Мин “баабыскалыын”, Абый аатырбыт ойууна Константин Чирков төрөппүт улахан кыыһа Матрена Константиновна Чиркованы кытары, икки сыллааҕыта Дьокуускайга кэлэ сырыттаҕына билсибитим. Ол кэннэ “Кыымҥа” “Халлаан аҥаарын сырдатааччы” диэн икки балаһанан улахан матырыйаалы таһаарбытым. Оччолорго Матрена Константиновна миэхэ туһаайан “эһиил саас хайаан да кэлиэҕим, кэлээр” диэбитэ. Эһиилигэр сэмээр кэтэспитим да, Абый курдук ыраах сиртэн кэлбит сураҕа иһиллибэтэҕэ. Саастаах киһи айаны ыарырҕатар буоллаҕа. Эчи, айаннарын билиэтэ да бас быстар сыаналаах дии санаабытым. Муус устар ортото эрэдээксийэҕэ миигин ирдэһэн эрийэ сырыттылар. Онтум “баабыскам” Матрена Константиновна кэлбит уонна миигин ыҥыртарар эбит! Быыс буламмын көрсүһүүгэ сүүрдүм.
Ыраастанар ыам ыйын 7 күнүгэр Матрена Константиновна 95 сааһын томточчу туолла. Киһи кинини көрөн 95 саастаах аарыма кырдьаҕастар кэккэлэригэр хайдах да киллэрбэт. Хор, оннук курдук сэнэх, тэтиэнэх. Айылҕатынан билигин да кыһалҕалаахтары “тырыыппайдыыр”, эмтиир, кэпсээнэ да киэҥ. Матрена Константиновна олус сэмэй, кини дьоҥҥо кэпсэнэрин, бэйэтэ этэринэн “киһиргэнэрин” олох сөбүлээбэт. Онуоха “оннооҕор буолуох эмчиппин эҥин дэнэр дьон бэйэлэринэн тахса сатаан бөҕө буолаллар. Эйигин олох бар дьоҥҥо кэпсээтэхпинэ сатанар” диэн ыххайан кэриэтэ сөбүлэҥин ылбытым. Хас да күн атах тэпсэн олорон, “сэрээттээх” ууну ыйырбахтыы-ыйырбахтыы кэпсэппиппит. Онтон быһа тардыыны ылан ааҕыҥ.
“Путиҥҥа тиийэ сылдьыбытым”
Владимир Путин быыбардаммыт күнэ этэ. Онон ити тиэмэни таарыйбатах буолуохпутун сатаммат да курдуга:
– Мин ити киһи өссө аан бастаан талылларыгар дьиэтигэр тиийэ сылдьыбытым ээ. Түһээн буолумуна. Мин түүлбэр илэ чахчы айанныыр курдукпун. Ити Путин сүрдээх үчүгэй дойдуга олорор эбит этэ. Күөх хонуулаах, бөдөҥ бэс мастаах дойду этэ. Мин онно биир тиити булан, саһан туран көрөбүн. Хатыҥыр, дьуос курдук баттахтаах, сырдык киһи бөһүөлэк диэки одуулаан турара. Онтон талыллыбытын кэннэ тэлэбиисэргэ көрбүтүм, үкчү ити мин тиийэн көрбүт киһим этэ. Оттон кэлин талылларыгар эмиэ көрөрүм. Уопсайынан, хас да салайааччыны көрбүтүм. Горбачев сүрдээх ыксалынан сылдьар, барыы-кэлии бөҕө буола сылдьар этэ, кинини биир дьахтар батыһа сылдьара, арааһа, кэргэнэ буолара дуу. Ельцин элбэх баҕайы киһи ортотуттан аҥаара эрэ көстөрө. Араастаан көрө сатаабытым да, син биир аҥаара эрэ баара. Соччо үчүгэйдик олорботоҕо буолбат дуо? Сталин дакылаат ааҕа турарын көрбүтүм. Быйыл тоҕо эрэ Путины түһээн көрбөтүм. Дьэ, дьикти.
