Кэнники кэмҥэ дьон оҕолорун сахалыы ааттыы сатыыр буолла. Ону ааһан аҕатын аатыгар -кыыһа, -уола диэн тыллары эбэр. Ол эрээри дьиҥ сахалыы аат ис тутулун, аналын, суолтатын арыйан биэрэр, киһи төрүүрүгэр Айыылартан хайдах сүрэхтэнэн кэлбитин хостоон таһаарар, ааккынан олоҕуҥ суолун тобуларгар, батыһаргар көмөлөһөр анаан дьарыктанар дьон бааллар. Олортон биирдэстэрэ Уу Саха Омук буолар. Бу кини бэйэтигэр ылыммыт уу сахалыы аата. Бүгүн биһиги сахалыы ааттаныы туһунан кэпсэтэбит.
– Уу Саха Омук, маннык аакка хайдах тиийдиҥ? Бэйэҥ төрөөбүккүнэн аатыҥ ким диэний?
– Мин төрөөбүппэр дьонум сүрэхтээбит ааттара – Тиллоев Абдумалики Холик диэн этим. Аҕам өттүнэн эбэм – таджичка, эһэм – турок. Аҕам Таджикистаҥҥа төрөөбүт, иитиллибит буолан, омуга таджик. Мин пааспарбын ыларбар кииринньэҥ аҕам аатынан Малик Никитич уонна ийэм араспаанньатын ылынан, Тойтонов буолбутум. Ол кэннэ 2017 сылтан эттэтиим саҕаламмыта. Бэйэбин көрдөнөн тахсар кэмим. Мин бэйиэппин, ырыа, хоһоон суруйар дьарыктаахпын. Арай айар үлэм барыта “уу” диэҥҥэ иэҕиллэр этэ. Ол бэйэбин көрдөнөр кэммэр эбит. Ону оччолорго өйдөөбөтөх буоллаҕым дии. Сыыйа-баайа Уу диэн буолуохпун син эбит диэн толкуйдаабытым. Оччолорго Ньурбаҕа үлэлии сылдьарым. Онтон “айаным” саҕаланан, манна – Дьокуускайга кэлбитим. Таска, дьоҥҥо-сэргэҕэ кыайан сылдьыбат эбиппин диэн өйдөөбүтүм.
– Онтуҥ хайдах биллибитэй?
– Саҥабын дьон өйдөөбөт буолбута. Бу саҥара туран 100 сылынан буолуохтааҕы кэпсиэхпин эбэтэр түҥ былыргыны туойан барыахпын сөп этэ. Ыллым да, санаатым да сирэйим хайа диэки хайыһарынан баран хаалыахпын сөп, ханна барарбын билбэт эҥин курдук буолбутум. Онон, 6 ый бэйэм бэйэбин биир хоско хаайан сыппытым. Төлөпүөнү, олоҕу кэтээбэккэ-манаабакка, кими да кытта кэпсэппэккэ. Харыстаммытым эбитэ дуу, Айыыларым харыстаабыттара эбитэ дуу? Ол аата, мин ыһыллан баран, саҥаттан таҥыллар кэмим эбит. Бу бүгүҥҥү “мин” буолаарыбын бэлэмнэнэ, өлөн баран саҥаттан төрөөрү сылдьар быыһык кэмим этэ. Кутум тахсан барбыт уонна оҕо кута саҥаттан киирбит. Бэйэм бэйиэт буоллаҕым дии, онон сиэттэрэн, барытын хоһоон курдук көрөбүн. Соҕотохтуу “уу” диэн тыл мин өйдөбүлбүнэн – хоһоон. Икки у-ттан турар, инниттэн, кэнниттэн аахтахха биир, бу тыл бэйэтинэн рифмалаах, сиппит хоһоон. Онтон, дьэ, Уу Саха Омукпун диэн өйдөбүлгэ тиийдим. Онтум да уу сахалыы аат буолбатах эбит, кэриэйдии иһиллэр диэн түмүккэ кэллим. Сахалыы аат олоҥхолуу: сүөгэйдээх, сүмэһиннээх буолуохтаах. Киһи аатыгар уһатыы, хоһулаһыы, сэргэстэһии иһиллиэхтээх, бэйэтэ ырыа, хоһоон курдук буолуохтаах эбит, биир этии тэҥэ. Быстах-быстах ойдубат, быстыбат курдук.
– Оччотугар толору аатыҥ ким диэний?
– Аар Айыы Тойонтон Айыллан (араспаанньа) Уу Саха Омук (аат) Олохтоох Орто Дойдулаах (аҕа аата) диэммин. Бастаан 2020 с. төрөөбүтүм туһунан туоһу сурукпун уларыппытым. Биир сыл илдьэ сылдьыбытым, иҥэриммитим, буһарыммытым, уйунар эбиппин диэн дакаастаабытым. Онтон биир сыл буолан баран, пааспарбын уларыппытым.
– Дьонуҥ хайдах ылыннылар?
