Олунньу 4 күнэ – Араагы кытта охсуһар аан дойдутааҕы күн. Онон, биһиги “Тиллии” (“Возрождение”) диэн социальнай уонна үөрэх бырайыактарын өйүүр Ассоциация дириэктэрэ, “Антирак” бырайыак актыбыыһа Мария Дмитриевна Гаврильеваны кытта кэпсэтэбит.
– Мария, маннык хамсааһын баар диэн истэрим эрээри, чопчу билбэт этим. Дьиҥинэн, бу олус наадалаах үлэ буоллаҕа! Туох сыаллаах-соруктаах тэриллибиккит, үлэҕит-хамнаскыт туһунан кэпсиэҥ дуо?
– Кэпсээн бөҕө буоллаҕа. Искэни үөрэтэр Аан дойдутааҕы ааҕыныстыба (International Agency for Research on Cancer) иһитиннэрэринэн, сыл аайы 16 мөлүйүөн киһи искэннээҕэ биллэр. Онтон 600 тыһыынчаттан тахса киһи – Арассыыйаҕа. Кэнники 10 сылга Арассыыйаҕа араакка ыалдьар дьон ахсаана өссө 23% улааппытын, сүрэх уонна тымыр ыарыытын кэнниттэн иккис миэстэҕэ турарын этэллэр. Дьиҥинэн, 2020 сылга Арассыыйаҕа араагынан бастаан ыалдьааччы ахсаана түһэ сылдьан баран, 2021 сылга эмиэ үрдээбит, эбиитин, ыарыһахтар баалатан баран, хойутаан бырааска кэлэллэрэ элбээбит диэн этэллэр.
Манна бэлиэтээн эттэххэ, үлэлии-хамныы, үөрэ-көтө сылдьыбыт киһиэхэ “араак” диэн диагноз эмискэ этиҥ сааллыбытын курдук буолар. Итинник ыарыыны туруортаран кини сороҕор муммут кус оҕотун курдук буолан хаалар. Ханна да барыан-кэлиэн, тугу гыныан, хантан сүбэлэтиэн билбэт. Кини сороҕор – эпэрээссийэлэммитин, химиотерапияны ааспытын, радиология кэнниттэн эмтэммитин да кэннэ – ити сүгэһэрин кытта бэйэтэ хаалар. Ол киниэхэ да, дьонугар да сүрдээх ыарахан буолар.
Уопсайынан, биһиги дойдубутугар, доруобуйа харыстабылын систиэмэтигэр араактаах киһини чөлүгэр түһэрии (реабилитация) көрүллүбэт диэххэ сөп. Холобур, сайдыылаах дойдулар сыыппараларын ылан көрүөххэ: онно судаарыстыбаннай доруобуйа харыстабылын систиэмэтигэр уопсай үбүлээһинтэн: ыарыыны сэрэтиигэ (профилактика) – 20%, эмтээһиҥҥэ – 60 %, реабилитацияҕа 30% көрүллэр эбит буоллаҕына, биһиэхэ хайдаҕый? Арассыыйаҕа араагы сэрэтиигэ – 6%, эмтээһиҥҥэ – 94%, реабилитацияҕа – 0% көрүллэр... Ол эбэтэр, Арассыыйаҕа эмтэниини ааспыт дьон, үтүөрэн балыыһаттан тахсан да баран, бэйэтэ бэйэтигэр хаалан хаалар. Оттон үксүгэр бу дьон хайа эмэ уоргана суох буолар, холобур - куртаҕа, эмиийэ, нооро... Дьэ, санаан көрүҥ.
– Билиҥҥи биһиги систиэмэбитигэр маннык дьон олоҕо мэлдьи да туруулаһыыга кубулуйар буоллаҕа...
– Оннук. Кинилэр уруккулуу курдук олорор кыаҕа суох буолаллар. Астара, эрэсиимнэрэ, олохторун укулаата – барыта уларыйыан наада буоллаҕа. Ыарыы киһи уйулҕатыгар, өйүгэр-санаатыгар кытта дьайар. Онуоха кини бэйэтэ ону ылыныан уонна салгыы олох олорорго үөрэниэн наада.
Биһиги “Антирак” диэн хамсааһыммыт салайааччыта Капитолина Капитоновна Алексеева, бэйэтэ оннук ыарыыны ааспыт буолан, кинигэтигэр, ыстатыйаларыгар, интервьюларыгар ол туһунан элбэхтэ ахтан турар. Онон, биһиги дьоҥҥо көмө оҥорор, ыарахан кэмнэригэр өйөбүл-тирэх буолар сыаллаах-соруктаах тэриллибиппит диир сөп буолуо.
– Ыарахан ыарыыга ылларбыт киһи, кини чугас аймахтара даҕаны, ол туһунан кимиэхэ да кэпсээбэттэрэ, кистии сатыыллара – баар суол...