Дьон наһаа ньиэрбинэй буолла
– Илиим бэйэтэ иһиттэн күүстээх. Биэнсийэҕэ тахсан да баран кууллаах бурдугу тааҕыта сүгэр этим. Бирикээстээх үлэҕэ сылдьан 40-наах үүттээх бөтүөнү тааҕы-таах соһор этим.Билиҥҥи оҕолору төрөппүт үчүгэйдик көрбөт эбит. Миэхэ оҕом төбөтө ыалдьар диэн аҕалаллар. Онтум эһээхэй эрдэхтэриттэн сыыһа сытыаран кэбиһэн, төбө, кэтэх уҥуоҕа атыннык ситэн хаалар. Кэлин куоракка кэлиэхпиттэн дьон санаата сүрдээҕин сатарыйбыт эбит диэн бэлиэтиибин. Баҕар, эһиги, куорат дьоно, ону бэлиэтээбэккит буолуо. Ыччаты кытары кэпсэтээри гыннахха, киҥнэрэ холлон, хаһыытыы түһэллэр. Наһаа ньиэрбинэй буолбуттар. Ону туохха ньиэрбинэйдиигит диирбин, үлэбититтэн дииллэр. Үлэҕэ киһи үөрэ-көтө барыахтаах буоллаҕа дии. Дьахталлар ордук ньиэрбинэйдэр. Уолаттар бэтэрээнэн. Ону дьахталлара ситэрэн кэбиһэллэр быһыылаах. Ньиэрбинэй киһи этэ-сиинэ кыбыс-кытаанах буолар. Үс киһини көрдүм. Күөмэйдэригэр уу да барбат буолар, массаастаары гыннахха, каталка курдук төкүнүйэ сылдьаллар. Ньиэрбинэйдээн киһи ыалдьар буоллаҕа. Мин үйэбэр ньиэрбинэйдээбэтэх киһибин.
Сыаганнаахтан биир нуучча киһитэ кэлбитэ. 95 саастаах эмээхсин илии үүннэрдин диэбиттэр быһыылаах. Илиитин тоһуппутун, сыыһа эмтээн, тимир укпуттара отой сыыһа оспут этэ. Ону хоҥо тардан ылан, холбоон биэрбиппэр бэттэх кэлбитэ. Ити киһи сүүрбэччэ сыллааҕыта атаҕын тоһутан эмиэ миэхэ эмтэммит эбит. Мин хаһан да “үтүөрдэбин, миэхэ кэлиҥ” диэбэппин. Баҕалаахтар бэйэлэрэ кэлэллэр. Син биир эмэ киһи сымыйанан эмтээтиҥ диэн тиийэн кэлбэтилэр. Сымыйалаабат инилэр. Аныгы дьон сиспит ыалдьар дииллэр. Кытаанах үлэни үлэлээбэттэр, барыта бэлэмҥэ үөрэнэн хаалбыттар. Урукку курдук сопхуос да диэн суох. Аныгы дьон хара үлэттэн олус тэйбит.
“Баартыйата суох хомуньуус”
– Өрөспүүбүлүкэҕэ эмчит буолан тахсыбытым 25 сыла буолла. Аҕам ойуун буолан, биир күн оскуолаҕа олорон үөрэммэтэҕим. “Ойуун оҕото үөрэммэт” диэн сокуон баара. Саатар, биэс кылааһы бүтэрбитим буоллар, сиэстэрэ буолуом этэ. Сүөһү быраастарын ымсыыра көрөр этим. Улааттахпына эмчит буолуом диирим. Аҕабын таптыыбын да, идэтин олох сөбүлээбэт этим. Бэйэм “Кыым” хаһыаты ылан ааҕар-суруйар буолбутум. Суот тардар этим. Аҕабар сөмөлүөт муҥунан эмтэтэ кэлэллэрэ. Ону мин “мэдиссиинэ диэн баарына, тоҕо бу оҕонньорго кэлэллэр?!” диэн сөбүлээбэт буоларым. Онуоха аҕам миигин баартыйата суох хомуньуус диэн күлүү гынара. Үөрэҕэ да суох үчүгэй курдук. Сорох үөрэхтээхтэр дьону тэҥнээбэт буолаллар. Ити куһаҕан.
Хаар эбэ араҥаччылаахпын
– Айылҕа бэйэтэ анаан миэхэ хаар эбэни араҥаччылааччынан анаабыт. Көтөрүм – куба. Маһым – хатыҥ. Көтөрүм куоракка, Биэлэйгэ эҥин батыспат эбит. Хаар эбэм миигин куруук батыһар. Оннооҕор куоракка кытта. Мин кэлээри гыннахпына, даачаҕа хаар эбэ олорорун көрөн соһуйаллар. Миигин Ньургуйаана диэн ааттыахтаах эбиттэр. Ону аҕам Мотуруона диэбит. Араадьыйа күнүгэр төрөөбүтүм. Онно үлэлиир Мотуруона диэн далбар баара үһү. Ону сөбүлээн ааттаабыт.
Хааһы – дьарапалаан, балыгы – устар аал оҥостон
– Манна үс ойууну тутан аҕалан ойуумсуппуттар этэ дии. Ол кэннэ ыыппыттара. Халыма, Муома ойууннара уонна мин аҕам буолан үһүөн босхолонон кэлбиттэр. Дойдуларыгар тугунан, хайдах тиийбиттэрэ биллибэт. Муома киһитэ аара хаалбыт, оттон аҕам аах Кэбэргэнэҕэ кэлбиттэригэр ат биэрэн ыыппыттар.