– Ийэбэр эрдэ эппэтэҕим, этэн да туһа суох. Мин эттэтэр кэммэр эрдэттэн арыты тутуһан саҕалаабытым. Дьоммун харыстааммын тэйдэҕим дии, ону олохпун хонтуруоллуу сатыыр этилэр. Айылҕа эҥин диэни өйдөөбөт буоллахтара. Утарылаһыы буолуон сөп этэ. Сэрэхтээх. Айылҕа күүһэ диэн айылҕа күүһэ буоллаҕа. Ааппын ылынарбар кэккэ тургутууну ааспытым. Кэллиэгэлэрим миигин кытта аһыы олорон, “омук сирэйдээхтэр сахалыы ааттаахтар, төбөлөрүнэн ыалдьыбыттар” эҥин диэн кэпсэтэллэрэ. Ол – тургутуу биир көрүҥэ. 48 км сүүрбүппүт, Үөһээ Бүлүүттэн Чыбыыдаҕа диэри. Эмиэ тургутуу этэ. Ол аата “саҕалаатыҥ да, бүтэһигэр диэри тиий” диэн өбүгэлэрим үөрэхтэрэ. Мин олоххо бэттэх кэлэрбэр успуорт көмөлөстө, киирэ анньабын. Биири тутустум да, ситиһэбин диэҥҥэ сытыылаан биэрбитэ. “Урукку олохпуттан аккаастанабын, мин уруккум буолбатах” диэн дакаастааһын.
– Дьону хаһааҥҥыттан сахалыы ааттаан бардыҥ?
– Балаҕан ыйыттан этэ. Хайдах эрэ бэйэтэ кэлбитэ. Киһиэхэ аат иҥэрэр буолбутум. Баҕарбаттарын да үрдүнэн. Бастаан билиҥҥи аатынан көрөн саҕалаабытым. Ааты, араспаанньаны саҥар да саҥар буолабын, оччоҕо тыллар кутуллан бараллар. Ону барытын сааһылаан таһаардахпына, алгыс, сүбэ курдук кэлэр. Өбүгэлэр да этитэллэрэ буолуо, арааһа. Санаатахха, бу эрэ күһүҥҥүттэн курдук, ол эрээри оҕоттон улаатар кэммин барытын саҥаттан аастаҕым дии, онон ити кэрдиис кэм миэхэ наһаа уһун, элбэх бириэмэ ааспытын курдук. Онтон сыыппара да, буукуба да син биир диэн информация кэлбитэ. Оччотугар төрөөбүт күннэринэн эмиэ көрөр кыахтаах эбиппин диэн буолбута. Бииргэ төрөөбүт эдьиийбэр аатын толору таһаарбыппыт – Күлүмүрдүүр Уу Далайа Күндүлүүр диэн. Кини бэйэбин итэҕэйэрбэр олус көмөлөспүтэ.
– Хас киһини ааттаатыҥ, ким диэн буоллулар?
– Наһаа үчүгэй ааттары биэрэбин, судургу буолбатах. Уопсайа 15 киһини ааттаатым быһыылаах. Киһини көрөн баран, Айыылар күн сиригэр кэлэригэр ким диэн ааттаан ыыппыттарын ону хостоон таһаарабын. Күн сириттэн күрэнэригэр ким диэн барыахтааҕынан ааттыыбын. Бу да ылбычча, билиҥҥи туругунан көрөн буолбатах. Арай билигин көлөөк буолуо дии, оттон кырдьан барарыгар улахан улуу киһи олорор буолуо. Мин ол ыйыллан кэлэр аатынан ааттыыбын, тоҕо диэтэххэ, ол аата олоҕун суолугар илдьиэхтээх, көннөрүөхтээх, ыһыллыбыт киһини сааһылыахтаах, бэрээдэктиэхтээх. Холобур, Күн Дьөһөгөй Үрдүк Өрөгөй Өрө Көр, Айыы Тыыннаах Эр Санаа Ох-Хотор, Сирдээх Сиэр Симэн Суор Сирдьиттээх, Баай Утумнаах Аман Тыас Аптаах Айыы Сиэнэ, Уот Иччилээх Хорсун Өрөгөй. Чэ, ити курдук ким хайдаҕы баҕарарынан. Мантан биир киһи бэйэбин кытта тэҥҥэ пааспарыгар аатын уларыттарбыта.
– Кылгас аат толкуйданыан син дуу?
– Кылгас ааттар бааллар - Күлүмүрдүүр Уу Далайа Күндүлүүр – кылгас буолбат дуо? Аат көрдүү кэлбит дьоммор маннык-маннык тыллар кэллилэр диэн этэбин, ону кинилэр бэйэлэрэ талаллар.
– Бу сатабылгын, билиигин дьарык оҥостор санаалааххын дуо?