– Урут-уруккуттан маннык диагнозтан дьон өлөрдүү куттанара, оттон эмчиттэр ыарыы туһунан ыарыһахха бэйэтигэр эппэт буола сатыыллара. Онон, хайдах эрэ итинник “саҥарбат, кистиир” сыһыан олохсуйан хаалбыт. Ол биһиги, сахалар, менталитеппыт уратытыгар да сөп түбэһэр курдук. Оттон киһи ыарыытын туһунан кэпсээбэккэ, бэйэтэ эрэ санааҕа-онооҕо ыллара сылдьара кини туругун чэпчэтиэ дуо? Онуоха биһиги бырайыакпыт тугу гынарый? Искэн ыарыыга ылларбыт, эмтэнэ сылдьар, үтүөрбүт дьоҥҥо уонна кинилэр аймахтарыгар бииргэ түмсэргэ кыах биэрэр. Кинилэр онно бэйэ-бэйэлэрин кытта билсэн, алтыһан, “айах атан кэпсэтэн», күннээҕи кыһалҕаларын ырытыһаллара, санаа атастаһаллара да үчүгэй.
“Биһиги соҕотох буолбатах эбиппит” диэн эрэх-турах сананаллар, атыттартан холобур ылаллар, быраастартан, психологтартан, о.д.а. наадалаах исписэлиистэртэн сүбэлэрин истэллэр. Араас ыытыллар тэрээһиннэргэ кытталлар. Инньэ гынан, түмүгэр, кинилэр олоххо тардыһыылара күүһүрэр, инникигэ эрэллэрэ улаатар. Оттон ол барыта ыарыыны бохсорго, кинини кыайарга күүстэригэр күүс эбэр.
– Капитолина Алексеева кинигэтин аахпытым. Кини онно “спасение утопающих – дело рук самих утопающих” диэбитин өйдөөн хаалбыппын. Бииргэ саба түһэн, күүһү-кыаҕы түмэн үлэлээтэххэ, туох эмэ кыаллыан, ситиһиллиэн сөп диэтэххит.
– «АНТИРАК: тыыннаах хаалбыттарга көмө» диэн бырайыакпыт 2018 сыллаахтан үлэлиир. Бырайыак ааптара – бары ытыктыыр-убаастыыр киһибит Капиталина Капитоновна Алексеева. Кини сүрдээх интэриэһинэй дьылҕалаах киһи. Бэйэтэ ыараханнык ыалдьан, онтон эмтэнэн чөлүгэр түһэн баран, дьоҥҥо наадалаах буолаарай диэн, ыарыыны хайдах кыайбытын, онуоха ким уонна туох көмөлөспүтүн туһунан кинигэ суруйарга санаммыта. Капиталина Капитоновна «Настанет день» диэн кинигэтин сүрэхтэниитэ – бу биһиги “АНТИРАК” бырайыакпыт саҕаланыыта буолбута.
– Аны, ити “Тиллии” (“Возрождение”) диэн олус үчүгэй ааттаах түмсүүлээххит. Бу Ассоциацияҕыт үлэтин-хамнаһын туһунан кэпсээ.
– Ассоциация волонтёрдары түмэр уонна атыттардыын ситим олохтоон, бииргэ үлэни тэрийэр, сүрүннүүр. Биһигини кытта ыкса ситимнээхтик Өрөспүүбүлүкэтээҕи онкология дьыспаансыра (ЯРОД), 1№-дээх поликлиника, Национальнай уус-уран түмэл, “Сахалайф” таһаарыы, о.д.а үлэлэһэллэр. Биир дьоһун бырайыакпыт – Дьокуускай куораттааҕы “Ротари” кулууп көҕүлээһининэн быраастар омук сиригэр – Техастааҕы онкология киинигэр, М.Д. Андерсон онкология киинигэр – стажировкаҕа баран кэлбиттэрэ.
Анкоридж куоракка «Women listen» диэн өйөбүл оҥорор бөлөх волонтёрдарын кытта көрсүһэн, хоспис үлэтин кытта билсэн, араакка ыалдьыбыттарга көмө хайдах оҥоһулларын, чөлүгэр түһэрии үлэтин кытта билсибиппит. Бу чэрчитинэн, атын да элбэх тэрээһин – доруобуйа дьаарбаҥкалара, психологы, быраастары кытта көрсүһүү, арт-терапия сеанстара, маастар-кылаастар, о.д.а. ыытыллыбыттара. Итини сэргэ, Дьокуускайга соторутааҕыта Никита Полудо, “куртаҕа суох пуобар” диэн биллэр, араактаан куртаҕын ылларбыт киһи кэлэ сылдьыбыта умнуллубат түгэннэри бэлэхтээбитэ. Кини ыарыһахтары кытта көрсүспүтэ, пресс-кэмпириэнсийэ биэрбитэ. «Онкодиета» диэн араакка ыалдьыбыт дьон аһыгар анаммыт маастар-кылаас ыыппыта улахан интэриэһи тардыбыта.