Биирдэ аҕам уолун аахха сыттаҕына, ыалдьыттыы тиийдим. Ыаллар улахан тууччах диэн балыгы күөстэммиттэр. Ону сиэри тииспиппэр хостон аҕам “Муочукайга балыгы сиэтимэҥ. Мин күөспүттэн биэриҥ. Оччо сиэн баҕардаҕына, кутуругун тоһутан биэриҥ” диир. Ону мин, эһэккэ балыгы сиэбэт дуу диибин. Киниэхэ эт буһарбыттар этэ. Аҕабын кытары эт сиэтибит. Ол олорон аҕам этэр: “¤ым, балыгы тоҕо сиэхпиний. Дьокуускайтан кэлэрбитигэр улахан балыгы аал гынан, саамай улаханнарын борохуот оҥостон кэллэхпит дии”, – диэтэ.
Сайылыкка сыах маастарабын. Сайылыктан балтым аахха тиийдим. Онно аҕам кэлэн олорор. Хаас буһарбыттар. Ону миэхэ хоторбуттарын аҕам эмиэ сиэппэтэ. Ону мин “аҕам куһу сиэбэт эбит дуу” диибин. Эмиэ эт сии олорор. Онуоха: “Дьокуускайтан кэлэрбитигэр дьарапалаан оҥостон кэллэхпит дии”, – диир. Ону кытары ааҕыс. Оччолорго ким да ол хайдах оҥостубуттарын туоһуласпат этибит.
Ойуун кыырыыта
Аҕам кыырарын биирдэ көрөн турардаахпын. Мин улаатарбар ойууннааһын бобуллан турар этэ. Биирдэ аҕам эдьиийин кыыһыгар оҕо турбат буолбутугар ойууннаабыта. Ол букатын киһи сымыйанан кэпсиирин курдук. Элбэх баҕайы оҕо буолан балаҕан дьиэ оронугар тугу эрэ бүрүнэн баран, умса түһэн сытан көрөбүт. Ким да тыаһаабат, саҥарбат. «Тисинээ буолуохтаах» дииллэр. Онно көрдөхпүнэ, аҕам атаҕа олох сиртэн көтө сылдьар, төбөтө – балаҕан үрдүнэн. Салгыҥҥа эккирии сылдьар курдук. Таҥаһын чуораана наһаа үчүгэй тыастаах этэ. Ону истэбит. Онтон икки кыыс оҕону үрдүгэр олордон эрэ, дүҥүрүн охсо-охсо, эккирии сылдьар. Биир дьахтар көрөр, быраата Ньукулай көмөлөһөр. Ньукулай таһырдьаттан улахан бэйэлээх тимир аан хатыырын киллэрдэ. Ону көмүлүөккэ чоххо анньан кэбистэ. Онтон аҕам суордуу саҥарбытыгар ылан биэрдэ. Ону аҕам ылан сыр-сыр гына-гына айаҕар угар. Дьэ, мин онно аҕам өллө быһыылаах диибин. Туох да буолбатаҕын курдук, салгыы эккирээн барда. Онтон Ньукулай уга суох муус тимир анньыытын аантан ылан биэрдэ. Ону эт эттиир сүгэнэн саайда. Ол “чаап-чаап” диэн тыаһыыра билигин да иһиллэр. Онтон аҕам көтөрдүү саҥаран баран, ону туура тардан ылла. Онно биһиги куттанан, суорҕан иһигэр киирэн хааллыбыт. Онтон чуумпурбутугар суорҕаны аппатан көрбүппүт, Ньукулай анньыыны таһырдьа быраҕаары сылдьар эбит, ону тула туох эрэ үрүҥ салыбырастар өрө көтө сылдьаллар. Харахтарын баайар эбит. Кутура туран, сүтэн хаалар эбит. Ону таһырдьа тахсан көрдүүллэр уонна күлүүстээх ампаарга булуустан булан киллэрэллэр.
Ойуун таҥаһа кынаттаах дии, оттон аҕам киэнэ барыта бытырыыс этэ. Куоракка аҕалбыттарыгар «көстүүмҥүн добровольно сдаайдаатаххына, туппаппыт да, хаайбаппыт да» диэбиттэр. Ону биэрбит. Онтон сааһыары Абыйтан кэлэн, тутан илдьэ барбыттара.
Матрена Константиновналыын биһиги үстэ көрсөн олорон олус элбэҕи кэпсэппиппит. Ону, биллэн турар, барытын батарар хайдах да табыллыбат.Айылҕаттан айдарыылаах, олус сэмэй, истиҥ, Ытык кырдьаҕаһы, чахчы, тарбаҕар дэгиттэр талааннаах, ыарыыны ыстаан ылан быраҕар курдук дьикти аптаах (ону тус бэйэм билбит дьоллоохпун) Матрена Констаниновнаны 95 сааһынан ис сүрэхпиттэн эҕэрдэлиибин. Өссө да чиҥник сылдьан бар дьоҥҥун эмтии, араҥаччылыы сырыт. Эйиэхэ уонна дьиэ кэргэҥҥэр кытаанах доруобуйаны, дьолу-соргуну баҕарабыт!
Дмитрий ИВАНОВ.
