Биһиэхэ, аҕыйах ахсааннаах саха омукка, ыал буолуу тыын суолталаах диэн уруккуттан өйдүүрүм. Ол да иһин, сорох дьон суорумньуну тоҕо улахаҥҥа уурбатый, күлүү-элэк оҥосторуй, сулумахтар суорумньуһукка тиийэртэн тоҕо кыбысталларый диэн испэр мэлдьи саныырым.
Дьон өйдүөхтээх: эдэр сылдьан үйэлээх тапталы билии, таптаспыт киһигин кытта ыал буолан табыллан олоруу, санаа хоторунан элбэх оҕолонуу - киһиэхэ эрэ барытыгар бэриллибэт. Ол эрээри хас биирдии киһи сааһыттан тутулуга суох өйдөһөр-өйөһөр аналын көрсөн, үйэтин дьоллоохтук моҥуохтаах диэн саныыбын.
Хойутун хойут да буоллар, дьылҕа биэрбит доҕорунуун сылаас сыһыаҥҥа бигэнэн, астына сэһэргэһэн олох устун бииргэ хаамыы хайа баҕарар киһи үйэтин уһатара буолуо диэн эрэллээхпин. Бу саха омук ахсаана чиҥ буоларыгар ураты суолталаах диэн сыаналыыбын.
Мантан сиэттэрэн, суорумньу тиэмэтигэр тоҕо кэлбиппин кэпсиим. Биир киэһэ дьүөгэм ыалдьыттата ыҥырбытыгар тиийдим, арай чугас аймах кыргыттара бааллар. Саар сандалы муҥунан ас-үөл бөҕө тардыллыбыт. Кыргыттар астыыр да буолаллар эбит диэн улахан асчыта суох бэйэм сөхтүм-махтайдым. Дьэ, минньигэс астаах кыргыттары кытта билсиһэн бардым. Бары даҕаны талба дьүһүннээх, мааны тыллаах-өстөөх, номнуо дьиэлээх-уоттаах, үлэлээх-хамнастаах, дьон буолан биэрдилэр.
Сулумах кыргыттардыын кэпсэтии ис хоһооно сыыйа-баайа, күннээҕиттэн тахсан кэҥээн барда. Соһуйуом иһин, бу бачча талыы-талба кэрэ куолар хайалара да кэргэннэнэ сылдьыбатах, аҥаардас буолан биэрдилэр. Мин наһаа соһуйдум уонна толкуйга түстүм. Хайдах бачча үчүгэй кыргыттары ким да эрийэ тутан ылбатый диэн... Ол кэннэ оонньуу-күлүү аҥаардаах кэпсэтиигэ, аныгы үйэҕэ баҕас интэриниэт нөҥүө эр бэртэрин булан биэрэр инибин диэн, эр дьон болҕомтотун тардар биллэрии таһааран кэбистим.
Дьэ, уолаттар онно суруйдулар ээ! Биир хаппырыыс дьээдьэ барыларын көрдөрбөтүҥ диэн өһүргэнэн блоктаан кэбистэ. Биир киһи ойоҕуттан арахса илик эрээри суруйбут. Икки эрэт үлэлэрэ-хамнастара суох буоланнар, кыргыттартан сирилиннилэр. Уонна да элбэх, сороҕун киһи кыайан кэпсээбэт. Ити курдук, кинилэргэ сөп түбэһиэх айылаах эр бэрдэ көстүбэтэ. Сити түгэнтэн суорумньуһут үлэтэ уустугун, баҕалаах эрэ барыта бу суолга киирбэтин үчүгэйдик өйдөөммүн, табыллыбатах суорумньубуттан кыбыстан, бу тиэмэни букатыннаахтык сабан сырыттым.
Арай биир үтүө күн эрэдээксийэ почтатын арыйбытым "Дьолу түстээччилэр" диэн Саха сирин суорумньуһуттарын туһунан саҥа кинигэ тахсыбытын суруйан ыыппыттар. Ааҕан билбитим, кинигэни Эльвира Николаевна Семенова - Сэргэ кыыһа Тускулаана хомуйан таһаартарбыт. Ыйыталаһан билбитим, суорумньуһуттар биир тутаах киһилэрэ эбит. Суорумньуну иһиттэн билэргэ улахан баҕалаах эрийэ оҕустум уонна ол киэһэ дьиҥнээх суорумньуһут дьиэтигэр баар буола түстүм.