– Сүрдээх үчүгэй бырайыактары олоххо киллэрбиккит. Биллэн турар, бу барыта дьон-сэргэ түбүктээх үлэтэ, сырата-сылбата буоллаҕа.
– Оннук, биһиэхэ дьон баҕа өттүнэн үлэлиир. Бырайыак сүрүн үлэтин иилиир-саҕалыыр дьоммут – урбаанньыт Катерина Николаевна Кларк, биллэр суруналыыс, уопсастыбанньык Владислав Петрович Коротов, онколог-быраастар Феодосия Гаврильевна Иванова, Петр Владимирович Никифоров, психолог Надежда Юрьевна Васильева, онтон да атыттар. Биһиги кинилэргэ муҥура суох махтанабыт. Ааспыт 2021 сылга биһиги Ассоциациябыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын гранын куонкуруһугар кыттан, онно кыайыылаах буолан, бу киэҥ далааһыннаах тэрээһиннэри ыытар кыахтаммыппыт. Инньэ гынан, бырайыакпыт салҕанар уонна сайдар. Биһиги инникитин элбэх былааннаахпыт, ол курдук, «Школа пациента» диэн ыарыһахтарга аналлаах оскуола онлайн-үлэтин салҕыа. Быраастары, психологы кытта көрсүһүү ыытылла туруо, халлаан сылыйдаҕына, айылҕаҕа тахсыахпыт, ыалдьар дьоҥҥо анаан брошюра бэчээттээн таһаарыахпыт, онтон да атын тэрээһин элбэх.
Дьон махтанан суруйара, “наадалааххыт” диэн сыаналыыра биһигини үөрдэр уонна инники үлэҕэ кынаттыыр. Холобур, “АНТИРАК” бырайыак салайааччыта Капитолина Капитоновна ити “Настанет день” кинигэтин ааҕан баран, ааҕааччылар олохторун ыарахан кэмигэр көмө буолбутугар муҥура суох махтаммыттара. Биһиги бырайыакпыт биир да киһиэхэ көмөлөспүт буоллаҕына, ол аата, биһиги халтайга хамсамматах эбиппит дии саныыбыт.
– Мария, эн бэйэҥ өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр киһигин. Туох санааттан бу бырайыакка ылсыбыккыный?
– Хомойуох иһин, бу ыарыы биһиги дьиэ кэргэни тумнубатаҕа. Мин тапталлаах эдьиийим Сардаана Дмитриевна Егинова 50 сааһыгар сылдьан, 2014 сыллаахха искэн ыарыыттан олохтон туораабыта. Ол туһунан мин Капитолина Капитоновна кинигэтигэр суруйбутум. Инньэ гынан, сүрэхпэр баастаах киһи буолан, бу хамсааһын бастакы күнүттэн дууһабынан ылынан, бырайыакпыт сайдарыгар күүспүн-күдэхпин, бириэмэбин ууран туран үлэлии сатыыбын.
– Чахчы да, дьону тилиннэрэр аналлаах “Тиллии” эбиккит! Сүрдээх наадалаах, дьоһун үлэни ыыта сылдьаргытыгар махтал буоллун!
Нина ГЕРАСИМОВА.
Дьон санаатыттан
– Психолог бэсиэдэтэ миэхэ тулалыыр эйгэбин сөптөөхтүк ылынарга үөрэттэ, барытын сөпкө оҥорор эбиппин, ис куйаҕым баар эбит диэн өйдөттө. Ол аата, салгыы олох олорор кыахтаахпын;
– Күндү Капитолина Капитоновна! Эн салалтаҕынан биһиги бырайыакпыт биир эрэ тэрээһининэн муҥурдаммата, элбэх интэриэһинэй тэрээһиннэри ыытарга кыах биэрдэ, бу хамсааһыҥҥа өрөспүүбүлүкэҕэ улахан болҕомто уурулунна. Оттон Полудо кэлэ сылдьыыта бастакы улахан тэрээһин буолла!
– Урут мин эбэм холобур, ыарыы туһунан тугу да кэпсэниэ суохтаах диэн боборо. Оттон психологтар сүбэлииллэринэн, ол сыыһа, ыарыы туһунан кэпсэниллиэхтээх. Мин билигин аан бастаан курдук ытаабаппын, дэпириэссийэттэн босхолоннум. Ыарыым туһунан холкутук кэпсэтэбин. Урукку курдук ыарахан буолбатах;
– Аан дойду барыта ыарыы туһунан аһаҕастык кэпсэтэр. Араас тэрээһин, кэмпириэнсийэ бөҕөтүн ыыталлар, ыарыыттан үтүөрбүт дьон күрэҕин тэрийэллэр. Биһиги эрэ иэдээммитин кытта соҕотохтуу хаалан, саҥата суох, ким дэпириэссийэттэн, ким инсультан, ким бэйэтин ыарыытыттан өлөр... Бу кыһалҕаны быһаарбат, сүгэһэри чэпчэппэт... Онон, бырайыак саамай сүрүн көмөтө: биһиги соҕотохсуйбаппыт.
