбүтүн кэннэ норуот өстөөҕүнэн уонна саха буржуазнай-националистическай тэрилтэтин салайааччытынан биллэриллибитэ.
Кэргэнигэр персональнай биэнсийэ, устудьуоннарга кини аатынан истипиэндьийэ көтүллүбүттэрэ. Билигин А.С. Пушкин аатын сүгэр бибилэтиэкэҕэ И.Н. Винокуров аата 1935 тохсунньу 20 күнүгэр иҥэриллэ сылдьыбыта сотуллубута.
РФ Бэрэсидьиэнин 1994 с. муус устар 26 к. ыйааҕынан реабилитацияламмыта.
АММОСОВ Максим Кирович, (1925 с. бэс ыйа-1928 с. атырдьах ыйа)
1928-1930 сс. Баартыйа Киин Кэмитиэтигэр, 1932-1937 сс. Карагандаҕа, Хотугу Казахстаҥҥа, Киргизияҕа обкуом 1 сэкирэтээринэн ананан үлэлээбитэ. Олоҕо суох буруйданан Фрунзе куоракка 1937 с. сэтинньи 16 к. хаайыллыбыта. 1938 с. олунньу 28 к. Москубаҕа Лефортово хаайыытыгар көһөрүллүбүтэ. 1938 с. от ыйын 28 к. ССРС Үрдүкү суутун Байыаннай кэллиэгийэтин уурааҕынан “дойдуну таҥнарыы уонна контрреволюционнай үлэни ыыппытын иһин” диэн ытан өлөрөргө ууруллубута. Бириигэбэр ити күн толоруллубут. Москуба уобалаһын Коммунарка диэн ааттанар сиригэр көмүллүбүт.
ССРС Үрдүкү суутун Байыаннай кэллиэгийэтин 1956 с. муус устар 28 к. быһаарыытынан реабилитацияламмыта.
БУБЯКИН Николай Васильевич, (1928 атырдьах ыйа-1929 с. олунньу)
1929 с. кэннэ Саха АССР сирин дьыалатын норуодунай хамыһаарынан, Арҕаа Хаҥалас райисполкомун бэрэссэдээтэлинэн, Дьокуускай горсэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн уо.д.а. атын эппиэттээх салайар үлэҕэ үлэлээбит.
1938 с. сэтинньи 1 к. олоҕо суох буруйданан хаайыллыбыт. 1941 с. балаҕан ыйын 8 к. ССРС НКВД-тын Оһуобай мунньаҕынан 8 сылга үлэ лааҕырыгар хаайылларга уураахтанан, Красноярскайга ыытыллыбыт. 1942 с. ыам ыйын 12 к. хаайыы балыыһатыгар киирэн өлбүт.
Саха АССР Үрдүкү суутун Бүрүсүдьүүмүн 1956 с. муус устар 29 к. уурааҕынан реабилитацияламмыт.
АНДРЕЕВ Ананий Кононович, (1929 кулун тутар – 1931 с. бэс ыйа)
Саха АССР КСК 1938 с. кулун тутар 3 к. быһаарыытынан “дуоһунаһыгар эппиэттээбэт” диэн үлэтиттэн ууратыллыбыт. Кулун тутар 7 к. хаайыллыбыт. Бу күн РСФСР ХК 58-2, 58-8, 58-11 ыст. буруйданан холуобунай дьыала көбүтүллүбүт. 1956 №-дээх, 310 стр. дьыалата билигин РФ ФСБ-тын Саха сиринээҕи салаатын архыыбыгар харалла сытар. Сорох докумуоннар билиҥҥэ диэри кистэлэҥнэрэ арылла илик. Андреевы троцкизмҥа, буржуазнай национализмҥа, контрреволюционнай тэрилтэ чилиэнэҕин диэн уонна Сэбиэскэй Арассыыйаны утары үспүйүөннээһиҥҥэ буруйдаабыттар. Сымыйа буруйдааһыны билиммэтэх.
1940 с. ыам ыйыгар ытылларга ууруллубут, ол 10 сылга лааҕыр хаайыытыгар солбуллубут. 1944 с. Верхоянскай хаайыытыгар өлбүт.
Саха АССР Үрдүкү суутун Бүрүсүдьүүмүн 1956 с. ыам ыйын 10 к. уурааҕынан реабилитацияламмыт.
ШАРАБОРИН Христофор Прокопьевич (1931 бэс ыйа-1937 с. атырдьах ыйа).
Киниэхэ бырабыыталыстыбаны салайыы 27 сааһыгар итэҕэйиллибитэ. Ол кэннэ араас салайар үлэҕэ сылдьыбыт.
1937 с. Москубаҕа РСФСР КСК Бүрүсүдьүүмүгэр Саха АССР бэрэстэбиитэлинэн анаммыт, ССРС КСК чилиэнэ этэ.
1937 с. сэтинньи 5 к. хаайыллыбыт. 1938 с. тохсунньу 16 к. “Саха АССР-ы ССРСтан араарар соруктаах контрреволюционнай тэрилтэни тэрийбит” диэн сымыйа буруйунан ССРС Үрдүкү суутун Байыаннай кэллиэгийэтин быһаарыытынан ытылларга ууруллубут. Бириигэбэр ити күн толоруллубут. Москуба уобалаһын Коммунаркатыгар көмүллүбүт.
1956 с. муус устар 4 к. Кылаабынай байыаннай борокуратуура бырачыаһынан, буруйа суох диэн реабилитацияламмыт.
***
Бу өрөспүүбүлүкэ бастакы 8 салайааччыларыгар атын эрэпириэссийэлэммит боростуой дьону эптэххэ, биһиги норуоппут судаарыстыбаннаһын туругурдуутун суолугар хайдахтаах ыарахан сыананы төлөөн, сиэртибэ биэрэн кэлбитэ көстөр.
ССРС атын өрөспүүбүлүкэлэригэр бастакы салайааччылара бары эрэпириэссийэлэммиттэрэ биллибэт, анаан үөрэппит киһи билиэн сөп. Устуоруйа кырдьыгын ыйыытынан бу ыстатыйа хайдах эрэ “Кыым” 37-38 №-гэр бэчээттэммит “Буруйа суохпутугар буруйдаммыт устуоруйабыт” диэн ыстатыйабын салҕааһын, кэҥэтии курдук буолан таҕыста.
Ити курдук 100 сыллаах устуоруйабытыгар өссө да элбэх билиҥҥи дьон билбэтэ, суолта уурбата кистэнэ сыттаҕа. Ол түгэннэри өрөспүүбүлүкэ иккис үйэҕэ үктэнэр кэмигэр олорор дьоҥҥо тилиннэрэн тиэрдии билиҥҥи дьон эбээһинэспит.
Сотору устуоруйаны үчүгэйдик билбэт саха эдэр дьоно оҥорбут “Тымныы көмүс” диэн киинэлэрэ тахсыахтаах. Киинэҕэ Саха сиригэр ити кэмнэргэ ССРС-тан арахсар былааннаах дьон баара диэн кыратык да этиллэн ааһара, оччолорго НКВД саха бастакы салайааччыларын сор суоллаабыт уорбалааһына дьиҥнээх эбит ээ диэн өйдөннөҕүнэ да көҥүл. Ол норуоту хаһан эмэ сепаратизмҥа буруйдааһыҥҥа олук охсуон, хаттаан уган биэрии тахсыан сөп буолбатах дуо? Онон устуоруйабытын үчүгэйдик билиэхпитин наада.
Владимир Степанов.