К.: Тускулаана, суорумньунан хаһааҥҥыттан уонна тоҕо дьарыктанар буолбуккунуй?
- Суорумньунан дьарыктаммытым хайыы-сах 20-тэн тахса сыл буолла. Дойдубар, Ньурба Октябрьскай нэһилиэгэр (Антоновкаҕа), олорорум тухары уопсастыбаннай үлэнэн дьарыктанарым. Эбиитин тэрилтэ салайааччыта уонна түөлбэлэринэн үлэни сүрүннүүр киһи буоламмын, олохтоох дьону биэс тарбаҕым курдук билэттиирим. Бастаан нэһилиэкпит баһылыгын солбуйааччыта Матрена Прокопьевна Захарова: "Эн дьону кытта элбэхтик алтыһаҕын, сатаан үлэлиигин, онон нэһилиэгиҥ сулумахтарын кытта үлэлэс эрэ", - диэн тылыгар киллэрбитэ. Онон нэһилиэгим сулумахтарын кытта үлэлэһиим устунан кэҥээн, улаатан барбыта.
Уопсайынан ылан көрдөххө, суорумньу Сахабыт сиригэр 1990 сылларга күүскэ сайдыбыта. Холобура, биһиги улууспутугар Валентина Васильевна Сартаева, ЗАГС үлэһитэ буолан, суорумньуга бастакынан киэҥ далааһыннаах үлэни тэрийбитэ. Оччолорго, омуннаабакка эттэххэ, суорумньу нэһилиэктэринэн субуота ахсын ыытыллара. Биир субуотаҕа биһиги, биир субуотаҕа кинилэр диэбит курдук.
Ити сыллартан бэттэх, таптал тиэмэтэ көҥүл буолан, ону сэргэ телевидениеҕа билсиһиигэ сыһыаннаах биэриилэр эҥин үөдүйэннэр, биһиги эмиэ билсиһии биэчэрдэрин тэрийэрбит, Бүлүү бөлөх улуустарыгар суорумньуларга айанныырбыт. Ол сахха дьаһалталар, нэһилиэк туруктаах буоларын туһугар, итинник тэрээһиннэри аһара өйүүр этилэр. Оннооҕор айанныыр массыынабытын уматыгар, суоппарыгар тиийэ хааччыйар этилэр. Дьэ, онно сулумах дьоммут испииһэгин тутан олорон эрийтэлээн, барсар баҕалаахтары хомуйан илдьэ барар этибит.
Оччолорго оҕо саадын сэбиэдиссэйэ буоламмын, суорумньунан биллибэккэ-көстүбэккэ дьарыктанарым. Суорумньуга анаан сахалыы Тускулаана диэн ааты ылыммытым. Онон ити кэмнэргэ наһаа элбэх киһи ыал буолбута. Уопсайынан, суорумньу көмөтүнэн элбэх киһи ыал буолар.
Кэлин интэриниэт киирэн, сирэй көрсөн, тэрээһин ыытан суорумньулуур аҕыйаата гынан баран, суорумньу син биир баар. Ол курдук, 4 сыллааҕыта "Дьылҕа түсчүтэ" диэн Саха сирин суорумньуһуттарын ассоциациятын тэриммиппит. Ол салайаачыта Евдокия Петровна Бочкарева-Налыйа хотун буолар. Кини, Уус Алдаҥҥа "Кыыс ыһыаҕын" ситиһиилээхтик тэрийэн, аата-суола киэҥник биллэр.