– Аатын уларытарга бэлэм, сиппит киһи кэллэҕинэ үлэлэһэбин. Миэхэ идэ бөҕөнү талларбыттара. Онуоха ускуустуба эйгэтин талбытым. Ойууннар ойууннаатыннар, оттон мин ылбыт билиибин арыый атыннык тиэрдиэм, кэпсиэм диэн быһаарынан сылдьабын. Киинэ устуутунан, сценарий суруйуутунан, ырыа, хоһоон айыытынан дьарыктанабын. Мелодия эмиэ айабын. Дьон истиитигэр тахсыбыт ырыам 20-тэн тахсан эрэрэ буолуо. Ырыаларбын Василий Новоприезжай, Юрислав Гольдеров, Күндэл толороллор. Дойдубар, Үөһээ Бүлүүгэ, “Тыыннаах эбиппит” диэн сэттэ ырыанан киинэ устубуппут, Саха тэлэбиидэнньэтигэр көстүбүтэ. Кылгас миэтэрэлээх биир киинэлээхпин, билигин саҥа сценарийга үлэлэһэ сылдьабын.
– Бэйэҥ култуура үөрэхтээх эбиккин дии?
– Ол эмиэ айылҕам сирдээтэҕэ буолуо. Култуура кэллиэһигэр даҕаны, култуура уонна ускуустуба институтугар даҕаны үөрэммитим. Ол эрээри оҕо эрдэхпиттэн илдьэ кэлбит сүҥкэн бэлэҕим – ийэбиттэн ылыммыт сахалыы тылым. Аны ити Саха Омук диэҥҥэ кэлиибэр “ханнык омуккунуй” диэҥҥэ ааппынааҕар ордук элбэхтэ “сахабын” диэн саҥарбытым буолуо. Айыыларым эмиэ истибит буолуохтарын сөп.
– Дьон сахалыы ааттаныыта -уола, -кыыһа диэнтэн саҕаламмыта буолуо, арааһа?
– Ити – халыып. Итинник буолбат. Хас биирдии киһи киэнэ туспа, ураты буолар. Дьоҕойон ааттаныы диэн дьиҥ сахалыы ааттаныы буолбатах. Мин итинник халыыбы аччатыахпын баҕарабын. Сахалыы аат таларбын сөбүлүүбүн. Дьоҥҥо көмөлөһүөхтээхпин. Этитиинэн кэлбити оҥоро, тиһэҕэр тиэрдэ сатыыбын. Мин сахалыы аатын көрдөнө кэлбит киһиэхэ көмпүүтэр буолабын. Иккиэн тэҥҥэ олорон үлэлиибит, кэпсэтэбит, ырытабыт. Онно барыта көстөн кэлэр. Күүспүнэн ыган таһаарбыт үлэ буолбатах. Төһө кыалларынан үчүгэй ааты була сатыыр буоллахпыт дии. Киһи бэйэтин аатыгар кистэлэҥ күүстэр, күлүүстэр саһа сылдьар буолаллар. Мин ону таһаарабын.
– Олоҕор табыллыбатах киһи аатын уларыта сатыыр дии, баҕар, атын дьылҕаланыам диэн?
– Ити сөп. Ол эрээри араспаанньаларын хааллараллар, ааттарын эрэ уларыталлар. Ол эбэтэр син биир бэйэтин эргииригэр сылдьар. Дьон тосту уларыйартан куттанар. Олох күүстээх хамсаныы диэн, дьиҥэр, тобус-толору сахалыы ааты ылыныы. Оччоҕуна дьонуҥ сүктэрбит кармаларыттан босхолоноҕун. Төрөппүттэр бэйэлэрэ кыайбатахтарын, оҥорботохторун оҕолоругар сүктэрэллэр. Биһиги бу этиинэн кэпсэтэбит дии, холобур. Киһи аата эмиэ итинник буолар, толору этии курдук. Дириҥ ис хоһоонноох. Аат олоххо дьайар, дьиҥнээх сахалыы аат киһи толору ис кыаҕын сайыннарар, силигин ситэрэр. Аны ылынан баран уйуммат буолуохтарын эмиэ сөп. Күүстээх баҕайы аат кэлэр, ону кыаммакка хаалаллар, эппиэтинэһэ улахан. Ол иһин куттаналлар, төһөнөн дьиҥнээх, төһөнөн кырдьык да, соччонон дьон куттанар. Үйэбит тухары куота сылдьабыт – бэйэбититтэн, айылҕабытыттан, атын омугу уруйдаан-айхаллаан тахсабыт, атын сири кэтиибит, дьиэбит иһигэр буола турары көрбөппүт. Хас биирдии киһи бэйэтин көрүнүөхтээх. Бу билиҥҥи биирдии аат быһыттаҕас, олуттаҕас дии саныыбын. Бу баран иһэн тостон хаалыа, ити баран иһэн тобуктаан хаалыа. Оттон дьиҥ сахалыы тыыннаах ааттаныы быа кэриэтэ сирдиир эбит, быата суох киһи тумаҥҥа муна сылдьарын кэриэтэ. Чэ, мин көрүүм итинник.
Бу курдук олоххо ураты көрүүлээх, көннөрү киһиттэн арыый атын айдарыылаах Аар Айыы Тойонтон Айыллан Уу Саха Омук Олохтоох Орто Дойдулаах диэн уу сахалыы сүрэхтэммит дьоруойбутун кытта кэпсэтиибит түмүктэнэр.
Айаана Ларионова.