Бу түмсүүбүтүгэр Сахабыт сирин араас улуустарыттан 20-тэн тахса суорумньуһут киирэн сүрэх баҕатынан үлэлии, уопут атастаһа, дьон дьылҕатын түстэһэ сылдьаллар. Биһиэхэ оннооҕор эр дьон суорумньуһуттар бааллар. Биллэн турар, түмсүбүппүт наһаа үчүгэй. Хабар сирбит кэҥээн, сулумахтар атын улуус кыыһын, уолун кытта билсэннэр, ыал буолалларыгар, сир уларыталларыгар олус табыгастаах буолла.
К.: Ыал оҥортообут дьонуҥ туһунан кылгастык кэпсээ эрэ. Төһө киһиэхэ көмөлөстүҥ?
- Ыал оҥортообут дьонум ахсаана биллэринэн 60 кэриҥэ. Саамай кырдьаҕас холбообут паараларым диэн 70 саастаах Эдьигээн киһитэ, дьахтар буоллаҕына быдан балыс, ол саҕана 58 саастаах этэ. Холбоһон олорбуттара алтыс сылыгар барда. Билигин Уус Алдаҥҥа бааллар. Иккиэн огдооболор.Ол иһин таптал сааһы билиммэт диэн мэлдьи этэбин. Билсиһиибит бөлөҕөр олоҕор аргыс көрдүүр саастаах киһи олус элбэх. Оттон саамай эдэр паарам - отуттаах Сунтаар уола уонна Бүлүү кыыһа. Билигин номнуо икки оҕолоохтор. Холбоспуттарын туһунан уол эдьиийиттэн билбитим. Эдэрдэр сороҕор кыбыстан эппэттэр.
К.: Саха майгыта төһө уларыйбыта суорумньуга биллэр дуо? Билсиһиигэ анаан хонтуора арыйдахха, дьон кэлиэ дуу, суох дуу? Холобура, нууччалар ити өттүгэр быдан хорсуннар дии, наһаа түргэнник билсэллэр уонна холбоһоллор.
- Ньурбаҕа билсиһии ааҕыныстыбата диэн тэрилтэни үлэлэтэн көрбүттэрэ даҕаны, дьон соччо кэлбэтэҕэ. Уопсайынан, тыа уонна куорат дьонугар сыһыан арыый атын буолуохтаах. Баҕар тыаҕа хонтуора кыаллыы суоҕа, оттон куоракка кыаллыа. Тус бэйэм Дьокуускайга көспүтүм түөрт эрэ сыл буолла. Манна олорон кэтээн көрүүбүнэн, дьахтар аймах аһыы утаҕы наһаа иһэр буолбут. Биирдэ эмэ тэрээһиҥҥэ, аһыыр сиргэ сылдьаммын сорох сааһыран эрэр дьахталлар эр дьоҥҥо бэйэлэринэн ыйааста, көтөхтөрө, бааһа сылдьалларын сонньуйа көрөөччүбүн. Аны туран, тыатыттан-куоратыттан тутулуга суох, эр киһини туһанар баҕаттан хастыы да фроҥҥа сылдьар дьахталлар баар буолбуттар.
Оттон эр дьон ортотугар дьахтарга иитиллиэн баҕалаах элбээбитин көрөбүн. Ордук эдэрчи уолаттар, оннук санаанан салайтараннар, бэйэлэриттэн аҕа дьахтары кытта билсэ сатыыллар. Ону ааһан, дьиэлээх дьахтары көрдүүр эр киһи элбээбит. Тоҕо диэтэххэ, арахсыы элбээбит. Эр киһи араҕыстаҕына үксүгэр дьиэтиттэн тахсан барар, сорох өттө алимент төлөөбөт туһугар, сорох өттө дьахтартан былдьаһан-тараһан саакка-суукка кииримээри, оҕолоругар хааллараары, сорох бас билэрэ суох буолан... Оннуктар үксүгэр, саҥаттан тэринэн эрэйдэммэккэ, бэлэм дьиэҕэ, сылаас аска киириэхтэрин баҕараллар. Онуоха дьиэлээх-уоттаах аҥаардас дьахтар бэйэтэ хара көлөһүнүн тоҕон ылбыт бас билэригэр туга да суох эр киһини киллэриэн баҕарбат курдук.
Өссө сорох эр дьон: "Ити дьахтары кытта билсэ сылдьыбытым, наһаа улахан ипотекалаах эбит, онтун төлөтөөрү эрэ билсиһэ сатыыр, онон наадата суох", - диэн этэллэр. Ону сэргэ кирэдьииттээх кыргыттар итиэннэ элбэх оҕолоохтор наадата суохтар диэн суруйбут түгэннэрэ эмиэ бааллар.
Аны саастаах өттүлэрин сэгэтэн кэпсиир эбит буоллахха, дьиктитэ диэн, сааһырбыт эр дьон үксэ эдэр дьахтарга баҕарар, оттон сааһыран эрэр дьахтар бэйэтигэр дьүөрэлээн көрдүүр, ирдэбилэ да арыый сымнаһыар буолар, ол эрээри уһанар эбэтэр массыыналаах диэн баҕа санаа элбэхтик иһиллэр.
Дьэ, ити курдук аныгы олох таһыма, кэнникинэн элбии быһыытыйбыт арахсыы содула дьахтар да, эр киһи да ыал буолууга сыһыанын уларытар эбит. Манна даҕатан эттэххэ, сааһыран баран көрсүбүт дьон оҕолоро сөбүлээбэттэриттэн сылтаан арахсаллара эмиэ баар суол. Бу бэйэмсэх оҕолор баайы-дуолу, нэһилиэстибэни сүтэрэртэн эбэтэр төрөппүт биэнсийэтин туһаммат буолартан куттаналларыттан тахсар дии саныыбын. Дьиҥэр, оҕолорун номнуо улаатыннарбыт, атахтарыгар туруорбут саастаах дьон тус олохторун оҥостоллоругар киһи сүөргүлүүрэ суох, төттөрүтүн өйөбүл буолуллуохтаах.
К.: Оттон ыал буолар баҕаларын сүтэрбит дьону туох дии саныыгын?
- Хас биирдии киһи бэйэтин бырааба эрээри, кэлиҥҥи кэмҥэ "көҥүл сыһыан" диэн өйдөбүл үөскээн, сулумахтар, ордук эр дьон, туох да эппиэтинэһи сүкпэккэ, биирдэ эмэ бириэмэ атаарар, таҕыл таһаарар доҕордонуохтарын баҕарар буолбуттар. Өссө көрсүү диэн туһунан кыһалҕа баар. Миэхэ ардыгар "кэргэним ыарыһах, кырдьыбыт эбэтэр таптала суох холбоспутум, таптаабакка ылбытым, олоробут эрээри хоонньоспоппут" эҥин диэннэр көрсүүтэ буларга көрдөһөн суруйаллар. Онуоха аккаас биэрэбин. Тоҕо диэтэххэ, мин санаабар, суорумньуһут диэн ыал буолууга олук уурар киһи, кини көрсүүлэһиигэ марайданара табыллыбат. Көрсүү кыһалҕатын тустаах киһи бэйэтэ, кими да булкуйбакка, быһаарыахтаах дии саныыбын.
К.: Билиһиннэртиир дьонуҥ сөп түбэсиһиэхтэрин туохтан билэҕиний?
- Билиһиннэртиир дьоммун кытта билсэ-көрсө, кэпсэтэ сылдьар буоламмын, ким кимиэхэ сөп түбэһиэн эрдэттэн үөрэтэбин: тас көрүҥнэринэн, интэриэстэринэн, майгыларынан. Манна өр сылларга дьону кытта үлэлээбит уопутум уонна атын улуустартан түмсүүгэ киирбит суорумньуһуттар улаханнык көмөлөһөллөр. Дьону билиһиннэриэх иннинэ кимтэн кииннээҕин, хантан хааннааҕын ыйыталаһан, олорор сириттэн токкоолоһон баран билиһиннэрэ сатыыбыт.
К.: Дьиҥнээх суорумньуһут хайдах буолуохтааҕый?
- Мин санаабар, суорумньуһут диэн дьоҥҥо көмөлөһөргө ананан кэлбит айылҕаттан айдарыылаах ураты киһи. Кини, бастатан туран, харчыга охтубакка, сүрэҕин баҕатынан үлэлиэхтээх, тулуурдаах уонна эппиэтинэстээх буолуохтаах. Суорумньуга билиһиннэрдиҥ да бүтэр диэн буолбатах, киһиҥ хаһан табыллыар диэри үлэлиигин. Онон ылсыбыт киһитин быраҕан кэбиспэккэ, онус да төгүллээн тиһэҕэр тиэрдиллиэхтээх.
Мин сороҕор билиһиннэртиир дьоммун дьиэбэр аҕалан көрүһүннэрээччибин. Бастакы көрсүһүүгэ билсэр дьоҥҥо мин курдук сибидиэтэл баара ирдэнэр. Ол биир өттүнэн, эр киһи бэйэ бодотун тардынан, оттон дьахтар эрэх-турах, көмүскэллээх сылдьарыгар төһүү буолар. Уонна бу көрсүһүүгэ суорумньуһут бастакы түмүгү оҥорор: сөбүлэспиттэрин эбэтэр сөбүлэспэтэхтэрин, тапсыахтарын эбэтэр тапсымыахтарын.
К.: Бассаабынан билсиһии бөлөҕүн таһынан өссө туох ньымалары туттаҕыт?
- Саамай сөбүлээн, уруккуттан да, билсиһии биэчэрдэрин ыытабыт. Ыал буолуон баҕалаах дьоммутун илдьэ атын улуустарга барабыт. Сыччах Дьокуускайга оннук биэчэри алтата-сэттэтэ тэрийэн ыыттым. Биир оннук тэрээһиҥҥэ 150 киһи кэлбитэ. Куоракка буолар аралдьытар тэрээһиннэртэн уратыта диэн, онно сулумах киһи анкетатын толорбут эрэ киһи сылдьар, киирии иһин төлөбүрэ адьас кыра буолар уонна тэрээһин саҕаланыытыгар бары ыраастаныы, арчыланыы сиэрин-туомун ааһаллар. Иллэрээ сыллаахха Мэҥэ Хаҥаласка босхо ыытан турардаахпыт. Онно чугас улуустартан киһи ааҕан сиппэт элбэх сулумах киһитэ кэлбитэ.
К.: Таптал баар дуу, суох дуу?
- Үгүһү этэ барбакка, таптал туһунан хоһооммуттан быһа тардан ааҕан иһитиннэриим:
Олох баарын тухары,
Таптал баар буолуоҕа.
Тапталы көрдүөххэ,
Тапталы көрсүөххэ.
Тапталга ылларыҥ,
Тапталга бэриниҥ,
Таптал уотун уматыҥ,
Таптал диэн тугун билиҥ!
Дьэ, ити курдук бар дьоҥҥо тапталынан салайтаран суорумньуһут уустук дьарыгын ылыммыт сырдыгынан сыдьаайар Эльвира Семенова - Сэргэ кыыһа Тускулаана олоххут аргыһын көрсөр эрэлгитин хаһан да сүтэримэҥ, ыраас таптал, истиҥ сыһыан баар буолуоҕар итэҕэйиҥ диэн ыҥырар.
Оттон мин, суруналыыс буолар идэбинэн, тыйыс усулуобуйалаах Сахабыт сиригэр дьахтар ахсаана эр дьон ахсаанын баһыйан иһэр диэн сэрэтэбин.2022 сыл олунньу 1 күнүнээҕи туругунан, Сахабыт сиригэр 971 996 киһи олорор. Онтон 423 401 эр киһи (43.56%) и 548 595 дьахтар (56.44%). Бу көрдөрүү сааһырыы боруогун атыллаан аастах асхын улаатан иһэр. Ону сэргэ арахсыы элбиир. 2021 сыллааҕы көрдөрүүнэн, 5 596 ыал үөскээбит буоллаҕына, 4 216 ыал арахсыбыт.
Онон бу көрдөрүүнү суорумньуһуттар көмөлөрүнэн тупсарарга кыһаллыаҕыҥ!
Кэпсэтиини суруйда Күндэли
